Cele lekcji

cel ogólny

• ćwiczenie analizy i syntezy faktów oraz interpretacji i oceny zjawisk

cele szczegółowe

uczniowie:

• formułują najważniejsze problemy ukazane w filmie
• doskonalą umiejętność analizowania i interpretowania tekstu kultury
• charakteryzują bohaterów
• rozpoznają wartości uniwersalne
• poznają wybitne dokonania przedstawicieli polskiej kinematografii (szkoły polskiej)
• doskonalą umiejętność analizowania i syntezowania informacji
• prezentują swoje stanowisko
• ćwiczą umiejętność pracy w grupie
• wskazują znaczenie metaforyczne i uniwersalne

Czas pracy 2 godziny lekcyjne (+ projekcja filmu) Środki dydaktyczne arkusze obserwacji film karty pracy

Formy pracy praca samodzielna (arkusz obserwacji filmu) praca zespołowa Metody pracy metoda kuli śnieżnej burza mózgów

Przebieg lekcji

UWAGA! Przed zajęciami uczniowie:

1. Oglądają film dostępny legalnie na stronie http://www.youtube.com/watch?v=lgE2X5sT088.
2. Wypełniają otrzymaną wcześniej kartę obserwacji filmu (załącznik nr 1) – pierwsza kolumna tabeli.
3. 3. Zapoznają się z tekstem Z. Jarosińskiego i wypełniają tabelę (załącznik nr 4).

Chętnemu uczniowi (dwóm uczniom) możemy także polecić przygotowanie prezentacji dotyczącej twórczości Munka oraz realiów historycznych, będących jej kontekstem.

Lekcja 1.

1. Lekcję rozpoczynamy od krótkiej prezentacji sylwetki twórczej Andrzeja Munka w kontekście historycznym (nauczyciel lub chętny uczeń), po czym nauczyciel zapowiada pracę nad filmem.

2. Burza mózgów: „Człowiek na torze” to film o… Uczniowie proponują swoje odpowiedzi, wskazując temat filmu. Nauczyciel zapisuje propozycje na tablicy, pozostawiając kwestię otwartą, powróci do niej w podsumowaniu zajęć.

3. Elementy analizy filmu. Wspólnie z uczniami nauczyciel określa podstawowe składniki świata przedstawionego filmu: czas, miejsce, bohaterów.

4. Prowadzący dzieli klasę na grupy i przydziela poszczególnym grupom karty pracy (załącznik nr 2).

5. Przedstawiciele prezentują efekty pracy grup, nauczyciel inicjuje podsumowanie spostrzeżeń propozycją, by charakteryzowanych bohaterów potraktować jako przedstawicieli typów postaw w społeczeństwie poddanym władzy totalitarnej w powojennej Polsce.

6. Na zakończenie nauczyciel odczytuje fragment tekstu Andrzeja Wernera (załącznik nr 3) i prosi o powrót do propozycji określeń tematu filmu i ewentualne zweryfikowanie ich, klasa wspólnie formułuje wnioski.

Lekcja 2.

1. Nauczyciel rozpoczyna zajęcia od przedstawienia przez wybranych uczniów zadania domowego – wypełnionej tabeli z załącznika nr 4. (Należy podkreślić, komentując spostrzeżenia uczniów, że Munk w szczególny sposób wykorzystał elementy poetyki socrealistycznej, demaskując fałsz, zarówno jej samej, jak i systemu, któremu służyła). Prowadzący prosi o przypomnienie wniosków z poprzedniej lekcji, zwraca uwagę (w ich kontekście) na historyczne znaczenie filmu Munka jako dzieła rozliczeniowego.

2. Następnie prosi o przygotowanie wypełnionych w domu arkuszy obserwacji filmu i dzieli klasę na grupy.

3. Praca metodą kuli śnieżnej (dyskusja piramidowa). Każdy uczeń indywidualnie (karta obserwacji filmu, załącznik nr 1) wypełnia kartę pracy, następnie uzgadnia stanowisko w parze i uzupełnia zapis, po czym spostrzeżenia porównywane są w czwórkach, a zapisy uzupełniane indywidualnie na karcie pracy. Ustalenia czwórek prezentowane są na forum klasy, a wspólne wnioski zapisane indywidualnie na karcie.

4. Przed przystąpieniem do pracy prosimy uczniów, aby wykorzystali wiedzę zdobytą na wcześniejszej lekcji.

Wśród ostatecznych ustaleń nie może zabraknąć uwag na temat realistycznej poetyki filmu, związanej z doświadczeniami Munka jako reżysera dokumentalisty, wyrażającej się w surowym, czarno-białym obrazie, mistrzowskiej pracy kamery (wiele zdjęć nocnych, znakomite ujęcia maszyn, elementów parowozu, pędzącego pociągu, ujęcia z dołu, wykorzystanie głębi ostrości), precyzji montażu (wykorzystanie kontrapunktu reżysera w scenie zeznań Sałaty), przemyślanej warstwie dźwiękowej (brak muzyki spoza kadru, za to doskonale „brzmiąca” muzyka konkretna: stukot pociągów, gwizd parowozów, pisk hamulców). Wreszcie, na szczególną uwagę zasługuje sposób prowadzenia narracji, przypominający zarówno genialnego „Obywatela Kane’a” Orsona Wellesa, jak i innego klasyka – „Rashomon” Akiry Kurosawy. To właśnie dzięki wielogłosowej narracji aktualna w latach 50. historia nabiera uniwersalnego znaczenia – film Munka staje się dziełem dotyczącym fundamentalnej wartości – prawdy, tematu ważnego przecież nie tylko w czasie „odwilży” i destalinizacji.

Praca domowa

„Rewolucja – to parowóz historii” – powiedział Marks, zdziałał Lenin. To cytat z wiersza W. Broniewskiego „Słowo o Stalinie”; w jego kontekście zinterpretuj końcową scenę filmu Andrzeja Munka, ukazującą śmierć maszynisty Orzechowskiego.

Załączniki

Załącznik nr 1

Karta obserwacji filmu

Przeanalizujcie wskazane elementy języka filmu, opiszcie sposób ich wykorzystania w „Człowieku na torze” i ich funkcje w budowaniu nastroju oraz przesłania filmu.

	1 OSOBA (zadanie domowe)	PARA	CZWÓRKA	WNIOSKI KOŃCOWE
OBRAZ – SCENOGRAFIA, TONACJA BARWNA
MONTAŻ
PRACA KAMERY (PUNKTY WIDZENIA, PLANY)
ŚCIEŻKA DŹWIĘKOWA (W TYM MUZYKA)
ELEMENTY SYMBOLICZNE W OBRAZIE
SPOSÓB PROWADZENIA NARRACJI

Załącznik nr 2

Grupa 1.

Scharakteryzujcie maszynistę Orzechowskiego. Weźcie pod uwagę jego stosunek do pracy, podwładnych, zwierzchników i przedstawicieli władzy partyjnej. Opiszcie go w pracy i sytuacjach prywatnych (z żoną, w domu, podczas spotkania z dawnym kolegą). Wymieńcie te wartości, które według Was są dla niego najważniejsze. Przedstawcie swoją ocenę bohatera – jakie emocje budzi?

Grupa 2.

Scharakteryzujcie zawiadowcę Tuszkę. Weźcie pod uwagę jego stosunek do pracy i ludzi (maszynisty Orzechowskiego i Zapory – jakie są jego motywacje?), postawę ideową. Wymieńcie te wartości, które według Was są dla niego najważniejsze. Przedstawcie swoją ocenę bohatera – jakie emocje budzi?

Grupa 3.

Scharakteryzujcie młodego mechanika Zaporę. Weźcie pod uwagę jego stosunek do pracy i ludzi (maszynisty Orzechowskiego i zawiadowcy Tuszki), postawę ideową. Wymieńcie te wartości, które według Was są dla niego najważniejsze. Przedstawcie swoją ocenę bohatera – jakie emocje budzi?

Grupa 4.

Scharakteryzujcie palacza Marka Nowaka, podwładnego Orzechowskiego. Weźcie pod uwagę jego stosunek do pracy i ludzi (maszynisty Orzechowskiego i Zapory), postawę (zwłaszcza w sytuacji konfliktu). Wymieńcie te wartości, które według Was są dla niego najważniejsze. Przedstawcie swoją ocenę bohatera – jakie emocje budzi?

Grupa 5.

Scharakteryzujcie dróżnika Sałatę. Weźcie pod uwagę jego stosunek do pracy i ludzi (żony, maszynisty Orzechowskiego i przedstawicieli władzy), postawę w czasie śledztwa. Wymieńcie te wartości, które według Was są dla niego najważniejsze. Przedstawcie swoją ocenę bohatera – jakie emocje budzi?

Grupa 6.

Przedstawcie realia społeczno-polityczne, w których rozgrywa się akcja filmu. Weźcie pod uwagę „nowy styl pracy” – na czym polega? W jaki sposób ludzie motywowani są do pracy? Jeśli to możliwe, przypomnijcie hasła wygłaszane przez megafon na stacji kolejowej. Scharakteryzujcie towarzysza Karasia. Weźcie pod uwagę jego zachowanie w czasie śledztwa. Przedstawcie swoją ocenę bohatera – jakie emocje budzi?

Załącznik nr 3

„Człowiek na torze”, rozpoczęty w 1955 i pokazany w styczniu 1957 roku, był w kinie polskim tym, czym w literaturze „Poemat dla dorosłych” Ważyka. Przyniósł uważne spojrzenie na stalinowską rzeczywistość, skłamaną przez propagandowe frazesy. Zamiast głoszonej chwały dostrzegł ludzką krzywdę. (…) Czy godność zawodu i obowiązku, tak wysoko cenioną w oficjalnych deklaracjach, reprezentują gorliwi wykonawcy absurdalnych norm oszczędności, czy raczej ten pozornie oschły maszynista w białych rękawiczkach? Demaskowane przez Munka nonsensy „socjalistycznego wyścigu pracy” schodzą jednak na drugi plan wobec pogardy, z jaką system traktuje człowieka. Człowieka, któremu Kazimierz Opaliński w swej wspanialej kreacji aktorskiej nadał kształty wyzywające wobec panujących, nie tylko na ekranie, schematów”.

Andrzej Werner, „Akademia Polskiego Filmu”, Telewizja Polska 1991

Załącznik nr 4

Zadanie domowe przed zajęciami:

Przeczytaj tekst i po obejrzeniu filmu uzupełnij zamieszczoną pod nim tabelę. Socrealizm – „produkcyjniaki”

„W większości utworów akcja toczyła się prawie wyłącznie w zakładzie przemysłowym;; niekiedy jednak wątek produkcyjny przeplatał się z innymi (…) Produkcyjniak przeszedł do historii jako dokument mistyfikacji, jakim poddawała się twórczość lat stalinizmu. (…) W kolejnych utworach, czyniących przedmiotem zainteresowania coraz to nowe warsztaty pracy, powtarzały się te same przebiegi fabularne, wzory konfliktów, układy ról postaci, przy czym widać było, że u podłoża leży dążenie do sprostania wymaganiom krytyki, aby pozostawał w dokładnej zgodzie z partyjną interpretacją sytuacji aktualnej oraz pełnił funkcje dydaktyczne.

Akcja (…) rozpoczynała się zwykle w momencie, gdy zakład znajdował się w stanie rozprzężenia: nie potrafił podnieść się z wojennej ruiny albo nie wykonywał planu, źle zarządzany i demoralizowany przez elementy bumelanckie;; organizacja partyjna prawie nie działała lub dopiero powstawała, ludzie nie wierzyli, by coś można było zmienić na lepsze. W takiej sytuacji pojawiała się wielka inicjatywa produkcyjna, jaką były najczęściej hasła Planu 6-letniego albo współzawodnictwa pracy. Jako orędownik tych haseł wyłaniał się z robotniczej załogi bohater pozytywny. Starał się je wcielić w czyn własną intensywną pracą, ale również przez żarliwe choć chropawe przemówienia, jakie wygłaszał na zebraniach (…)

Wysiłki pozytywnego bohatera długo pozostawały daremne (…). Wydawało się to wynikać stąd, że działał samotnie, nie szukając oparcia w pracowniczej gromadzie. (…) Wkrótce jednak wychodziło na jaw, że główną przyczyną zła jest działający w fabryce wróg klasowy, który sprytnie przyciągnął do siebie rozmaitych malkontentów – czy to złodziei i bumelantów, czy to zaciekłych tradycjonalistów, obawiających się, że nowe metody zwiększą wymagania stawiane robotnikom. Dzięki nim wrogowi udawało się spowodować katastrofę: ginęli ludzie, przepadał wspólny dorobek. Podejmując zbrodnicze działania, demaskował się jednak.

Przyjeżdżało czujne UB i aresztowało od razu całą przestępczą siatkę. Prawda odsłaniał się, załoga uświadamiała sobie konieczność wyboru. Robotników ogarniał entuzjazm dla nowych zasad organizacji pracy, współzawodnictwa, a przy okazji również dla nauk głoszonych przez partię. Łatwo przekraczano 200 i 300 % normy. Zakład odnosił sukces, który przedtem wydawał się nieosiągalny. (…) Zakończenie – gdy ambitne zamierzenia zostały zrealizowane, wróg klasowy zdemaskowany – ukazywał się świat idylliczny: załoga stawała się zwartym kolektywem, interes wspólny dominował nad prywatnym, pracownicy zdobyli świadomość polityczną, czyniącą ich obywatelami nowego ustroju.”

[Zbigniew Jarosiński, „Nadwiślański socrealizm”, Warszawa 1999 ]

	Produkcyjniak	„Człowiek na torze”
Miejsce akcji
Sytuacja w zakładzie
Sposoby naprawy sytuacji
Istota konfliktu
Bohater pozytywny i jego działania
Bohater negatywny i jego działania
Sposób „odkrycia prawdy”, droga do niego i konsekwencje
Zamknięcie akcji

Bibliografia

1. Marek Hendrykowski, „Andrzej Munk”, Warszawa 2007
2. Zbigniew Jarosiński, „Nadwiślański socrealizm”, Warszawa 1999
3. Ewelina Nurczyńska-Fidelska, „Szkoła polska” [w:] „Kino bez tajemnic”, Warszawa 2009
4. Ewa Nawój, „Andrzej Munk” http://www.culture.pl/baza-film-pelna-tresc/-/eo_event_asset_publisher/eAN5/content/andrzej-munk
5. Nagranie wykładu prof. Alicji Helman http://www.akademiapolskiegofilmu.pl/warszawa/wideo-z-wykladow/569