Adresat zajęć: uczniowie szkół ponadpodstawowych.

Rodzaj zajęć: język polski, wiedza o kulturze, etyka, pozalekcyjne koła filmowe i dziennikarskie.

Cel ogólny zajęć: Przygotowanie uczniów do świadomego odbioru komunikatów medialnych oraz przybliżenie etycznych aspektów różnych produkcji telewizyjnych.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• zdobywa wiedzę na temat specyfiki wybranych programów telewizyjnych (np. spoty reklamowe, reality shows);
• poznaje kierunki rozwoju telewizji;
• dowiaduje się, na czym polega manipulacja telewizyjna;
• rozpoznaje techniki manipulacji stosowane wobec widza;
• uświadamia sobie rangę „słupków” oglądalności w planowaniu programów telewizyjnych, czyli wpływu widza na poziom i jakość produkcji — badania fokusowe;
• ćwiczy umiejętność współpracy w zespole;
• prezentuje swoje stanowisko, wypowiada się na temat etyczności postaw i zabiegów;
• doskonali umiejętność wnioskowania i uogólniania;
• doskonali umiejętność debatowania i dyskusji.

Metody pracy: problemowa, dyskusja, praca z tekstem literackim i filmowym, elementy wykładu.

Formy pracy: praca w grupach, z całą klasą oraz indywidualna.

Środki i materiały dydaktyczne: film Czeski sen, reż. V. Klusák, F. Remunda, Czechy 2004; Truman show, reż. P. Weir, USA 1998; fragmenty wypowiedzi medioznawców na temat telewizji.

Słowa kluczowe: manipulacja, telewizja, reklama, product placement, kampania marketingowa.

Bibliografia:

1. Podglądanie Wielkiego Brata, red. W. Godzic, Kraków 2001
2. Wiek ekranów, red. A. Gwóźdź, P. Zawojski, Kraków 2002
3. P. Zawojski, Wielkie filmy przełomu wieków, Kraków 2007

Czas trwania: 2 godziny lekcyjne + projekcje filmów.

Przebieg zajęć:

1. Lekcję poprzedza projekcja filmów w dodatkowym czasie lub zadana jako praca domowa. Na zajęciach wspólnie oglądamy jedynie fragmenty.

2. Prowadzący prowokuje krótką rozmowę na temat popularnych programów telewizyjnych, stosunku młodych ludzi do tego medium, wprowadza w temat zajęć.

3. Nauczyciel dzieli klasę na pięć grup, którym rozdaje cytaty z wypowiedziami medioznawców na temat telewizji (ZAŁĄCZNIK NR 1).

4. Prowadzący prosi o zinterpretowanie otrzymanego cytatu przez grupę, przedyskutowanie problemu między sobą oraz przywołanie argumentów, które pochodzą z obejrzanych filmów. Po upływie wyznaczonego czasu (ok. 10 min) lider grupy przedstawia wspólne ustalenia na forum klasy. Przykładowe odpowiedzi uczniów:

Grupa nr 1

• telewizja wywołuje emocje, pozwala oderwać się od rzeczywistości, zapomnieć o swoich problemach, rozmarzyć się, przenieść się w lepszy świat,
• telewizja może pełnić funkcję terapeutyczną,
• kampania supermarketu opiera się na nazwie czeski sen,
• widzowie oglądający Trumana płaczą, zapominają o swoich obowiązkach, oglądają z otwartymi buziami i taplają się w wannie jak dzieci, przeżywają szok, gdy transmisja zostaje przerwana,
• sceneria wydarzeń to urokliwe, wręcz idealne miasteczko o nazwie Seaheaven, aż trudno uwierzyć, że planem filmowym stała się istniejąca naprawdę miejscowość na Florydzie.

Grupa nr 2

• człowiek pragnie zachować swoją indywidualność, myśleć o sobie jako o istocie, którą nie da się manipulować, decydującej o sobie niezależnie od różnych wpływów. Ludzie wypierają się działań pod wpływem reklam, w Czeskim śnie mówią, że przyszli na otwarcie sklepu, bo nie mogli spać lub chcieli zobaczyć, co będzie u konkurencji. W filmie Weira widzowie kibicują Trumanowi, gdy pragnie się uwolnić,

• widzowie dostrzegają błędy produkcji (spadający reflektor, wąski strumień deszczu, miłość do Lauren, jej ostrzeżenia, postać ojca zagubiona na planie), zabiegi formalne, jednocześnie utożsamiając się z losami Trumana i wierząc reklamom.

Grupa nr 3

• ludzie przestają myśleć samodzielnie pod wpływem telewizji, wierzą w to, co widzą,
•  fascynują się infantylnymi teleturniejami, różnymi show, kanałami disco polo, celebrytami wykreowanymi przez różne programy telewizyjne, przaśnymi kabaretami i tzw. prawdziwym życiem (telenowele dokumentalne itp.).
• widzom reality show o Trumanie nie przeszkadzają lokowane produkty wmontowane w dialogi małżonków, wręcz przeciwnie, tym chętniej je kupują. Wierzą w nieprawdopodobny splot wydarzeń, gdy Truman chce wyjechać.
• w Czeskim śnie nie dostrzegają, że do sklepu nie ma drogi, brak infrastruktury; szukają kolejnego budynku, który mógłby być supermarketem,
• na otwarcie przychodzą tysiące Czechów, którzy ścigają się, pędząc do atrapy sklepu, ulegają magii wytartych symboli, np. sen, chmurka, obietnica prezentu, naiwna treść piosenki ze spotu reklamowego.

Grupa nr 4

• w programach telewizyjnych stosuje się product placement, który, jak pokazują badania rynku, „nakręca” sprzedaż,
• robi się badania fokusowe, które wykorzystuje się w kampanii reklamowej,
• zespoły specjalistów pracują nad przygotowaniem reklam pod każdym względem: budowania wizerunku, sloganów, oprawy muzycznej (znana wokalistka i chór dziecięcy), symboli, grafiki itd.,
• przykładem tych zabiegów jest plakat do filmu Czeski sen (ZAŁĄCZNIK NR 2),
• zakończenie filmu pokazuje uleganie wpływom reklam — ludzie biegną przez łąkę, chcąc wyprzedzić pozostałych,
• w życiu Trumana reklama rządzi, bliźniacy zawsze rozmawiają z nim na tle jakiegoś plakatu, żona każe mu kupić konkretną kosiarkę, robi mu kakao firmy M. itp.

Grupa nr 5

• Big Brother był pierwszym polskim reality show i wzbudził niesamowite emocje, zaangażowanie widzów,
• program, emitowany na kanale TVN, miał ogromną oglądalność, stał się tematem rozmów towarzyskich, zabaw dzieci w przedszkolu w „eliminowanie”,
• uczestnicy widowiska przez kilka lat byli gwiazdami, celebrytami, nakręcono o nich film, gościli w studiach telewizyjnych — stworzyli nowe wzorce osobowe, powiedzonka, zmienili jakość i telewizji, i życia; wulgarność i codzienność nie były już gorsze, stały się normalne w przekazie telewizyjnym,
• widzowie brali udział w głosowaniu, płacąc za rozmowy telefoniczne i SMS-y, kupując produkty wykorzystywane na planie programu,
• film Truman show powstał w 1998 roku, czyli przed Big Brotherem (emisja w Holandii w 1999 roku), a więc stanowi obraz telewizji, który jeszcze nie istniał, ale za chwilę stał się faktem,
• niepokoi fakt, że wizja reżysera jest bardziej przerażająca — bohaterowie reality show sami zgłosili się do programu, przeszli casting, wiedzieli, że ich życie śledzą miliony widzów, zachowywali się jak aktorzy, wiedzieli, że muszą zdobyć popularność, nawet za wszelką cenę, natomiast Truman został przez telewizję kupiony i on jedyny nie wiedział, że swoim życiem dostarcza rozrywki i dochodów milionom ludzi (ok. 5 tysięcy kamer).
• telewizja jest potęgą, kamery i ekrany są wszechobecne.

5. Po wypowiedziach przedstawicieli grup nauczyciel poddaje analizie wybrane fragmenty filmu, aby uszczegółowić i pogłębić wiedzę uczniów na temat telewizji. Po ich obejrzeniu prosi grupy o uzupełnienie swoich poprzednich wypowiedzi.

• fragmenty Czeskiego snu: 0:23 min, 1:13:00–1:20:00,
• Fragmenty Truman show: od początku do 2. min, 0:55:00–1:07:00, 1:25:00–1:31:00.

6. Etap kończący lekcję poświęcony jest zagadnieniom etycznym obecnym w obu filmach. Uczniowie dyskutują, odpowiadając na pytania: Czy twórcy Czeskiego snu mieli prawo stworzyć kampanię reklamową nieistniejącego produktu? Czy Christof miał prawo wykorzystać życie Trumana dla swojego show? itp. Można wykorzystać jeszcze fragmenty Czeskiego snu — 1:02:12–1:04:01.

7. Uczniowie podsumowują dyskusję, proponują wnioski.

Praca domowa:

Przygotuj się do udziału w debacie oksfordzkiej na temat: W dobie współczesnych mediów telewizja publiczna powinna realizować misję. Pamiętaj, że możesz wylosować obronę lub negację tezy.

Jeśli uczniowie wcześniej nie debatowali taką metodą, warto poświęcić jej trochę czasu, ponieważ często pojawia się jako zadanie w różnych konkursach i olimpiadach. Polecam szczegółowe informacje dostępne na stronie Mistrzostw Polski Debat Oksfordzkich[1].

ZAŁĄCZNIK NR 1

Cytaty do pracy w grupach:

Grupa nr 1

„Ekran daje nam sny, których nigdy nie mieliśmy, sny oczekiwane, co czyni nas ponownie dziećmi”[2].

Grupa nr 2

„W procesie oglądania filmu nasze poczucie wyodrębnionego ego ulega początkowo wzmocnieniu — postaci na ekranie to „nie-ja”, lecz szybko stan ten ulega zmianie — tracimy poczucie granic ego i identyfikujemy się z postaciami”[3].

Grupa nr 3

„Mam już dość telewizji. Ona ogłupia, odmóżdża! Ludzie, przestańcie gapić się w to czasochłonne pudełko, zacznijcie czytać książki!”

„Pogapcie się w pralkę, w sumie niewielka różnica w używaniu mózgu”[4] (wypowiedzi internautów).

Grupa nr 4

„W telewizji można dostrzec elementy presji wywieranej na odbiorców. Jej źródłem są niedostrzegalne dla publiczności zależności i relacje decydujące o rynkowym wymiarze telewizji (przede wszystkim reklamy telewizyjnej)”[5].

Grupa nr 5

„W Big Brotherze stawką gry, a zarazem celem telewizyjnej strategii, nie jest bycie na ekranie, lecz przed ekranem. Chodzi o zaangażowanie w grę milionów widzów — głosujących w internecie czy poprzez audiotele, a stawką jest przykucie widza do telewizyjnego ekranu. Nie wiemy jednak, czy to jest szczyt, czy też zarazem kres władzy telewizyjnego ekranu”[6].

Nauczyciel sugeruje grupie, aby skorzystała z internetu, jeśli nie zna zbyt wielu faktów na temat Big Brothera (1. edycja polska miała miejsce w 2001 roku).

ZAŁĄCZNIK NR 2

Źródło: www.filmweb.pl

[1] http://debatyoksfordzkie.blogspot.com

[2] R.T. Eberwein, za A. Helman, Metafora ekranu w psychoanalitycznej teorii ekranu [w:] Wiek ekranów pod red. A. Gwoździa i P. Zawojskiego, Kraków 2002, s. 257.

[3] Ibidem.

[4] W. Godzic, Pisane ekrany telewidza [w:] op. cit., s. 291.

[5] E. Wilk, Ekrany pisma czy ekrany widzialności? [w:] op. cit., s. 301.

[6] A. Kisielewska, We władzy ekranu [w:] op. cit., s. 303.