Cele lekcji

Cel ogólny:

• doskonalenie analizy i interpretacji tekstów kultury z uwzględnieniem problemów współczesności

Cele szczegółowe

(z odniesieniem do podstawy programowej):

1. Inspirowanie do refleksji o istotnych problemach współczesności.

Uczeń:

• rozpoznaje symbole kulturowe (II.2.3. p. rozszerz.)
• prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem i określa jego problematykę (II.1.1, 1.2)
• wskazuje środki wyrazu artystycznego i ich funkcje (II.2.1.)

2. Pogłębianie świadomości językowej. Uczeń:

• rozpoznaje manipulację językową w tekstach reklamowych (I.1.9)
• rozpoznaje i nazywa funkcje tekstów; tu: impresywną, perswazyjną (I.3.4)
• dostrzega język jako narzędzie wartościowania (II.4.1) 3. Rozwijanie zainteresowań kulturowych.

Uczeń:

• poznaje utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury czytanych w szkole (I.1.1p.rozszerz.)

4. Stymulowanie do samokształcenia Uczeń:

• korzysta ze słowników i leksykonów (I.2.2)
• analizuje i definiuje znaczenia słów (I.3.1)
• tworzy bazę danych, zdobywając informacje w toku lekcji (1.2.3)

Czas pracy Przewidziano 2 godz. lekcyjne Środki dydaktyczne film „Czeski sen”; słowniki (np. „Uniwersalny słownik języka polskiego”), Wikipedia; tablica interaktywna (pomocna przy tworzeniu mapy mentalnej); autorskie opracowanie pytań do fragm. eseju Z. Baumana „Konsumpcjonizm to nie tylko konsumpcja”); zadania wprowadzające do odbioru filmu „Czeski sen”.

Formy pracy w grupach indywidualnie praca z tekstami kultury (film, esej lit.) Metody pracy problemowa dyskusja mapa mentalna analiza i interpretacja

Przebieg lekcji

Praca domowa

Przygotowanie do analizy filmu, który uczniowie oglądają w całości indywidualnie (wspólnie na zajęciach tylko wybrane fragmenty). Odbiór zostaje ukierunkowany poprzez następujące wskazówki:

1. Przed czołówką filmu pojawiają się sekwencje scen oddzielone datami: 1972, 1989, 2002. Jakie etapy transformacji ustrojowej symbolizują? Nazwij je.

2. Prześledź przebieg kampanii reklamowej supermarketu „Czeski sen”. Jakie działania podjęto dla zwiększenia jej skuteczności?

3. Nazwij i pogrupuj typy reakcji i zachowań konsumentów po zdemaskowaniu mistyfikacji.

4. W filmie występuje lejtmotyw muzyczny (piosenka reklamowa) i obrazowy (zachodzące słońce). Zaobserwuj, kiedy się pojawiają i określ ich funkcje w strukturze całości.

5. Twórcy filmu, V. Klusek i F. Remunda pojawiają się w filmie kilkakrotnie. Prześledź i nazwij role, w które się wcielają.

6. Jaki istotny problem współczesnego świata porusza Twoim zdaniem ten film?

7. Sprawdź w słowniku języka polskiego znaczenia następujących słów: manipulacja i mistyfikacja.

Przebieg zajęć:

I. Ustalanie pola zainteresowań, czyli o czym jest ten film?

Proponuję zacząć od rozmowy na temat problematyki filmu. Pozwoli to na określenie pola zainteresowań uczniów i poziomu odbioru tego wielowarstwowego obrazu. W odwołaniu do pkt. 6. pracy domowej uczniowie podają swoje propozycje, krótko je argumentując. Zapisujemy je, porządkując w formie mapy mentalnej. (transformacja ustrojowa, manipulacja reklamą; potęga marketingu – świat iluzji; etyka reklamy; społeczeństwo konsumpcyjne; marzenia w rzeczywistości kapitalistycznej; zjawisko hipermarketomanii; film o kręceniu filmu, itp.). Zakładamy, że kluczowe hasła, wokół których powstaną odgałęzienia to: transformacja, manipulacja, konsumpcjonizm.

II. Analiza scen retrospektywnych, czyli transformacja społ.-polit. w obrazach.
Prezentujemy początek filmu (ok. 5 min.). Omawiamy sceny, koncentrując się na następujących zadaniach:

1. Prześledźcie, co przedstawiają poszczególne sekwencje?
2. Określcie, jakie etapy transformacji wyznaczają trzy podane daty.
3. Przeanalizujcie montaż scen. Zwróćcie uwagę na zasadę kontrastu i analogii.

Projektowane odpowiedzi

1972 rzeczywistość komunizmu

kolejki – efekt braków towaru na rynku; wystawa sklepowa eksponująca sierp i młot – uzależnienie polityczne od ZSRR, dyktat komunizmu, emblemat ludowładztwa – propagandy;

1989 aksamitna rewolucja

manifestacja wolnościowa tłumiona siłą przez policję; okrzyki „Chodźcie z nami” – wyraz solidarności społecznej w akcie protestu przeciw władzy komunistycznej;

2002 rzeczywistość kapitalistyczna

szyld sklepowy „Witamy was”; tłum nacierający z wózkami zakupowymi na wejście do hipermarketu; kordony policji pilnujące porządku.

Montaż scen (zasada analogii i kontrastu)

Wszystkie trzy sekwencje łączy ten sam motyw melodyczny, który pojawi się jeszcze w filmie dwukrotnie (piosenka śpiewana przez jedną z bohaterek z dziećmi; bieg bohaterów przez łąkę do hipermarketu).

zdjęcia czarno-białe (zgrzebna codzienność w komunizmie) // kolorowe (nadejście nowej rzeczywistości);

policjanci – symbol przemocy w komunizmie // stróże ładu społecznego w nowej rzeczywistości;

bohater zbiorowy – solidaryzujący się w oporze przeciw uciskowi społ-polit. // w społ. demokratycznym rozproszone jednostki pokazane w pogoni za dobrobytem, nacierają na hipermarket – „świątynię dóbr”.

Konkluzje

Film pokazuje, jak transformacja polityczna i ekonomiczna wpłynęła na zmianę postaw społecznych. Bunt mas przeciwko władzy komunistycznej przyniósł zwycięstwo demo- kracji, ale jednocześnie zniewolenie konsumpcjonizmem. Społeczeństwo ponowoczesne to masa konsumpcyjna. Wolny rynek paradoksalnie przyniósł uzależnienie od potrzeby zdobywania dóbr materialnych. Potrzeby te sterowane są przez mechanizm marketingu, reklamy.

III. Analiza mechanizmu manipulacji w kampanii reklamowej. Praca w grupach. Przydział zadań. Uczniowie pracują w kilkuosobowych zespołach. Prezentują opracowany materiał. Formułujemy wnioski na forum klasy.

Grupa 1.

Przeanalizuj tekst piosenki reklamowej z filmu Czeski sen. Wskaż zastosowane zabiegi perswazyjne (nakłaniające). Określ, na czym polega funkcja impresywna języka. Oceń, czy mamy do czynienia ze zjawiskiem manipulacji?

(Tekst ze ścieżki dźwiękowej filmu)

Niech się spełni piękny sen.
Czy to cud? Czy to szczęście?
Może to tylko sen?
Bo jak mogą tak pięknie kwitnąć róże w pochmurny dzień?
Przez szkła różowe nie patrz.
Oto swój rozum masz, gdy życie ucieka,
to co dobre z niego bierz.

Ref. Spójrz na świat oczami dzieci,
Tyle wokół pięknych rzeczy.
Wszystko to możesz mieć,
jeśli tylko zechcesz chcieć.

Zapach łąki, pełny talerz,
forsą też się nie przejmuj wcale.
Kredyt weź i do nas pędź.
Niech się spełni piękny sen.

Projektowane odpowiedzi

Perswazja:

• Zastosowanie trybu rozkazującego oraz 2. osoby l. poj. (np. kredyt weź, do nas pędź, spójrz oczami dziecka).
• Użycie tzw. wielkiego kwantyfikatora wszystko. Budowanie obietnicy spełnienia: wszystko to możesz mieć.
• Słownictwo wartościujące, nacechowane pozytywnie (piękny sen, piękne rzeczy).
• Odwołania do powszechnego ludzkiego pragnienia – szczęścia (sekwencja skojarzeń: sen – marzenie – cud – szczęście).
• Pytania retoryczne – w funkcji angażowania uwagi odbiorcy.
• Wprowadzenie formuły zaklęcia: Niech się spełni piękny sen – uruchomienie magicznej funkcji języka.
• Przywoływanie pozytywnych skojarzeń zmysłowych: zapach łąki, pełny talerz.
• Tekst zrytmizowany (rymy męskie: sen/dzień; mieć/chcieć) – funkcja mnemotechniczna.
• Przewrotna gra znaczeniowa zw. frazeologicznych: patrzeć na świat oczami dziecka – z zachwytem, ale także naiwnie; patrzeć przez różowe szkła – widzieć wszystko pozytywnie, ale też bezkrytycznie.
• Propagowanie filozofii – bierz z życia to, co dobre. Dobro rozumiane jest tu jako dobro materialne – podstawowe źródło szczęścia.

Na forum klasy dyskutujemy:

Czy mamy do czynienia z zabiegiem manipulacji? Precyzujemy znaczenie pojęcia manipulacja.

Grupa 2.

1. Przeanalizuj treść i formę plakatów z kampanii reklamowej hipermarketu „Czeski sen”. Nazwij wykorzystane zabiegi językowe. Oceń skuteczność perswazyjną środków językowych oraz znaków ikonicznych analizowanych materiałów reklamowych (dostępne na http://www.gutekfilm.pl/czeski-sen/).

2. Znajdź w Wikipedii znaczenie neofrazeologizmu czeski sen. Sformułuj propozycję hasła do słownika frazeologicznego (na wzór innych definicji słownikowych).

Projektowane odpowiedzi

Antyreklamowa kampania reklamowa.

• Zastosowano tryb rozkazujący z użyciem zaprzeczenia nie. Wbrew ustalonej konwencji reklamy, która ma nakłaniać do zrobienia czegoś – sformułowano zakazy: Nie idź tam./ Nie czekaj./ Nie spiesz się./ Nie przyjeżdżaj./ Nie stój w kolejce./ Nie wydawaj pieniędzy./ Nie kupuj. Gra z oczekiwaniami odbiorców okazała się bardzo skuteczna. Paradoksalnie – zniechęcenie – zgodnie z oczekiwanym efektem – okazało się zachętą. To jeden z przykładów manipulacji zachowaniami konsumentów.
• Gdzie? Dowiesz się wkrótce. Kampania budowana dodatkowo na zasadzie napięcia i zagadki. Również wbrew zasadzie, że reklama ma przekazywać podstawowe informacje o produkcie, usłudze. Tu informację o lokalizacji sklepu podano w ostatniej chwili.
• Forma graficzna – napisy w chmurce sugerują marzenie, „bujanie w obłokach”, sen. Od początku zatem plakaty symbolizowały mistyfikację, zmierzały do zbudowania zbiorowej iluzji.

Na forum klasy dodatkowo wspólnie analizujemy plakat reklamowy filmu „Czeski sen” (dostępny na http://www.gutekfilm.pl/czeski-sen/)

Śledzimy mechanizm manipulacji (To nie jest najnowsza komedia P. Zelenki, w filmie niewystępują Leonardo di Caprio, Tom Cruise, Brad Pitt itp., scenariusza nie napisał Tarantino). Jaki był cel tak pomyślanej kampanii reklamowej filmu?

Podsumowanie:

Powszechność manipulacji w życiu społecznym. Skrajne postawy – łatwowierności i nieufności. Warto zwrócić uwagę na wątek poruszony w filmie – nieufność społeczna wobec kampanii na rzecz wejścia Czech do Unii Europejskiej.

Grupa 3.

1. Prześledź lejtmotyw zachodzącego słońca – w jakiej sekwencji scen się pojawia?
2. Określ jego funkcję w filmie.
3. Rozszyfruj symboliczne znaczenie.

Projektowane odpowiedzi

ad. 1.

• Pierwszy raz zachód słońca pojawia się, gdy rodziny biorące udział w konkursie i badaniu zachowań konsumenckich wychodzą z hipermarketu (nagrodą były zakupy).
• Drugi raz pojawia się po sekwencji przedstawiającej rozmieszczanie plakatów reklamujących hipermarket „Czeski sen”. Widzimy panoramę miasta pogrążonego we śnie.
• Trzeci raz – kiedy zdejmowane są reklamy „Czeskiego snu”, na ich miejsce pojawiają się inne. Znowu widzimy nocną panoramę miasta.

ad 2.

• Lejtmotyw pełni funkcję kompozycyjną. Tworzy szkielet dla struktury filmu. Wyznacza trzy części: przygotowania do kampanii reklamowej, jej przebieg, rzeczywistość po zdemaskowaniu mistyfikacji.

ad. 3.

• W pierwszym przypadku zachód słońca jest wyznacznikiem czasu – pokazuje, ile godzin bohaterowie spędzili na zakupach. Wprowadza element kontrastu: świata natury ze światem cywilizacji; świata wykreowanego i naturalnego.
• W drugim – zachód słońca jest obrazową metaforą uśpienia miasta, całego społeczeństwa pogrążonego w letargu – nawiązuje do tytułu „Czeski sen”.
• W trzecim – nasuwa gorzką refleksję, że żywiołowe reakcje na mistyfikację były tylko chwilowym przebudzeniem, otrzeźwieniem. Wszystko wraca do naturalnego porządku. Jedna kampania reklamowa wypiera kolejną. „Czeski sen” trwa.

Dyskusja na forum klasy: Czy wszyscy śnimy czeski sen? Czy można uchronić się przed manipulacją?

Praca domowa

Podsumowaniem tego etapu pracy nad analizą i interpretacją filmu może być wprowadzenie jako kontekstu kulturowego fragm. eseju Z. Baumana ze zbioru „44 listy ze świata płynnej nowoczesności”. Zadaniem uczniów jest odpowiedź na postawione pytania (zadanie punktowane).

Konsumpcjonizm to nie tylko konsumpcja

1. Oczywiście wszyscy jesteśmy konsumentami – przez całe nasze życie. Nie może być inaczej. Jeżeli przestaniemy „konsumować”, prędzej czy później wymrzemy. Konsumpcja – która według „Oxford English Dictionary” oznacza „spożywanie”, „zjadanie”, „wypijanie”, ale także „pochłanianie”, „zużywanie”, trwonienie” i „spalanie” – jest koniecznością. Ale nie jest nią „konsumpcjonizm”, a więc skłonność do czynienia z poczynań konsumpcyjnych najlepszego sposobu zaspokajania wszystkich innych potrzeb, a często także ostatecznego celu naszych działań.

2. Konsumpcjonizm jest wytworem społecznym, a nie bezdyskusyjnym wyrokiem ewolucji biologicznej. Jeśli chcesz żyć i postępować zgodnie z zasadami konsumpcjonizmu, nie możesz ograniczać swojej konsumpcji do niezbędnego minimum potrzebnego, aby utrzymać się przy życiu. Konsumpcjonizm to coś więcej, znacznie więcej niż konsumpcja.

Konsumpcjonizm służy wielu rozmaitym celom. Jest zjawiskiem wielowymiarowym i wielofunkcyjnym, rodzajem wytrychu, który otwiera każdy zamek, narzędziem prawdziwie uniwersalnym. Konsumpcjonizm oznacza przekształcanie istot ludzkich w konsumentów i sprowadzanie wszystkich pozostałych wymiarów człowieczeństwa do roli czynników drugoplanowych, wtórnych, podrzędnych. Konsumpcjonizm oznacza także czynienie z konieczności biologicznej kapitału handlowego, a niekiedy nawet politycznego. (…)

3. Przekonanie, że to konsumenci powinni „ratować kraj przed pogrążeniem się w kryzysie” albo „wyprowadzać gospodarkę z recesji”, stało się dziś niemal niekwestionowanym dogmatem: jednym z filarów potocznej wiedzy i zdrowego rozsądku. Tak jak znaczenie „obywatelstwa” przesuwa się stopniowo w stronę modelu zdyscyplinowanego konsumenta, tak też znaczenie „patriotyzmu” przesuwa się w stronę modelu gorliwego i pełnego poświęceń uczestnictwa w zakupach.

4. Nie jest to wszakże jedyny użytek, jaki społeczeństwo konsumpcyjne uczyniło z prostej, banalnej potrzeby „konsumpcji”. To tylko jeden drobny przykład z długiej listy problemów, z którymi się stykamy, z którymi – jak nas ostrzegają – wkrótce się zetkniemy lub z którymi już się zetknęliśmy. Konsumpcjonizm sprawił, że najpowszechniej uczęszczana droga do ich rozwiązania wiedzie dzisiaj nieomylnie i nieuchronnie przez kasy sklepowe. Archetypem tej obszernej i nieprzerwanie rosnącej kategorii problemów, których rozwiązaniem mają być zakupy, jest choroba, na którą lekarstwa poszukujemy w aptece. Można powiedzieć, że w społeczeństwie konsumpcyjnym wszystkie sklepy i punkty usługowe przypominają apteki, bez względu na to, co – zamiast leków − wystawiają na półkach i stoiskach handlowych oraz co usiłują sprzedać swoim aktualnym i potencjalnym klientom. (…)

5. Zakupy mają zapobiec przykrościom, które prędzej czy później spadłyby na gnuśnych czy ospałych klientów. I to wszelkiego rodzaju przykrościom: nie tylko tym związanym z codzienną konsumpcją, wynikającym z potrzeby uzupełnienia garderoby lub zapasów jedzenia w lodowce albo wymiany przetartych lub znoszonych skarpetek, lecz także tym związanym z lękiem przed utratą własnej „wartości rynkowej” i wypadnięciem z „obiegu społecznego”: utrata szacunku, popularności, znajomych, a nawet przyjaciół – spowodowaną tym, że nie nadąża się za najnowszymi trendami i nie zna się najgorętszych tematów ani najmodniejszych rozrywek. (…)

6. Tradycyjne, staroświeckie apteki obiecywały uśmierzenie bólu i złagodzenie dolegliwości cielesnych. Szło się tam, żeby dostać lekarstwo na ból gardła, katar, łamanie w krzyżu albo zgagę. Co do natury bólu, który sprawiał, że biegło się do apteki po poradę lub pomoc, nie miało się żadnej niepewności. Gdyby jednak dzisiejsze apteki z towarami konsumpcyjnymi miały liczyć tylko na ofiary tego rodzaju oczywistych cierpień, zastępy ich klientów uległyby zdziesiątkowaniu. Na szczęście nie popełniają takiego głupstwa. Dbają natomiast o to, aby Szekspirowska „niesłyszalna i bezgłośna stopa czasu” (W. Shakespeare, „Wszystko dobre, co się dobrze kończy”, akt V, sc.3.) nie była ani bezgłośna, ani broń Boże niesłyszalna. „Stopa czasu” wyziera dzisiaj z każdego telewizyjnego ekranu i z każdej strony kolorowego magazynu, a odgłosy jej stąpnięć brzmią z każdego megafonu, każdej pary słuchawek i z każdej rozmowy ich dobrowolnych lub mimowolnych (o ironio, płacących), lecz mężnych i walecznych najemników oraz równie darmowych i równie sumiennych i gorliwych apostołów. Na przekór Szekspirowi „stopa czasu” nie jest już dziś niesłyszalna. Donośne odgłosy jej ciężkich czy najlżejszych choćby stąpnięć alarmują i ostrzegają: nie zapominaj, że „stopy czasu” są zwinne i mkną chyżo – i dlatego, jak proroczo przestrzegał Lewis Carroll, aby nadal być tu, gdzie jesteś, musisz biec ile sił w nogach … (…)

Z. Bauman: „44 listy ze świata płynnej nowoczesności”, Wydawnictwo Literackie 2011.

Zadania do lektury eseju

1. (2 pkt) Na podstawie akapitu 1. i 2. określ dwie zasadnicze różnice między konsumpcją a konsumpcjonizmem.

Odp.

konsumpcja	konsumpcjonizm
Wynika z konieczności biologicznej.	Jest wytworem społecznym, kulturowym.
Służy zaspokojeniu elementarnych potrzeb, pozwalających utrzymać się przy życiu.	Zaspokajanie potrzeb (zachcianek) staje się celem samym w sobie, podporządkowuje sobie wszystkie wymiary życia.

2. (2 pkt) Według autora eseju w społeczeństwie konsumpcyjnym nastąpiło przewartościowanie pojęć i zachowań społecznych. Określ kierunek zmiany ról społecznych i postaw.

obywatel ►

patriotyzm►

Odp. {Obywatel – konsument; patriotyzm – robienie zakupów}

3. (2 pkt) Na podstawie akapitów 4., 5., 6., podaj analogię i różnicę między aptekami a zakupami i usługami w społeczeństwie konsumpcyjnym.

Odp. Podobieństwo funkcji: apteki i zakupy dostarczają lekarstw na dolegliwości. Różnica: apteki dostarczają środków na sprecyzowane dolegliwości, głównie fizyczne; zakupy i usługi – uśmierzają ból natury psychiczno-kulturowej, tj. poczucie niepewności w świecie, obawę przed wypadnięciem z obiegu społecznego.

4. (2pkt) Jak rozumiesz metaforę: „Na przekór Szekspirowi „stopa czasu” nie jest już dziś niesłyszalna”.

Odp. Określenie: „stopa czasu” jest obrazową metaforą szybko umykającego czasu. Wyróżnikiem współczesności jest to, że nieustannie eksponuje się to poczucie, napędzając dynamikę życia, stwarzając konieczność pogoni za zmieniającą się rzeczywistością.

5. (1 pkt) Nazwij zabieg językowy wykorzystany w sformułowaniu: „aby nadal być tu, gdzie jesteś, musisz biec ile sił w nogach…”

Odp. Paradoks.

6. Odnieś diagnozę Z. Baumana: „Konsumpcjonizm oznacza przekształcanie istot ludzkich w konsumentów i sprowadzanie wszystkich pozostałych wymiarów człowieczeństwa do roli czynników drugoplanowych, wtórnych, podrzędnych” do obrazu rzeczywistości pokazanej w filmie „Czeski sen”. Wypowiedź sformułuj jako esej lub rozprawkę.

Bibliografia

1. „Czeski sen”, reż. V. Klusek, F. Remunda, Czechy 2004
2. D. Tkaczewski: „Czeski sen na jawie – reklamowa prowokacja i jej następstwa”, w: „Mechanizmy wpływu społecznego i manipulacji językowej – czeskie przypadki”, UŚ, Katowice 2010, s. 350-374
3. http://www.gutekfilm.pl/czeski-sen/
4. Z. Bauman, „Konsumpcjonizm to nie tylko konsumpcja”, w: „44 listy ze świata płynnej nowoczesności”, przekł. T. Kunz, Wydawnictwo Literackie, Cambridge 2011, s. 108-115.
5. J. Bralczyk, „Język na sprzedaż”, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.

6. G. Ritzer, „Magiczny świat konsumpcji”, Muza SA, Warszawa 2009.