Tło historyczne

Historia bytności Żydów w Warszawie jest prawie tak długa jak historia samej Warszawy. Powstanie grodu Stara Warszawa na terenie dzisiejszej Starówki datowane jest na przełom XII i XIII wieku. Natomiast pierwsi przedstawiciele narodu semickiego pojawili się w syrenim grodzie już pod koniec XIV wieku. Wiadomo, że niewielka, ale dobrze zorganizowana społeczność żydowska mieszkała na terenie Starej Warszawy, przy ulicy Żydowskiej, dziś Rycerskiej. W obrębie Nowej Warszawy ich obecność jest potwierdzona od XV wieku.

„W 1527 r., po włączeniu Mazowsza do Korony, Warszawa otrzymała od króla Zygmunta I Starego potwierdzenie nadanego przez książąt mazowieckich przywileju de non tolerandis Judaeis”[1] (przywilej nadawany przez władcę miastu, ziemi lub większemu obszarowi, na mocy którego Żydzi nie mogli osiedlać się na tym terenie). Zgodę na mieszkanie i działalność otrzymywały tylko nieliczne, pojedyncze osoby. Za panowania Zygmunta Augusta zezwolono im mieszkać i handlować w Warszawie w czasie obrad sejmu, a w 1580 r. pozwolono na zamieszkanie w mieście Żydom pracującym dla Rzeczypospolitej, m.in. poborcom podatkowym czy celnikom. Jednak przez cały czas napływ ludności żydowskiej do miasta był ograniczany, a Rada Miejska wydała zakaz wynajmowania mieszkań przedstawicielom tej nacji przybywającym do Warszawy.

Te ograniczenia spowodowały, że ludność pochodzenia żydowskiego zaczęła osiedlać się na terenach znajdujących się w granicach miasta, ale należących do szlachty lub duchowieństwa, tzw. jurydykach, np. w Aleksandrii, Grzybowie, Nowej Jerozolimie, na Marywilu czy Pociejowie. „Za panowania Stanisława Augusta liczba mieszkających w granicach Warszawy Żydów systematycznie wzrastała. W 1765 r. mieszkało ich już około 2,5 tys., a w 1788 r. — około 3,5 tysiąca”[2].

W 1775 r. zezwolono Żydom osiedlać się i prowadzić handel na terenie Pragi. Z inicjatywy Szmula (Samuela) Jakubowicza Sonnenberga, zwanego Zbytkowerem, właściciela gruntów na Pradze, bogatego kupca i właściciela rzeźni, magazynów mięsnych, garbarni, tartaków i cegielni, pod koniec XVIII wieku powstał tam cmentarz żydowski i synagoga. Do dziś okolice warszawskich ulic Kawęczyńskiej i Białostockiej nazywane są Szmulowizna lub Szmulki, od imienia właściciela tych ziem. „Po klęsce powstania kościuszkowskiego żydowska ludność Pragi ucierpiała na skutek dokonanej przez wojska rosyjskie fali mordów na ludności cywilnej, która przeszła do historii jako „rzeź Pragi”. Mimo licznych ofiar w czasie tej masakry, społeczność żydowska Pragi u schyłku wieku liczyła około 1,5 tys. osób”[3]. W tym samym czasie po drugiej stronie Wisły mieszkało ich już ponad 5 tys.

Kiedy po trzecim rozbiorze Polski Warszawa znalazła się pod zaborem pruskim, zniesiono zakaz osiedlania się Żydów w mieście. Administracja pruska wprowadziła również nakaz nadawania nazwisk przedstawicielom tej nacji. W 1799 r. zezwolono na stworzenie gminy żydowskiej. W 1806 r. gmina otrzymała zezwolenie na założenie cmentarza za rogatkami wolskimi (przy obecnej ulicy Okopowej). Na mocy dekretu wydanego przez księcia Fryderyka Augusta w 1809 r. Żydzi mieli osiedlać się w mniej reprezentacyjnych rejonach miasta, czyli np. na Woli, Powiślu, Pradze czy Powązkach. Utworzono wówczas listę tzw. ulic egzymowanych, czyli takich, przy których Żydzi nie mogli zamieszkać. Władze miasta zadecydowały o utworzeniu „rewiru żydowskiego”, czyli oddzielnego obszaru, w obrębie którego Żydom wolno byłoby się osiedlać i gdzie mogliby przenieść się z obszaru objętego zakazem. Wyznaczono w tym celu teren ograniczony ulicami Inflancką, Bonifraterską, Franciszkańską oraz okopami Lubomirskiego i Zygmuntowskimi. Tak właśnie powstała Dzielnica Północna, jedno z najważniejszych skupisk tej społeczności w Warszawie, dzielnica, która z biegiem czasu stała się częścią centrum Warszawy. Największym jej placem był plac Muranowski, a głównymi ulicami Karmelicka, Franciszkańska, Gęsia, Dzika, Nowolipie, Nowolipki i Nalewki. Nazwa ulicy Nalewki stała się symbolem żydowskiej Warszawy.

5 czerwca 1862 r. został wydany dekret carski, który zrównywał ludność żydowską w prawach i obowiązkach z ludnością chrześcijańską. Odtąd ograniczenia dotyczące osiedlania się Żydów przestały obowiązywać. Prawo to spowodowało ogromny wzrost tej ludności przybywającej do miasta z małych miasteczek Królestwa Polskiego. „1864 r. w Warszawie mieszkało 72 tys. Żydów, co stanowiło 33% całej tamtejszej ludności. (…) W latach 80. XIX wieku do Warszawy przybyła kolejna fala imigracji”[4]. Byli to Żydzi zwani litwakami, uciekający przed prześladowaniami z Imperium Rosyjskiego.

Stopniowo nadawane prawa oraz wpływy haskali propagującej odrodzenie kulturalne i społeczne uwolniły Żydów od konieczności życia w zamknięciu i otworzyło ich na nowoczesne trendy. Od początku XIX wieku Warszawa stała się ważnym ośrodkiem kultury żydowskiej. W połowie XIX wieku działały tu trzydzieści trzy drukarnie, a trzynaście spośród nich drukowało książki po hebrajsku. Rozwijała się tu również prasa żydowska. W latach 30. XIX wieku powstał w Warszawie teatr żydowski, w którym wystawiono sztuki biblijne oraz arie z oper i operetek. Na początku XX wieku w Warszawie grał teatr Abrahama Izaaka Kamińskiego, a na jego scenach występowała Ester Rachela Kamińska zwana „matką teatru żydowskiego”. Warszawscy Żydzi wnieśli ogromny wkład także w rozwój teatru, kabaretu oraz kina polskojęzycznego. „Twórcy tacy jak Julian Tuwim, Marian Hemar czy Konrad Tom pisali teksty do najbardziej znanych warszawskich kabaretów dwudziestolecia międzywojennego, jak Qui Pro Quo, Cyrulik Warszawski czy Banda”[5]. XIX wiek to również czas rozkwitu literatury żydowskiej na ziemiach polskich. Za twórców klasycznej literatury jidysz uważani są: Icchok Lejb Perec, Mendele Mojcher Sforim, Szolem Alejchem i Isaac Bashevis Singer. W okresie międzywojennym Żydzi posiadali już własny Związek Literatów, własny oddział PEN Clubu, wydawnictwa oraz biblioteki.

Obok Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego Polska była przed wojną głównym ośrodkiem kultury jidysz na świecie. Trzymilionowa społeczność polskich Żydów, mimo problemów ekonomicznych i coraz trudniejszej sytuacji politycznej (nasilający się antysemityzm), stworzyła w okresie międzywojennym oryginalne żydowskie kino. Ze środowiska żydowskiego wywodzili się także najbardziej cenieni polscy reżyserzy, operatorzy i aktorzy: Michał Waszyński (Mosze Waksberg), Aleksander Ford (Mosze Lifszyc), Józef Lejtes, Konrad Tom czy Henryk Szaro (Szapiro).

W okresie międzywojennym Warszawa była największym w Europie, a drugim na świecie po Nowym Jorku skupiskiem ludności żydowskiej. W 1939 r. liczyła ona prawie 1 mln 300 tys. mieszkańców, z czego ponad 350 tysięcy, czyli około 33%, stanowili Żydzi.

Po wybuchu II wojny światowej i wkroczeniu do Warszawy wojsk niemieckich, hitlerowskie władze okupacyjne rozpoczęły prześladowania ludności żydowskiej. „12 października 1940 r. gubernator dystryktu warszawskiego ogłosił rozporządzenie o utworzeniu getta w Warszawie. Wszyscy Żydzi mieszkający w innych częściach miasta mieli się tam przenieść”[6]. Getto warszawskie pierwotnie zajmowało obszar 307 hektarów, który zasiedlało około 450 tysięcy osób (do jesieni 1940 r. do Warszawy przybyło około dziewięćdziesiąt tysięcy uciekinierów żydowskich z ziem polskich włączonych do Rzeszy) i było największym gettem okupowanej Europy. Liczba osób mieszkających tu stopniowo się zmniejszała na skutek głodu, chorób czy prześladowań. 22 lipca 1942 r. Niemcy rozpoczęli akcję likwidacyjną getta. W zamkniętej dzielnicy znajdowało się w tym czasie około 370 tys. Żydów. Miejscem koncentracji Żydów był Umschlagplatz, znajdujący się przy ulicy Stawki u zbiegu z Dziką. Do 21 września 1942 r. do obozu zagłady w Treblince wywieziono około 300 tys. W getcie pozostało około 70 tys. osób. 19 kwietnia 1943 r. oddziały niemieckie wkroczyły na teren getta. Celem akcji było dokonanie ostatecznej jego likwidacji. Wybuchło powstanie. Żydzi stawili niespodziewanie silny opór. 8 maja 1943 r. w otoczonym przez Niemców i Ukraińców bunkrze przy ulicy Miłej zginął dowódca powstania, Mordechaj Anielewicz, wraz z około stu dwudziestoma powstańcami. Sporadyczne walki trwały jednak jeszcze do połowy maja 1943 r. Dla efektu propagandowego postanowiono zakończyć tłumienie powstania wysadzeniem w powietrze Wielkiej Synagogi przy ulicy Tłomackie. Dokonał tego osobiście generał Jürgen Stroop, dowódca sił niemieckich, 16 maja o godzinie 20.15. W kolejnych miesiącach dawna dzielnica żydowska została zrównana z ziemią.

Niewielu warszawskich Żydów przeżyło wojnę. Po II wojnie światowej w mieście przebywało ich tylko osiemnaście tysięcy. Ich życie w Warszawie koncentrowało się głównie na Pradze, wokół ulic Jagiellońskiej i Targowej, gdzie swoje siedziby miały żydowskie organizacje, natomiast po drugiej stronie Wisły miało to miejsce w okolicach ulic Poznańskiej i Alei Jerozolimskich. Kampania antysemicka, której kulminacją były wydarzenia z marca 1968 r., zmusiła do wyjazdu z Polski kilkanaście tysięcy Żydów. Wywołało to stagnację życia żydowskiego w Warszawie. Zaczęło ono odżywać dopiero w latach 80. XX wieku. Powstał wtedy m.in. Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej. Komitet zajmował się głównie cmentarzem przy ulicy Okopowej. W 1982 r. dzięki Fundacji Rodziny Nissenbaumów ogrodzono cmentarz żydowski na Bródnie. W następnym roku ponownie dokonano oficjalnego otwarcia synagogi im. Małżeństwa Nożyków. W kolejnych latach powstały fundacje żydowskie, dzięki którym możliwe stało się upamiętnianie tej społeczności w Warszawie.

Historia życia, a nie zagłady

W cyklu filmów Te miejsca Julia Popławska powiada historię życia Żydów w Warszawie i tym samym wpisuje się w ideę, która przyświecała twórcom powstania Muzeum Historii Żydów Polskich. A inspiracją dla stworzenia w Warszawie tego muzeum stało się otwarcie w 1993 r. Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie. Będąca na tej uroczystości dyrektor ds. Organizacji i Informacji Żydowskiego Instytutu Historycznego Grażyna Pawlak po powrocie do Polski zaproponowała, aby przy Stowarzyszeniu Żydowskiego Instytutu Historycznego utworzyć muzeum, które będzie prezentować historię Żydów w Polsce[7]. Najważniejszą myślą twórców koncepcji muzeum było to, aby w Warszawie powstało „muzeum życia”, a nie „muzeum Zagłady”, bo historia narodu żydowskiego w Polsce to przede wszystkim tysiąc lat wspólnego życia. Od tej chwili rozpoczyna się historia tworzenia jednego z najważniejszych muzeów w Polsce, które zostało otwarte dla zwiedzających w kwietniu 2013 r.

Julia Popławska w latach 2006–2012 współpracowała z tworzącym się Muzeum Historii Żydów Polskich. Dla utworzonego w 2009 r. portalu Wirtualny Sztetl, multimedialnego projektu Muzeum Polin, zrealizowała kilka reportaży na temat Wirtualny Sztetl odkrywa Białoruś oraz cztery filmy dokumentalne o życiu Żydów w Warszawie przed II wojną światową, składające się na cykl Te miejsca. Są to krótkometrażowe filmy edukacyjne: Żydzi na placu Grzybowskim[8], Żydzi na warszawskim Muranowie[9], Żydowska Praga w Warszawie[10] i Cmentarz żydowski w Warszawie[11]. Filmy powstały w latach 2011–2012 i zostały sfinansowane przez Biuro Kultury Urzędu m.st. Warszawy[12].

Filmy cyklu Te miejsca to dokumenty historyczne, które zrealizowane zostały techniką kompilacji. Głównym materiałem, z którego zbudowane są cztery krótkie, trwające zaledwie po dwanaście minut filmy, są monochromatyczne zdjęcia archiwalne pochodzące ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego i Wirtualnego Sztetla: akwarele i obrazy olejne znanych polskich artystów, m.in. Bernarda Bellotta zwanego Canalettem i Aleksandra Orłowskiego. Ważnym budulcem narracji są także rysunki i stare mapy Warszawy. Julia Popławska łączy je ze współcześnie nakręconymi kolorowymi obrazami filmowymi miejsc, o których jest mowa w dokumencie, oraz materiałami filmowymi The Ger Mandolin Orchestra, międzynarodowej grupy odtwarzającej przedwojenną żydowską orkiestrę mandolinową z Góry Kalwarii. W roli eksperta występuje we wszystkich filmach cyklu Jan Jagielski, ceniony edukator i popularyzator wiedzy o dziedzictwie polskich Żydów, autor m.in. przewodników po żydowskiej Warszawie. W Żydowskim Instytucie Historycznym Jagielski stworzył dział dokumentacji materialnych śladów obecności historycznej Żydów na ziemiach polskich, zawierający obszerną bazę danych. Jest członkiem Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny i jednym z twórców Muzeum Historii Żydów Polskich. W 2015 r. został odznaczony Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” za zasługi dla powstania Muzeum[13]. Nieco nostalgiczna historia opowiadana przez Jana Jagielskiego płynie z zacisza jego gabinetu w Żydowskim Instytucie Historycznym. Komentarz spoza kadru, przedstawiający istotne fakty historyczne, uzupełniany jest krótkimi cytatami pochodzącymi z utworów ważnych twórców żydowskich.

Julia Popławska razem z Janem Jagielskim podejmuje się przedstawienia trudnej i skomplikowanej historii żydowskiej Warszawy. Wybiera cztery symboliczne miejsca, najważniejsze i najbardziej znaczące dla poznania dziejów i kultury Żydów w Warszawie. Są to równocześnie miejsca, z którymi historia obeszła się w różny sposób — od całkowitego zniszczenia, po zachowanie w niezmienionym kształcie.

Współczesne ślady historii Żydów

Dokument Żydzi na warszawskim Muranowie poświęcony jest Dzielnicy Północnej. Dokument rozpoczyna się od współczesnych zdjęć Muranowa — na ekranie oglądamy sylwetę Błękitnego Wieżowca, Grubą Kaśkę przy al. Solidarności i budynek Arsenału. Obrazom towarzyszy komentarz zapowiadający temat filmu i jego autorka przenosi nas w czasie do wieku XIX. Widzimy zupełnie inne obrazy, nieprzypominające w niczym dzisiejszego Muranowa. Na tle obrazów przedwojennego Muranowa poznajemy historię Dzielnicy Północnej, jej mieszkańców, niezachowane do dnia dzisiejszego budowle oraz ważne miejsca dla żydowskiej i polskiej społeczności miasta. Następnie zdjęciami z okresu wojny autorka filmu przenosi nas w straszny czas okupacji hitlerowskiej, utworzenia na terenie Muranowa getta i powstania na jego terenie. Gdy opowieść dochodzi do końca walk w getcie, oczom widza ukazują się straszne obrazy całkowicie zburzonego terenu Muranowa, w tym jedno z najbardziej wstrząsających — zdjęcie kościoła św. Augustyna pośród ruin dzielnicy. W ten sposób Julia Popławska zamyka część dokumentu poświęconą staremu, żydowskiemu Muranowowi. Kolejna opowiada o nowej dzielnicy, powstałej na gruzach zniszczonego miasta, o historii i charakterze której świadczą liczne pomniki postawione po wojnie na tym terenie.

Jan Jagielski oprowadza widza szlakiem pomników upamiętniających dramatyczne losy Żydów warszawskich. Szczególnie długo zatrzymuje się przy Pomniku Bohaterów Getta i opowiada historię powstania tego monumentu. Zwracając uwagę na kamień, którym pomnik jest obłożony, wypowiada znamienne słowa: „…to, co miało być wielkim zwycięstwem III Rzeszy, jest zwycięstwem narodu żydowskiego nad hitleryzmem”. To zdanie opatrzone jest symbolicznym zdjęciem Willy’ego Brandta klęczącego przed Pomnikiem Bohaterów Getta. Film kończy sekwencja zdjęć z budowanego w 2011 r. Muzeum Historii Żydów Polskich, które jest jedynym na świecie muzeum życia Żydów polskich, a miejsce jego usytuowania w sposób szczególny unaocznia i upamiętnia usunięte przez okrutne czasy ślady losów Żydów na warszawskim Muranowie.

„Wiem, że z Warszawy Żydzi zniknęli w 1944 roku, ale tak naprawdę nie umiem sobie tego wyobrazić. Kiedy mówię: »Warszawa«, to oczami duszy widzę dawną, żydowską Warszawę”[14]. Te słowa Isaaca Bashevisa Singera z 1944 r. zapowiadają, że dokument Żydzi na placu Grzybowskim będzie przywracał pamięci warszawiaków obecność żydowskiej społeczności w tym rejonie miasta. Słowa Singera ilustrowane są współczesnymi zdjęciami placu Grzybowskiego, na których widać wyraźnie mieszającą się przeszłość i teraźniejszość. Na ekranie oglądamy przebudowany w latach 2009–2011 skwer z oczkiem wodnym (na pamiątkę zlikwidowanego wcześniej „Dotleniacza” — instalacji Joanny Rajkowskiej z 2007 r.) oraz nieodbudowane jeszcze kamienice przy ulicy Próżnej. Gdy Jan Jagielski opowiada o placu Grzybowskim, jego zabudowaniach i funkcji targowiska, autorka filmu najpierw pokazuje nam zdjęcia współczesne z odbywającego się na tym placu jarmarku żydowskiego, będącego częścią Festiwalu Kultury Żydowskiej Warszawa Singera, by przejść do archiwalnych zdjęć i fragmentów zaczerpniętych z XIX-wiecznej prasy, mówiących o słynnym i legendarnym targowisku Warszawy — Pociejowie. Gdy zaczyna się opowieść o konserwatywnych, pobożnych mieszkańcach Grzybowa, dla ukazania zmiany, jaka tu zaszła, autorka filmu posługuje się zdjęciami współczesnego placu Grzybowskiego — chłopców jeżdżących na deskorolkach, ludzi spacerujących i odpoczywających na nowym skwerze. Opowiadana w ten sposób historia udowadnia widzowi, że na placu Grzybowskim, dziś miejscu tętniącym życiem, obok materialnych śladów, funkcjonują dwa najważniejsze świadectwa obecności Żydów w Warszawie — synagoga Nożyków, jedyna przedwojenna, zachowana i czynna świątynia, dziś będąca centrum życia religijnego oraz Festiwal Singera, spadkobierca żydowskiego dziedzictwa i centrum świeckiej kultury żydowskiej.

Dokument Żydowska Praga w Warszawie opowiada o trudnej, trochę wstydliwej, ale dobrze zachowanej historii obecności Żydów na warszawskiej Pradze. Ponieważ ważne momenty historii żydowskiej Pragi sięgają czasów panowania króla Stanisława Poniatowskiego, którego protegowanym i bankierem był znany, bardzo bogaty Żyd Józef Samuel Sonnenberg (zwany, o czym już wcześniej była mowa, Zbytkowerem), Julia Popławska oprócz archiwalnych zdjęć pokazuje widzowi znany obraz Canaletta, nadwornego malarza Stanisława Poniatowskiego — Widok Warszawy od strony Pragi. Wokół postaci Zbytkowera — znanego, bardzo bogatego, hojnego, pobożnego, ale również bardzo przedsiębiorczego człowieka — Jan Jagielski snuje opowieść o latach współżycia Polaków i Żydów oraz rozwoju żydowskiej Pragi. Dzielnicy, która dla młodych Żydów przybywających do Warszawy, dzięki funkcjonowaniu tu licznych domów modlitwy, była miejscem nauki i szansą na lepsze życie. Dzięki ważnym żydowskim inwestycjom Praga stała się rzeczywiście miejscem sprzyjającym nie tylko nauce, ale i rozwojowi handlu. Do najważniejszych świadectw obecności Żydów Jan Jagielski zalicza kamienicę przy Targowej 50/52 (gdzie dziś ma swoją siedzibę Muzeum Pragi), a gdzie odkryto malowidła synagog mieszczących się w oficynach budynku, idealnie zachowany Gmach Wychowawczy Warszawskiej Gminy Starozakonnych (dziś Teatr Baj), Żydowski Dom Akademicki (dziś hotel dla pracowników policji) oraz niezachowane współczesnie piękne budynki pierwszych na ziemiach polskich dworców kolejowych — Dworca Terespolskiego i Petersburskiego. W czasie działań militarnych podczas II wojny światowej dzielnica nie ucierpiała mocno. Natomiast smutny los spotkał cmentarz żydowski, którego mur został rozebrany przez polskich współmieszkańców, a nagrobki posłużyły im do brukowania ulic, natomiast Synagoga Praska, chociaż dotkliwie zniszczona, to jednak ocalała z pożogi wojennej, została w 1961 r. zburzona z powodu braku pieniędzy na jej odrestaurowanie.

Ostatni film cyklu, zatytułowany Cmentarz żydowski w Warszawie, zbudowany jest niemal wyłącznie z obrazów współczesnych, przetykanych jedynie rycinami i zdjęciami dotyczącymi obrzędu pochówku żydowskiego. Film jest przewodnikiem po warszawskim cmentarzu przy ulicy Okopowej i stanowi kompendium wiedzy o tym miejscu. Widz poznaje historię założenia najważniejszej żydowskiej nekropolii, hierarchię obowiązującą w takim miejscu, zwyczaje związane z pochówkiem, symbolikę nagrobków. Według twórców filmu zachowany cmentarz w Warszawie pełni najdonioślejszą rolę w przywracaniu pamięci o żydowskich dziejach nie tylko Warszawy, ale i całej Polski. Nagrobki pochowanych tu wybitnych Polaków żydowskiego pochodzenia są najważniejszym świadectwem obecności Żydów, ale przede wszystkim budulcem wspólnej historii.

Cykl filmów Julii Popławskiej Te miejsca jest istotnym i ważnym dokumentem przywracającym pamięci — szczególnie młodych — warszawiaków historię ich miasta. Historię, która nie była jednolita i jednoznaczna. Historię, którą, chociaż jest niezwykle skomplikowana i czasami bardzo trudna, trzeba znać, by zrozumieć współczesność.

[1] Historia społeczności, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/18-warszawa/99-historia-spolecznosci/138212-historia-spolecznosci

[2] Tamże.

[3] Tamże.

[4] Tamże.

[5] Tamże.

[6] Tamże.

[7] Historia: od Idei, przez OHEL do Muzeum POLIN, https://www.polin.pl/pl/about-the-museum/historia-od-idei-przez-ohel-do-muzeum-polin

[8] https://www.youtube.com/watch?v=Hc9AB4-ssgs

[9] https://www.youtube.com/watch?v=jazmtKbhjAo

[10] https://www.youtube.com/watch?v=HaMlj0-wHJQ

[11] https://www.youtube.com/watch?v=EOCZkjCGT3Y

[12] Stypendia na rok 2011 zostały przyznane!, http://www.kulturalna.warszawa.pl/stypendia-artystyczne,1,999.html

[13] Odznaczenia dla osób zasłużonych dla powstania MHŻP, http://www.mkidn.gov.pl/pages/posts/odznaczenia-dla-osob-zasluzonych-dla-powstania-mhzp-5312.php

[14] Pozostała nam głownie pamięć, http://idn.org.pl/users/jarseba/pozos.htm

Nota biograficzna:

Julia Popławska — reżyserka i scenarzystka. Absolwentka Wajda School oraz Dziennikarstwa i Nauk Politycznych na Uniwersytecie Warszawskim. Członkini Stowarzyszenia Filmowców Polskich.  Autorka dokumentów: Dzieci Dalajlamy (TVP 2008), Polscy Sprawiedliwi (TVP 2008), wywiadu z Dalajlamą (TVP 2009), Oj Boże, Drogi Boże (Wajda Studio 2010). Dokumentalistka, dziennikarka telewizyjna — współpracowała z „Newsweek Polska”, pracowała dla TVP, Canal+, Kino Polska, TVN. W 2012 roku wygrała konkurs na scenariusz o starym mieście w Mexico City ogłoszony przez Festiwal Docs DF w Meksyku. Zrealizowała na miejscu (w 100 godzin) krótki film Centro. W 2014 stypendystka Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W 2015 laureatka Ontario Genomics Institute Artist Award i rezydentka Banff Centre w Kanadzie.

Pytania pomocne w dydaktyce:

1. Czego można dowiedzieć na temat wielokulturowości Warszawy na podstawie filmów Te miejsca?
2. Jakie informacje dotyczące życia codziennego Żydów w Warszawie zawarte są w filmach?
3. Porównaj obraz przedwojennej żydowskiej Warszawy przedstawiony w filmach Julii Popławskiej z obrazami opisanymi w lekturach szkolnych np. Lalce Bolesława Prusa lub Ludziach bezdomnych Stefana Żeromskiego.

Bibliografia:

1. Szuchta R., Trojański P., Zrozumieć Holokaust, Ośrodek Rozwoju Edukacji, 2012.
2. Leociak J., Pozostała nam głównie pamięć, http://idn.org.pl/users/jarseba/pozos.htm
3. Strona internetowa https://www.polin.pl/pl/about-the-museum/historia-od-idei-przez-ohel-do-muzeum-polin
4. Strona internetowa https://polona.pl/item/plan-wielkiej-warszawy,MzI1ODE2Mg/
5. Strona internetowa https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/18-warszawa/99-historia-spolecznosci/138212-historia-spolecznosci