Krótka informacja o filmie

„Buntownik bez powodu” to jeden z najbardziej znanych filmów w historii kina. Film kultowy i wizytówka kultury amerykańskiej. Lektura obowiązkowa każdego miłośnika kina. Traktuje o młodzieżowym buncie, samotności, rozpaczy i poszukiwaniu wartości. Akcja rozgrywa się w latach 50. XX w. w typowym amerykańskim miasteczku, gdzie młodym ludziom z zamożnych rodzin, rzekomo, niczego nie brakuje. A jednak „Buntownik bez powodu” to opowieść o osobistych dramatach nastolatków.

W tym właśnie filmie niezapomnianą kreację stworzył James Dean, który zagrał jedynie w trzech filmach. Jimi z „Buntownika bez powodu” to nie tylko kreacja i fikcja. James Dean zginął mając zaledwie 24 lata w wypadku w swoim sportowym Porsche, którym jechał na wyścigi samochodowe w miejscowości Salinas. Po jego śmierci wybuchła ogólnonarodowa żałoba przypominająca tę, którą pod koniec lat 20. wywołała nagła śmierć innego gwiazdora filmowego Rudolfa Valentino.

Związki z podstawą programową

Gimnazjum

Język polski

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji

Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• odbiera komunikaty pisane, mówione, w tym nadawane za pomocą środków audiowizualnych – rozróżnia informacje przekazane werbalnie oraz zawarte w dźwięku i obrazie
• porządkuje informacje w zależności od ich funkcji w przekazie
• rozpoznaje różnice między fikcją a kłamstwem
• rozpoznaje wypowiedzi o charakterze emocjonalnym i perswazyjnym
• rozpoznaje intencje wypowiedzi (aprobatę, dezaprobatę, negację, prowokację)

Analiza i interpretacja tekstów kultury.

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• opisuje odczucia, które budzi w nim dzieło
• rozpoznaje problematykę utworu

Analiza. Uczeń:

• przedstawia najistotniejsze treści wypowiedzi w takim porządku, w jakim występują one w tekście
• charakteryzuje postać mówiącą w utworze
• znajduje w tekstach współczesnej kultury popularnej (np. w filmach, komiksach, piosenkach) nawiązania do tradycyjnych wątków literackich i kulturowych; wskazuje przykłady mieszania gatunków
• uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: literatura, teatr, film, muzyka, sztuki plastyczne, sztuki audiowizualne

Interpretacja. Uczeń:

• przedstawia propozycję odczytania konkretnego tekstu kultury i uzasadnia ją
• uwzględnia w interpretacji potrzebne konteksty, np. biograficzny, historyczny

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• ze zrozumieniem posługuje się pojęciami dotyczącymi wartości pozytywnych i ich przeciwieństw oraz określa postawy z nimi związane, np. patriotyzm – nacjonalizm, tolerancja – nietolerancja, piękno – brzydota, a także rozpoznaje ich obecność w życiu oraz w literaturze i innych sztukach
• omawia na podstawie poznanych dzieł literackich i innych tekstów kultury podstawowe, ponadczasowe zagadnienia egzystencjalne: miłość, przyjaźń, śmierć, cierpienie, lęk, nadzieja, wiara religijna, samotność, inność, poczucie wspólnoty, solidarność, sprawiedliwość
• dostrzega i poddaje refleksji uniwersalne wartości humanistyczne
• dostrzega zróżnicowanie postaw społecznych, obyczajowych, narodowych, religijnych, etycznych, kulturowych i w ich kontekście kształtuje swoją tożsamość

Tworzenie wypowiedzi

Mówienie i pisanie. Uczeń:

• uczestniczy w dyskusji, uzasadnia własne zdanie, przyjmuje poglądy innych lub polemizuje z nimi
• świadomie, odpowiedzialnie, selektywnie korzysta (jako odbiorca i nadawca) z elektronicznych środków przekazywania informacji, w tym z Internetu

Etyka

• Człowiek jako osoba; natura i godność człowieka
• Rola i znaczenie sumienia w ocenie moralnej i dla wewnętrznego rozwoju człowieka
• Samowychowanie jako droga rozwoju
• Człowiek wobec wartości; człowiek wobec cierpienia i śmierci
• Moralność a religia, wiedza i polityka
• Normy i wartości demokratyczne leżące u podstaw aktywności społecznej na poziomie małej grupy, szkoły, społeczności lokalnej

Wychowanie do życia w rodzinie

• Rozwój człowieka: faza prenatalna, narodziny, faza niemowlęca, wczesnodziecięca, przedpokwitaniowa, dojrzewania, młodości, wieku średniego, wieku późnego. Życie jako fundamentalna wartość
• Budowa prawidłowych relacji z rodzicami. Konflikt pokoleń; przyczyny i sposoby rozwiązywania konfliktów. Odpowiedzialność wszystkich za atmosferę panującą w rodzinie. Rodzina niepełna
• Rola autorytetów w życiu człowieka
• Relacje międzyosobowe i ich znaczenie. Przyjaźń, zakochanie, miłość; pierwsze fascynacje, miłość platoniczna, miłość młodzieńcza, miłość dojrzała
• Zachowania asertywne
• Dojrzewanie. Rozumienie i akceptacja kryteriów dojrzałości biologicznej, psychicznej i społecznej
• Różnice w rozwoju psychoseksualnym dziewcząt i chłopców; postawy i wzajemne oczekiwania
• Wpływ sposobu spędzania wolnego czasu (w tym korzystania ze środków masowego przekazu) na człowieka

Szkoła ponadgimnazjalna

Język polski

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji

Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• rozpoznaje typ nadawcy i adresata tekstu
• rozpoznaje w wypowiedzi ironię, objaśnia jej mechanizm i funkcję

Zakres rozszerzony

• czyta utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury poznawanych w szkole
• twórczo wykorzystuje wypowiedzi krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie (np. recenzja, szkic, artykuł, esej)

Samokształcenie i docieranie do informacji. Uczeń:

Zakres rozszerzony

• samodzielnie wybiera do lektury teksty, stosując różne kryteria wyboru, które potrafi uzasadnić

Świadomość językowa. Uczeń:

Zakres rozszerzony

• dostrzega związek języka z obrazem świata

Analiza i interpretacja tekstów kultury.

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki
• określa problematykę utworu

Analiza. Uczeń:

• rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera (narracja, fabuła, sytuacja liryczna, akcja)

Zakres rozszerzony

• wskazuje związki między różnymi aspektami utworu (estetycznym, etycznym i poznawczym)
• dostrzega przemiany konwencji i praktykę ich łączenia (synkretyzm konwencji i gatunków)
• rozpoznaje aluzje literackie i symbole kulturowe (np. biblijne, romantyczne) oraz ich funkcję ideową i kompozycyjną, a także znaki tradycji, np. antycznej, judaistycznej, chrześcijańskiej, staropolskiej

Interpretacja. Uczeń:

• wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne)
• odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu

Zakres rozszerzony

• konfrontuje tekst literacki z innymi tekstami kultury np. plastycznymi, teatralnymi, filmowymi

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język podlega wartościowaniu, (np. język jasny, prosty, zrozumiały, obrazowy, piękny), jest narzędziem wartościowania, a także źródłem poznania wartości (utrwalonych w znaczeniach nazw wartości, takich jak: dobro, prawda, piękno; wiara, nadzieja, miłość; wolność, równość, braterstwo; Bóg, honor, ojczyzna; solidarność, niepodległość, tolerancja)
• dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne
• dostrzega w świecie konflikty wartości (np. równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia) oraz rozumie źródła tych konfliktów

Zakres rozszerzony

• wskazuje różne sposoby wyrażania wartościowań w tekstach

Świadomość językowa. Uczeń:

• operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów: Polska, Europa, świat – współczesność i przeszłość; kultura, cywilizacja, polityka)

Etyka

• Człowiek jako osoba i jego działanie. Etyczna analiza aktywności ludzkiej
• Motywy podejmowanych decyzji
• Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celów. Szczęście w życiu ludzkim
• Rozwój moralny i duchowy człowieka jako osoby. Rola oddziaływań wychowawczych
• Dobro moralne i wartości moralne. Hierarchia wartości. Wartości autoteliczne i instrumentalne. Konflikt wartości. Wartości wybierane i realizowane
• Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog jako podstawa życia moralnego. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciężania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej
• Wymiar moralny życia człowieka. Zdolność rozpoznawania wartości i powszechne dążenie do dobra. Świadomość moralna. Rola sumienia w prawidłowym rozwoju wewnętrznym. Sądy i oceny moralne. Przykłady patologii w zakresie świadomości moralnej. Problem manipulacji.
• Obecność dobra i zła we współczesnej kulturze
• Sprawności moralne. Samowychowanie
• Przykłady współczesnych przejawów kryzysu moralnego i dylematów w zakresie wyborów moralnych oraz sposoby ich rozwiązywania na gruncie etyki chrześcijańskiej oraz innych koncepcji etycznych
• Moralne aspekty pracy i różnych dziedzin życia publicznego. Etyki zawodowe. Przykłady kodeksów etycznych. Korupcja jako negatywne zjawisko naruszające kodeksy etyczne. Zagadnienie wszechstronnego i zrównoważonego rozwoju. Moralny wymiar stosunku człowieka do świata przyrody
• Etyczny wymiar życia szkolnego. Umiejętność życia z innymi i dla innych. Uczciwość. Problem „ściągania”. Wartości szczególnie cenione w życiu szkolnym

Wychowanie do życia w rodzinie

• Tożsamość i wielowymiarowość człowieka. Poczucie sensu życia
• Komunikacja interpersonalna, asertywność, techniki negocjacji, empatia
• Dojrzewanie: rozumienie i akceptacja kryteriów dojrzałości biologicznej, psychicznej i społecznej. Problemy okresu dojrzewania i sposoby radzenia sobie z nimi
• Funkcje rodziny, ze szczególnym uwzględnieniem wychowania dzieci w rodzinie. Znaczenie prawidłowych postaw rodzicielskich dla rozwoju dziecka.
• Konflikty w rodzinie i ich przyczyny. Sposoby rozwiązywania konfliktów

Wiedza o kulturze

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:

• zna dwudziestowieczne dzieła reprezentujące różne dziedziny sztuki (literaturę, architekturę, plastykę, muzykę, teatr, fotografię, film, sztukę nowych mediów) i dostrzega związki pomiędzy nimi
• wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną)
• analizuje temat dzieła oraz treści i formę w kontekście jego różnych funkcji, wykorzystując podstawowe wiadomości o stylach i epokach z różnych dziedzin sztuki
• analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki
• charakteryzuje podstawowe media kultury (słowo, obraz, dźwięk, widowisko)
• wymienia różne formy mediów kultury (słowo mówione, pismo, książka, obraz malarski, fotografia, film, program telewizyjny, spektakl teatralny) oraz użycia (nowe media, media masowe, media interaktywne, multimedia)
• wyjaśnia, na czym polegają różne formy kontaktu z kulturą (odbiór bierny, aktywny, konsumpcja, produkcja, twórczość, użytkowanie, uczestnictwo, animacja)
• lokuje wytwory kultury (zachowania, zwyczaje, normy moralne, wytwory materialne, dzieła sztuki) w kontekście grup społecznych, w których są tworzone i odbierane (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród)
• samodzielnie wyszukuje informacje na temat kultury w różnych mediach, bibliotekach

Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:

• wypowiada się – w mowie i w piśmie – na temat wytworów kultury i ludzkich praktyk w kulturze (zachowań, obyczajów, przedmiotów materialnych, dzieł sztuki)
• wypowiada się na temat dzieła sztuki, używając pojęć zarówno swoistych dla poszczególnych sztuk, jak i wspólnych (forma, kompozycja, funkcja, nadawca, odbiorca, użytkownik, znaczenie, kontekst, medium)
• określa swoje zainteresowania, potrzeby i preferencje kulturalne oraz uzasadnia je w dyskusji

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:

• odróżnia pojęcie kultury rozumianej jako dorobek artystyczny od kultury rozumianej jako całokształt dorobku ludzkości, ze zrozumieniem używa określeń: kulturowy i kulturalny
• odnosi elementy kultury (zachowania, zwyczaje, praktyki, przedmioty materialne, dzieła sztuki) do kategorii: czas, przestrzeń, ciało, grupa społeczna (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród)
• interpretuje praktyki kultury z najbliższego otoczenia (klasa, szkoła, dom, osiedle, podwórko, miasto, kościół, stadion piłkarski)
• dostrzega i nazywa związek między dziełem a sytuacją społeczno-historyczną i obyczajami epoki, w której powstało
• posługuje się pojęciami: kultura popularna, ludowa, masowa, wysoka, narodowa, zglobalizowana, subkultura w ich właściwym znaczeniu i używa ich w kontekście interpretowanych dzieł sztuki oraz praktyk kulturowych
• wskazuje relacje między kulturami: lokalną, regionalną, narodową i europejską, ujawniające się w konkretnych dziełach sztuki i praktykach kultury

Historia

Zakres rozszerzony

Przemiany cywilizacyjne w drugiej połowie XX w. Uczeń:

• charakteryzuje społeczno-gospodarcze i techniczne skutki rewolucji naukowo-technicznej, rozpoznając osiągnięcia nauki i techniki drugiej połowy XX w.
• rozpoznaje charakterystyczne cechy kultury masowej i elitarnej oraz przemiany obyczajowe drugiej połowy XX w.
• charakteryzuje zjawisko kontrkultury i ruchy młodzieżowe w kulturze zachodniej

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Lekcja wychowawcza dla uczniów i rodziców.

„Tato! Nigdy nic nie zrobiłem dobrze. Od lat chodzę z głową na temblaku”.

„Mamo, ja po prostu chcę zrobić coś dobrze!”

Film jest świetnym pretekstem do przeprowadzenia zajęć dla rodziców lub zajęć łączonych dla uczniów i ich rodziców. Dobrze ukazany jest w nim schemat budowania właściwych relacji pomiędzy dziećmi a ich rodzicami – lub, co w przypadku „Buntownika bez powodu” wydaje się bardziej słusznym stwierdzeniem – braku tych relacji. Film traktuje także o gruntownej i niepodważalnej od pokoleń potrzebie budowania bliskich relacji rodzinnych i międzyludzkich (zarówno ze strony młodych ludzi, jak i ich rodziców). Zagadnienie to jest istotne także z punktu widzenia społecznej dyskusji, dotyczącej braku autorytetów wśród młodzieży doby post-postmodernizmu oraz szczególnego znaczenia rodziców w procesie budowania owych autorytetów. Pierwsi, naturalni opiekunowie – chcąc nie chcąc – stają się wzorem do naśladowania dla swoich pociech, co wynika z podstawowych schematów wychowania, opartych na przywiązaniu emocjonalnym, dziedziczeniu nawyków oraz innych czynności psychicznych i fizycznych, których młodzi ludzie uczą się w procesie wczesnej socjalizacji (socjalizacji domowej).

Cykl lekcji języka polskiego lub wiedzy o kulturze:

Od „Pały ze sprawowania” w reż. Jeana Vigo, przez Jamesa Deana (i jego filmowe kreacje) do Dominika Santorskiego („Sala samobójców” w reż. Jana Komasy) – przegląd postaw buntowniczych w kulturze filmowej. „Buntownik bez powodu” jest filmem szczególnym, bowiem stanowi kanoniczne dzieło amerykańskiej kinematografii, w którym naturalny bunt młodych stanowi problem zasadniczy. Warto poruszyć z młodzieżą następujące zagadnienia:

1. „Kto za młodu nie był buntownikiem, ten na starość będzie bydlakiem” – niezależnie komu przypiszemy autorstwo tego cytatu (Piłsudskiemu, Bismarckowi), warto pamiętać, że jego kulturowa popularność stanowi swoisty wyznacznik wartości „dobrego człowieka” poprzez nobilitację jego postawy buntowniczej. Młodość jest bowiem naturalnym wiekiem dla manifestacji buntu wobec różnych czynników składających się na środowisko życia ludzkiego.

2. Bunt młodych najczęściej skierowany przeciw skostniałym wartościom świata ludzi dorosłych.

3. „To nie społeczeństwo jest dotknięte wybrykami młodzieży, tylko młodzież jest grupą uciśnioną, krzywdzoną przez dorosłych. Krzywda polega na przymusie kształcenia się i wymaganiach szkoły, którym trudno sprostać, na pozostawaniu w sytuacji zależności, z dala od rynku pracy, od problemów społeczeństwa, ale i przyjemności ludzi dorosłych. Potępiane u młodych sięganie po używki i podejmowanie współżycia seksualnego przestają być występkiem, gdy dotyczą ludzi dorosłych. Ważniejsze przejawy krzywdy to ograniczanie praw obywatelskich, prawa do własności, trudniejsze niż dawniej warunki startu życiowego, duże wśród młodzieży bezrobocie – i ogólnie uprzedmiotowienie tej grupy”. [„Encyklopedia socjologii”, zespół red. pod kierunkiem Władysława Kwaśniewicza, Warszawa 1998]

4. Bunt ma różne oblicza. Bywa sprzeciwem moralnym, sprzeciwem wobec rodziców i środowiska domowego, nauczycieli i środowiska szkolnego, obraca się przeciwko polityce – szczególnie w przypadku systemów totalitarnych.

5. Bunt bywa zorganizowany, co przejawia się np. w postaci różnego typu subkultur i grup kontestacyjnych. Może być jednostkowy, indywidualny, kiedy to młody człowiek, którego światopogląd dopiero się kształtuje poprzez nowe doświadczenia, zdobywanie wiedzy, obserwację świata – buntuje się przeciwko rodzinie, szkole, religii czy systemowi społeczno-politycznemu. W związku z tym, że mamy do czynienia z rożnymi formami buntu, jednostkowego lub zbiorowego, różne filmy prezentują, różne dramaty – i przez analogię – mogą to być dramaty jednostkowe lub zbiorowe, zazwyczaj dotyczące grupy rówieśniczej. Bunt jednostkowy niekiedy przeradza się w bunt zbiorowy, co może być początkiem przemocy, rewolucji czy nawet w ekstremalnych przypadkach wojny.

6. Filmy na temat buntu chętnie wykorzystują postacie charyzmatycznych buntowników, bohaterów indywidualnych obdarzając ich wyrazistymi rysami psychologicznymi. Zazwyczaj grupa stanowi tylko tło dla pokazania przypadków jednostkowych.

7. Historia filmu jest nierozerwalnie związana z buntem, który niemal od zarania X Muzy jest swoistym „paliwem napędowym kina”.

8. Bunt nie rodzi się w próżni! Pojawia się zawsze w określonej rzeczywistości kulturowej, społecznej czy politycznej. Buntu nigdy nie można rozpatrywać w oderwaniu od czasu i miejsca, w którym żyją bohaterowie oglądanych przez nas filmów, a także od czasów współczesnych odbiorowi filmu.

Lekcja wiedzy o kulturze lub historii.

Jakie postawy buntownicze szokowały naszych dziadków, jakie naszych rodziców i jakie szokują nas. Sposoby przedstawiania buntu wczoraj i dziś. To co powodowało bunt naszych dziadków, dla rodziców było już normalne, to zaś przeciwko i w jaki sposób buntowali się nasi rodzice jest naturalne dla młodego pokolenia, który swój bunt stara się realizować w sposób odmienny od tego, który znany był poprzednim pokoleniom. Ciągła zmiana prowadzi do zmiany formy i, niekiedy jedynie pozornego, przedmiotu buntu. Z pokolenia na pokolenie bunt najczęściej przybiera formy ostrzejsze, a po osiągnięciu pewnej granicy, ulega on formalnemu uwstecznieniu. Film daje dobrą okazję ukazania zjawisk, które niegdyś mogły bulwersować, być szokujące, a dzisiejszej młodzieży mogą wydawać się wręcz śmieszne. Do pełniejszego zrozumienia tematu przydatne mogą się okazać wybrane cytaty ludzi, dla których „Buntownik bez powodu” był po prostu głosem pewnego, odchodzącego w przeszłość pokolenia.

„W niektórych miastach wyświetlanie „Buntownika bez powodu” było zakazane. Stanowił on zagrożenie dla obowiązujących tam norm społecznych. Pokazywanie tego filmu nastolatkom z generacji noża sprężynowego nazywano <wywoływaniem wilka=”” z=”” lasu=””>.” [Douglas L. Rathgeb, autor „The making of Rebel Without a Cause” za: „Buntownik bez powodu. Wyzywające niewiniątka”, USA 2005]

„Buntownik był szokujący ze względu na socjologiczne implikacje zachowań młodych bohaterów. Ale to sięga znacznie głębiej. Znakomicie wyrażono [w „Buntowniku bez powodu” A.K., M.D.] ideę zagubienia tych dzieciaków, wyizolowania ze społeczeństwa, tworzenia własnych społeczności i własnych rodzin. Ujrzenie tego na ekranie musiało być wielkim wstrząsem. [William Bast, przyjaciel Jamesa Deana, za: „Buntownik bez powodu. Wyzywające niewiniątka”, USA 2005]

„Nick [reżyser „Buntownika bez powodu” A.K., M.D.] był bardzo poruszony odkryciem, że jest jednym z pionierów. Obserwowana wokół przestępczość wśród młodzieży nie ograniczała się do tak zwanego getta. Pełni niepokoju młodzi ludzie z klasy średniej dawali upust swoim frustracjom w sposób zaskakujący dla wszystkich. Nick zrozumiał, że to zjawisko jest skutkiem sytuacji rodzinnej, nie ekonomicznej. Młodzież buntowała się przeciwko wychowaniu w wartościach postrzeganych przez nią jako przestarzałe i przeciwko takiej opiece rodzicielskiej, jakiej doświadczyło młode pokolenie u progu II wojny światowej. Trzeba było znaleźć wytłumaczenie, a to stanowiło oczywistą pożywkę dla Hollywood. [Steward Stern, scenarzysta „Buntownika bez powodu” za: „Buntownik bez powodu. Wyzywające niewiniątka”, USA 2005]

Pomysł na wypracowanie. Wiedza o kulturze lub język polski.

Bunt na sprzedaż – dlaczego kręcą nas buntownicy? Dlaczego „instytucjonalizacja nonkonformizmu i tworzenie wizerunków buntowników na pokaz stało się bez wątpienia jedną z najbardziej charakterystycznych cech kultury dominującej”? [Mariusz Czubaj, „Biodra Elvisa Presleya. Od peleoherosów do neofanów”, Warszawa 2007, s. 40]

Pomysł na zajęcia przybliżające „wędrówkę” motywów kulturowych pomiędzy różnymi dziedzinami sztuki – lekcja języka polskiego, wiedzy o kulturze, zajęcia filmowe. Zestawienie scen z filmu „Buntownik bez powodu” z teledyskiem do piosenki Pauli Abdul „Rush, Rush” z 1991 r. (dostępnym np. na youtube.pl). Teledysk jest wyraźnie inspirowany filmem. Wykorzystuje lub kalkuje niektóre jego sceny, elementy scenografii, motywy. Wysuwa jednak na plan pierwszy wyłącznie wątek miłosny. W rolach pary zakochanych występują tu wykonawczyni piosenki Paula Abdul i gwiazdor kina Keanu Reeves. Teledysk powstały blisko 35 lat po premierze filmu i jest świadectwem nieśmiertelności pewnych motywów kultury, które po latach, ba, setkach lat (te same motywy obecne były wcześniej w literaturze) potrzebują jedynie „przemontowania” (przybliżenia widzom zgodnie ze wskazaniami popularnego w danym momencie medium) i uwspółcześnionego, stylizowanego kostiumu.

Lekcja wychowawcza. „Buntownik bez powodu” to przede wszystkim film o potrzebie akceptacji. Także o próbach zwrócenia na siebie uwagi najbliższego otoczenia; opiekunów, nauczycieli. Judy chce się zemścić na ojcu za brak akceptacji, zrozumienia, miłości, którą hojnie ją obdarzał jako małą dziewczynkę. W niemal dorosłej kobiecie nie potrafi jednak odszukać bliskiej sobie osoby. Jim walczy o miłość i uwagę rodziców, a także o „męskie wartości” (u siebie i u ojca) – siłę, stanowczość, niezłomność, opiekuńczość wobec rodziny. Platon zaś, pozbawiony opieki rodzicielskiej, właściwie porzucony przez bliskich, zdany na „kupioną” opiekę obcych ludzi, poszukuje drogi, aby zwrócić na siebie uwagę przyjaciół i rówieśników (przez których zazwyczaj jest jedynie odpychany).

Każdy z nich chce zwrócić na siebie uwagę, czyniąc to w sposób według nich najlepszy. Z ich wypowiedzi wynika, że kochają oni swych rodziców, szanują ich. Jednak forma „przypomnienia” o swych uczuciach oddala coraz bardziej ich celem. Stwarza dodatkowy dystans pomiędzy bohaterami, a ich rodzinami. Warto przypomnieć uczniom wypowiedzi poszczególnych bohaterów „wołających o pomoc” oraz zaproponować im zadanie polegające np. na zaproponowaniu akceptowalnych społecznie działań, mających na celu danie do zrozumienia dorosłym, że oczekują oni od nich w/w uczuć:

Judy o swoim ojcu: „Musi mnie nienawidzić. Nienawidzi mnie. Ja nie myślę, ja wiem. Patrzy na mnie… z takim obrzydzeniem. Nie lubi moich przyjaciół. Nic mu się we mnie nie podoba. I nazwał mnie… Nazwał mnie latawicą. Mój własny ojciec!”

Oficer policji: „Naprawdę tak myśli?”

Judy: „Tak! Nie! Nie wiem. Może tak nie myśli, ale zachowuje się, jakby myślał. Byłam umówiona z moją paczką. Chcieliśmy uczcić Wielkanoc… i pójść do kina. Wielkie rzeczy! Włożyłam nową sukienkę… i chciałam wyjść. Złapał mnie za podbródek i zaczął ścierać mi szminkę. Myślałam, że zetrze mi usta. Wybiegłam z domu.

Oficer policji: „I dlatego włóczyłaś się po mieście o pierwszej w nocy? Chyba nie szukałaś towarzystwa?”

Judy: „Nie wiem dlaczego to zrobiłam”.

Oficer policji: „Może próbujesz zemścić się na ojcu, bo nie jesteś z nim tak blisko, jak byś chciała? Może próbujesz zwrócić na siebie uwagę? Pomyślałaś o tym?”

Judy: „Nigdy nie będę z nikim blisko”

Oficer policji do Jima: „Nie zgrywaj twardziela. Myślisz, że mnie nabierzesz?” Gdzie twoje kowbojskie buty? Szkoda, że mnie nie uderzyłeś. Musielibyśmy cię zamknąć. Tego właśnie chcesz, prawda?”

Jim: „Nie”.

Oficer policji: „Jasne, że tak. Będziesz rozrabiał, aż cię zamkniemy. Dlaczego?”

Jim: „Daj mi spokój”

Oficer policji: „Nie!”

Jim: „Nie wiem, dlaczego.”

Oficer policji: „Bez kitu”.

Jim: „Niech mnie pan zamknie, bo kogoś uderzę.”

Oficer policji: „Uderz biurko. Śmiało. Dlaczego się przeprowadziliście? Miałeś kłopoty?”

Jim: „Myślą, że dzięki przeprowadzkom mnie ochronią”.

Oficer policji: „W poprzednim miejscu narozrabiałeś. Dlaczego?”

Jim: „Co pan ma na myśli? Dlaczego pobiłem tamtego chłopaka?”

Oficer policji: „Tak”.

Jim: „Nazwał mnie cykorem.”

Oficer policji: „A twoi rodzice tego nie zrozumieli.”

Jim: „Nic nie rozumieją”. Myślą, że łatwo jest znaleźć nowych przyjaciół. Przeprowadźmy się i wszystko będzie cacy.”

Oficer policji: „A twoim zdaniem to nie jest wyjście?”

Jim (o relacjach ojca i matki): „Traktuje go jak popychadło.”

Oficer policji: „Często się kłócą?”

Jim: „Co za zoo. Ojciec chce być moim kumplem. A jak mamy być kumplami, jeśli kocham go i tak dalej. Nie chcę go ranić. Nie wiem już co robić. Może umrzeć? Gdyby choć raz się jej postawił, może przestałaby się go czepiać. Robią z niego miazgę (matka i baka – M.D.). Po prostu miazgę. Powiem panu jedno. Nie chce być kimś takim jak on.”

Oficer policji: „Takim cykorem?”

Jim: „Przejrzał mnie pan na wylot. Jak można dorosnąć w takim cyrku?”

Oficer policji: „Nie wiem, Jim, ale spróbuj”.

Jim: „Gdyby (ojciec – M.D.) chociaż przez jeden dzień nie był taki skołowany i nie musiał się wszystkiego wstydzić. Gdyby znalazł swoje miejsce, wtedy…”

Oficer policji: „Jim, zrobisz coś dla mnie? Kiedy znów zacznie cię roznosić, przyjdź do mnie zanim coś zbroisz. Przyjdź ze mną pogadać. Czasem łatwiej jest porozmawiać z kimś obcym”.

Oficer policji: „Dlaczego zastrzeliłeś te szczeniaki, John? Mówić ci John, czy masz jakieś przezwisko?”

John: „Platon”

Niania: „To grecki filozof. Bądź miły dla tego pana. On ci pomoże.”

John: „Nikt nie może mi pomóc”.

Oficer policji: „Czemu zabiłeś te szczeniaki, Platonie?”

John: „Nie wiem.”

Oficer policji: „Skąd miałeś broń?”

John: „Z szuflady mamy”.

Oficer policji: „Gdzie jest teraz twoja mama?”

John: „Wyjechała”.

Niania: „Ciągle gdzieś wyjeżdża. Ma siostrę w Chicago, pojechała do niej na Święta”.

Oficer policji: „A gdzie twój ojciec?”

Niania: „Rozeszli się. Dawno go nie widzieliśmy”.

Oficer policji: „Jest z tobą w kontakcie?”

Niania: „To nie w porządku, żeby matka nie była z dzieckiem w urodziny. John ma dziś urodziny.”

Oficer policji: „Czy chłopiec był kiedyś u psychiatry?”

John: „U lekarza od głowy?”

Niania: „Pani Crawford ich nie uznaje”.

Oficer policji: „A powinna”.

Język polski. Biografizm jako jedna z metod interpretacji filmowej i literackiej. „Buntownika bez powodu” można czytać także przez pryzmat biografii twórców filmu: przede wszystkim Jamesa Deana, ale i Irvinga Shulman i Nicholasa Ray’a. Warto, posługując się poniższymi cytatami, wprowadzić tę formę analizy w pracy ze starszymi uczniami. W praktyce szkolnej koresponduje ona z pytaniami o psychologiczne przesłanki, które mogły wpłynąć na taką, a nie inną kreację bohaterów. Do wykorzystania koncepcje diltheyowskiej szkoły psychologicznej związane z badaniem autora w powiązaniu z jego dziełem i dzieła w powiązaniu z biografią autora.

„Przeszłość Deana miała wielki wpływa na to, kim został. James Byron Dean urodził się w 1931 roku. Jego matka była wrażliwą kobietą, która otoczyła go ciepłem, zachęcała go do gry na skrzypcach, do lekcji tańca w amatorskim teatrzyku. Tak było we wczesnym dzieciństwie, bo gdy miał 9 lat, jego matka nagle zmarła. W oczach dziecka porzuciła go. Ojciec wysłał go do ciotki wuja na farmie w Indianie. To także odczuł jako odrzucenie ze strony rodziców. Do końca życia będzie mu czegoś brakowało w życiu uczuciowym. Wydawało się, że polubił farmę i proste życie, które po dziś dzień niewiele się zmieniło. Ciotka i wuj, pracowici kwakrowie, dali mu tyle ciepła i uczucia, ile tylko mogli. Ale nigdy nie udało im się dotrzeć do zakamarków dzieciństwa. W których opłakiwał ból po stracie rodziców…” [za: „James Dean Remembered”, reż. Jack Haley Jr., USA 1974]

„Niemal wszystko, co napisałem, ma charakter autobiograficzny. Jeśli materiał do mnie nie przemawia, to znaczy, że nie jest dla mnie. Tak było z jego scenariuszem, napisanym zresztą bardzo fachowo. Ale nie było w nim… nie odnalazłem w nim siebie. Nick [reżyser filmu A.K., M.D.] to czuł, wiedział o tym, omawialiśmy to. Powiedział: . Miał potworne wyrzuty sumienia, że nie jest dobrym ojcem. A ja miałem okropne poczucie, że nie jestem dobrym synem. Mieliśmy świadomość, że to studnia, z której obaj czerpiemy, każdy na swój sposób. Moja matka była wiecznie niezadowolona, a ojciec nie mógł jej w żaden sposób uszczęśliwić, bo go nie kochała. Próbował złagodzić sytuację, nadskakując jej i adorując ją. Powiedział kiedyś do mnie: . Pewnego wieczoru założył jej fartuch. Takie rzeczy wywodzą się z osobistych doświadczeń. Jestem spoiwem każdej sceny. Jestem jednocześnie Platonem i Jimem. Nigdy nie zareagowałem jak Jim Stark. Chciałem, ale miałem swoich bohaterów. Nie wiem, co bym począł bez wzorca, którego mógłbym się trzymać. Dla innych takim wzorcem stałem się ja i sam „Buntownik”. Plato był dla mnie wygłodniałym sierotą, łaknącym poczucia bezpieczeństwa, jakie zapewnia opieka rodziców. A potem zrozumiałem, że Jim, któremu brakowało ojca, szukał tego samego. Szukał czegoś, co mogłoby mu zastąpić ojca”. [Irving Shulman – autor przekładu adaptacyjnego „Buntownika bez powodu” za: „Buntownik bez powodu. Wyzywające niewiniątka”, USA 2005]

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Filmowy wizerunek buntownika czasów powojennych.

Powojenny, filmowy wizerunek buntownika wykreowany został właściwie przez dwa filmy: „Dzikiego” (1953) z Marlonem Brando i właśnie „Buntownika bez powodu” (1955) z Jamesem Deanem. Typ buntownika zaproponowany przez Nicholasa Raya to „wrażliwy i samotny nastolatek, który szuka własnej drogi życiowej z dala od wzorców narzuconych przez starsze pokolenie i klasę średnią. „Buntownik…” stał się dla kina tym, czym „Buszujący w zbożu” Salingera był dla literatury – manifestem powojennej generacji, zapowiedzią beatników, kontestatorów i młodzieżowych subkultur. Ray, atakując amerykańską mitologię, wykreował mit zbuntowanego nastolatka, który szuka dopingu w wyścigach samochodowych, konflikty rozwiązuje z nożem sprężynowym w ręku, niekiedy popadając w młodzieńczą melancholię”. [„Historia kina. Tom 2. Kino klasyczne”, red. naukowa: Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska, Kraków 2011, s. 846]. Niekiedy nawet młodzież identyfikującą się z Jamesem (Jimim) określano pokoleniem „Buntowników bez powodów” – rówieśników aktora, którzy w oparciu o jego filmowy wizerunek położyli w Stanach Zjednoczonych podwaliny pod powstałe później ruchy kontrkulturowe i subkultury młodzieżowe. Uwielbienie dla Jamesa Deana uwidaczniało się w modzie na czerwone kurtki (podobne do tej, którą nosił filmowy bohater), proste jeansy (prawdopodobnie marki Levis, model 501) oraz popularną charakterystyczną fryzurą na wysokiego jeża. Młodzież identyfikująca się z filmowym bohaterem, podobnie jak sam James Dean, fascynowała się szybkimi samochodami, wyścigami samochodowymi oraz często nosiła noże sprężynowe.

W scenie przesłuchania na komisariacie Jim w pijackim amoku nuci „Cwał Walkirii” Ryszarda Wagnera. Jest to melodia nieprzypadkowa, nadająca ironicznego wydźwięku słowom ojca, stającego w obronie swego syna, a jednocześnie podkreślająca jego podporządkowanie wobec żony, która bezwzględnie „torpeduje” każdą z jego wypowiedzi. W tym przypadku melodia stanowi wyraźny kontrapunkt do zaistniałej sytuacji. Ponadto melodia ta jest niezwykle popularna wśród amerykańskich filmowców, czego najdobitniejszy przykład stanowi „Czas Apokalipsy” Francisa Forda Coppoli.

Film traktuje o młodzieży z klasy średniej, której zgodnie z ogólnie przyjętym przekonaniem społecznym, niczego nie brakuje. Większość problemów bierze się zaś z faktu, iż rodzice dobrami materialnymi próbują zrekompensować swym dzieciom brak uczuć, zrozumienia i czasu potrzebnego na ich wychowanie. „Buntownik bez powodu” podtrzymuje to mniej lub bardziej prawdziwe przekonanie: Ojciec: „Czy nie kupuję ci wszystkiego? Dostałeś rower, samochód…” Jim: Tak, dajesz mi rzeczy. Dużo mi kupujesz.” Ojciec: Nie tylko rzeczy! Dajemy ci miłość i opiekę. Dlaczego jesteś zły?”. Jednak Jim nie czuje się, wbrew słowom ojca, wystarczająco kochany i doceniony przez rodziców, szczególnie, że wyraźnie dostrzega nieporozumienia rodzinne wynikające z bezwzględnego podporządkowania woli ojca apodyktycznej żonie i nadopiekuńczej matce (babce Jima). Do podjęcia kwestia patriarchatu i matriarchatu. Wartości lansowanych społecznie (patriarchat) i dominujących w życiu rodzinnym (matriarchat).

Utożsamienie ikony kultury Jamesa Deana z bohaterem filmu. Główny bohater filmu nosi imię Jim, jest to zdrobnienie od imienia James. Fakt ten dopełnia koncepcję wzajemnego przenikania się charakterystyki filmowego bohatera z osobowością i odczuciami aktora wcielającego się w daną rolę, co znacznie przyczynia się do urealnienia postaci filmowej. Ten rodzaj „przenikliwej” gry aktorskiej, charakterystycznej zresztą dla wszystkich filmowych ról Jamesa Deana („Buntownik bez powodu” Nicholasa Ray’a (1955) jako Jim Stark, „Na wschód od Edenu” Elii Kazana (1955) jako Caleb Trask, „Olbrzym” George’a Stevensa (1956) jako Jett Rink) określany jest mianem Metody, która jest, jak piszą Łukasz A. Plesnar oraz Rafał Syska „koncepcją gry aktorskiej, sformułowaną w latach 40., która odegrała istotną rolę w historii amerykańskiego kina i teatru. Powstała jako przetworzenie tzw. systemu, opracowanego przez Konstantego Stanisławskiego dla potrzeb inscenizacji dramatów Czechowa. Metoda powstała na amerykańskim gruncie w Nowym Jorku. W latach 40. Lee Starsberg, Stella Adler, Robert Lewis i Stanford Meisner rozwijali koncepcję gry aktorskiej polegającej na wykorzystaniu tzw. pamięci emocjonalnej i sensomotorycznej, dzięki której kreowana postać stanowiła odbicie autentycznych przeżyć i doświadczeń aktora. Zwolennicy Metody akcentowali potrzebę pełnego utożsamienia się artysty z bohaterem i kreowania postaci raczej za pomocą ciała, gestu, mimiki i intonacji niż samego tekstu. Stała się ona użyteczna zwłaszcza w inscenizacjach dramatów Arthura Millera, Tennessee Williamsa i Williama Inge’a, w których kluczowe dla fabuły stały ekspresyjne stany emocjonalne postaci, odczucie lęku i kwestionowanie spójnej tożsamości bohatera. Ośrodkiem krzewienia Metody była szkoła teatralna Actors Studio, założona w 1947 roku przez Elię Kazana, Cheryl Crawford oraz Roberta Lewisa, i kierowana od 1951 przez twórcę jej świetności Lee Strasberga. Aktorskie szlify uzyskali tu m.in. Marlon Brando, James Dean, Robert de Niro, Al Pacino, Warren Beatty, Natalie Wood i Ellen Burstyn. Metoda zdecydowała o charakterze amerykańskiego aktorstwa filmowego i teatralnego, zwłaszcza we wczesnych latach 50. oraz w dobie kontestacji. [„Historia kina. Tom 2. Kino klasyczne”, red. naukowa: Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska, Kraków 2011, s. 828.]

„Buntownik bez powodu” jako ikoniczne dzieło ustanawiające nowy gatunek filmowy – „film młodzieżowy” oraz stanowiący kamień milowy w spojrzeniu na nowy film i kierunki jego rozwoju. Tak o tym zjawisku pisze David Parkinson w książce „100 idei, które zmieniły film”. „Zainwestowawszy ogromne sumy w dojrzewające gwiazdy dziecięce, takie jak Judy Garland, Deana Durbin czy Mickey Rooney, wytwórnie zaczęły produkować filmy o szkole, rodzinie i randkach, pokazujące rodzącą się kulturę młodzieżową (…) Z powojennej efebofobii zrodziły się takie demonizujące świat nastolatków obrazy jak „Dziki” (1953). Jednak „Buntownik bez powodu” (1955) i „Szkolna Dżungla” (1955) podjęły niemały wysiłek zrozumienia psychiki młodych ludzi (…). Nowej energii filmom młodzieżowym nadał rock and roll, ale dopiero po zmianach wprowadzonych do Kodeksu Produkcyjnego w 1956 roku Hollywood zaczęło podejmować tematy dotychczas uznawane za tabu: gniew, wyobcowanie, tożsamość seksualną i dysfunkcyjne rodziny. Naśladując American International Pictures, producenci zaczęli kręcić masowo poślednie filmy młodzieżowe we wszystkich gatunkach, które następnie wyświetlano w kinach samochodowych i podczas seansów składających się z dwóch projekcji. Krytycy byli surowi: oskarżali twórców o infantylizację kina, gdyż większość obrazów powielała te same pomysły, klisze i stereotypy, a także proponowała konserwatywne i powierzchowne rozwiązania poważnych problemów. Równolegle z powstałym w latach 60. nurtem tzw. filmów plażowych, które miały złagodzić rockandrollowe postawy, ogromną popularnością cieszyły się filmy podejmujące tematy przestępczości, wyścigów samochodowych czy obrazy ukazujące życie motocyklistów i narkotykowe odloty, co ostatecznie przekonało wytwórnie, że warto zwrócić się w stronę kontrkultury. W rezultacie z popiołów Kodeksu Produkcyjnego narodziło się Nowe Hollywood. (…)” [David Parkinson, „100 idei, które zmieniły film”, Raszyn 2012, s. 186].

„James Dean był naprawdę pierwszym młodym facetem, który zagrał w filmie młodego faceta, który buntował się przeciwko elitom i dał nastolatkom tożsamość”. [„James Dean Remembered”, reż. Jack Haley Jr., USA 1974]

Wizerunek Jamesa Deana jako ikony buntu, to nowy, niespotykany dotychczas w kulturze typ buntownika wrażliwego, który swego miejsca w świecie poszukuje poprzez ustawienie się w opozycji do otaczającego świata, przy jednoczesnym podejmowaniu próby ratowania go z okowów społeczno-kulturowo-obyczajowych konwenansów charakterystycznych dla epoki lat 50. Tak piszą o nim akademicy, znawcy „złotej dekady” kina amerykańskiego. „Choć zagrał on jedynie w trzech filmach, to zdążył stworzyć wizerunek buntownika, zbyt słabego, by sprostać wymogom patriarchalnego i konserwatywnego środowiska, ale też zbyt wrażliwego, by móc się w nim koniunkturalnie odnaleźć. Dean zapowiadał charakterystyczny dla przyszłych dekad typ antybohatera, dla którego znalazł nowatorską formę aktorskiej ekspresji. Bardziej neurasteniczny i miękki niż Brando, oparł ją na dynamicznych zmianach nastroju, niekoordynowanej motoryce oraz instynktownych i zwykle uległych wobec partnera reakcji. Postaci kreowane przez biseksualnego Deana poświadczały opisywany często powojenny kryzys męskości.” [„Historia kina. Tom 2. Kino klasyczne”, red. naukowa: Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska, Kraków 2011, s. 831].

Inną perspektywę spojrzenia na Jamesa Deana jako buntownika przyjmuje jego przyjaciółka, filmowa partnerka w filmie „Buntownik bez powodu”: „To co mnie fascynuje teraz [w osobie Jamesa Deana A.K., M.D.] kiedy patrzę wstecz… Wtedy wydawał się wielkim nonkonformistą, buntownikiem, ekscentrykiem. Ale tak naprawdę był tylko ekscentrykiem. Wedle dzisiejszych standardów nie byłby ekscentrykiem. Nie nosił krawatów ani garniturów. Nie obejmował stanowisk. Nie był typową hollywoodzką gwiazdą. Nie robił tego, czego oczekiwały od niego studia filmowe. Ale nawet dzisiaj wielu aktorów tego nie robi (…). James Dean nie brał narkotyków, nie robił niczego niepokojącego lub dziwnego. Myślę, że był bardzo zdrowym, młodym człowiekiem. Melancholijnym i poetyckim, ale nie nieprzewidywalnym, odurzonym narkotykami – nic z tych rzeczy”. [Natalie Wood za: „James Dean Remembered”, reż. Jack Haley Jr., USA 1974] Prowokacja jako nieodłączny element postaw buntowniczych charakterystycznych dla młodego wieku. Dobrym przykładem typowej młodzieżowej prowokacji stosowanej przeciw dorosłym jest scena, w której licealiści, po wyjściu z planetarium drażnią strażnika, próbującego przeciwstawić się ich agresywnym wybrykom. Zabierają mu czapkę, którą jeden z nich zakłada na głowę, dłoń przykłada sobie do górnej wargi (symulując tym samym posiadanie wąsika) i unosząc rękę w hitlerowskim pozdrowieniu. Ów bunt wyraża się w tym przypadku, po pierwsze w przejaskrawieniu zachowań strażnika (porównanie do totalitaryzmu), po drugie przez odniesienie do postaci Hitlera – traumatycznej ikony, która wśród osób dorosłych (szczególnie w czasach powojennych) budzi wstręt, odrazę. Odniesienie się do tej właśnie postaci stanowi o negacji owej traumy przez młodych ludzi, którzy za wszelką cenę chcą odciąć się od świata dorosłych; także ich traum i ich wartości (tu paradoksalnie poprzez negację antywartości).

Początkowa scena w planetarium, podczas wykładu starego profesora, uświadamia młodym ludziom, jak trywialne są ich problemy w obliczu wszechświata, choć dla jednostek, szczególnie wrażliwych, stanowią o ich być albo nie być w świecie rodziny czy grupy koleżeńskiej. Po wielkim wybuchu, „niebo znów jest nieruchome i zimne. W całym naszym ogromnym wszechświecie nikomu nie brakuje maleńkiej Ziemi. Wobec nieskończoności przestrzeni ludzkie problemy wydają się trywialne. A istnienie samotnego człowieka nie ma wielkiego znaczenia”.

W tej samej lokalizacji ma miejsce sekwencja końcowa, w której świat Platona kończy się – dosłownie. Zostaje on zabity, a przyczyn wypadku upatrywać można w pozornie błahym nieporozumieniu, wynikającym z niezrozumienia młodego człowieka przez świat.

Obie sceny zostały nakręcone w Planetarium Griffitha, a tak o wybranej scenerii – szczególnej przecież przestrzeni mówi Irving Shulman: „ten budynek jest reminiscencją dekoracji w greckim amfiteatrze, w teatrze Dionizosa w Atenach, gdzie wystawiano wielkich dramaturgów, Edypa i trylogię Ajschylosa. Ofiara została złożona [z młodego Platona – A.K., M.D.] na stopniach świątyni, jak w wielkich tragediach”. [za: „Buntownik bez powodu. Wyzywające niewiniątka”, USA 2005].

Czułość i przemoc (walka na noże, atak na oficera policji, szarpanina z ojcem) jako dwa objawy buntu. W prosty, aczkolwiek logiczny i zrozumiały sposób Natalie Wood tłumaczy czułość jako formę popularnego, romantycznego buntu: „młodzież znów potrzebuje więzi. Może to poczucie wyobcowania ich nie uszczęśliwia? Może on [Jimi] znowu uosabia powrót do tej więzi z jedną osobą. Chcę powiedzieć, że Jimi był romantykiem. Kochał jedną osobę. Chciał kochać jedną dziewczynę. Szukał miłości aż po grób. [Natalie Wood za: „James Dean Remembered”, reż. Jack Haley Jr., USA 1974]

Przemoc zaś to jeden z najprostszych (i najprymitywniejszych) mechanizmów umożliwiających pokazanie swej dominacji wobec osób, które chcemy sobie podporządkować lub którym chcemy zaimponować.

Pierwsza, symboliczna scena filmu „Buntownik bez powodu” niesie za sobą wskazówkę, o czym jest film i jakiej problematyki będzie on dotyczył. Pijany Jimi przytula się do znalezionej na ulicy maskotki. Stan jego umysłu wskazuje na swego rodzaju zagubienie, „przytulanie” zaś na potrzebę odnalezienia podstawowych uczuć ciepła i miłości.

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Buntownicy jako podstawowy, uniwersalny temat wykorzystywany w twórczości filmowej np.: „Pała ze sprawowania”, reż. Jean Vigo, „Samotność długodystansowca”, reż. Tony Richardson, „Yesterday”, reż. Radosław Piwowarski, „Made in Poland”, reż. Przemysław Wojcieszek,, „Fight Club”, reż. David Fincher, „Fanatyk”, reż. Henry Bean, „Lot nad kukułczym gniazdem”, reż. Milos Forman, „Sala samobójców”, reż. Jan Komasa, „Buntownik z wyboru”, reż. Gus Van Sant, „Hair”, reż. Milos Forman, „Easy Rider”, reż. Dennis Hopper, „Mechaniczna pomarańcza”, reż. Stanley Kubrick, „Smak miodu”, reż. Tony Richardson, „Dzień świra”, reż. Marek Koterski, „Czekolada”, reż. Lasse Hallström i setki innych w różnych okresach kina.

Platon, ze względu na swoją sytuację rodzinną, poszukuje w Jimie ojca, opiekuna: „Latem zabierze mnie na ryby albo polowanie i nie będzie się śmiał jak zrobie coś głupiego”. Być może odbycie tych prozaicznych czyznności ma dla niego charakter inicjacyjny (tu przede wszystkim polowanie) – umożliwiający mu wejście w wiek dorosły.

Młody Jimi jest swoistym łącznikiem pomiędzy skonfliktowanymi rodzicami. Stanowi on pomost umożliwiający choćby minimalne porozumienie pomiędzy małżonkami – co sugeruje ustawienie kadru, w którym Jimi znajduje się po środku.

James Dean w „Buntowniku bez powodu” „przede wszystkim wyrażał swoje potrzeby, potrzeby emocjonalne. I myślę, że on tak naprawdę nie był buntownikiem, w takim znaczeniu, że nie odrzucał rodziców. (…) Tak naprawdę mówił: „wysłuchaj mnie”, „usłysz”, „kochaj”. Nie oskarżał nikogo. Tylko próbował utworzyć tę więź, w „Buntowniku…”, w scenie, w której mówi do ojca, starał się przemienić rodziców w ludzi, których mógłby pokochać i w ludzi, którzy mogliby mu pomóc. Jimi naprawdę starał się coś zmienić, tak myślę. W sposób bardzo aktywny. Powiedział do ojca: „wstań!” [Natalie Wood za: „James Dean Remembered”, reż. Jack Haley Jr., USA 1974]

„Buntownik bez powodu” to także film o pierwszych przyjaźniach i młodzieńczych zauroczeniach. Każdy z głównych bohaterów jest w wieku dojrzewania, w okresie, w którym nawiązują się najtrwalsze przyjaźnie i wielkie miłości. Emocje te i relacje stanowią dla ludzi wartość oraz punkt odniesienia rzutujący na całe dorosłe życie. Każdy z młodych bohaterów stara się jak najlepiej odnaleźć w roli przyjaciela i partnera.

Kurtka Jimiego „Buntownika” obrosła licznymi interpretacjami i symboliką godną przedmiotu kultowego. „Czerwona kurtka z „Buntownika” jest już częścią ikonografii Jamesa Deana. Oczywiście szczególnie raziła i oburzała w różowych latach 50-tych, ale nie w tym rzecz. W chwili, gdy widzimy tę czerwień od razu wyrabiamy sobie zdanie o młodzieńcu. Niewątpliwie James Dean był zbuntowany i bez niej, ale czerwień maksymalnie eksponuje jego osobowość. Jest niczym wizualne objaśnienie tego, kim jest Jim Stark. Nie możemy rozpatrywać Deana w oderwaniu od czerwonego koloru. Był jednym i tym samym, szczególnie w tamtych czasach. Warto pamiętać, że w latach 50-tych o seksie rozmawiało się szeptem, a myśli o nim skrupulatnie skrywano. Ale ta czerwona nie krzyczała tylko „seksowny!”. Sygnalizowała niebezpieczeństwo, furię, udręczenie i odwagę zarazem. Czerwona kurtka nadaje Jamesowi moc wiekopomnego bohatera. W historycznie poprawnej czarnej skórze Dean wyglądałby banalnie – jak kopia Brando (a wtedy można by go już utożsamiać z bandytą)”. [Patti Bellantoni, „Jeśli to fiolet, ktoś umrze. Teoria koloru w filmie”, Warszawa 2010, s. 13.]

W filmie polskim podobną rolę pełniła kurtka noszona przez Maćka Chełmickiego w „Popiele i diamencie” Andrzeja Wajdy (1958). Sama postać grana przez Zbigniewa Cybulskiego z pewnością koresponduje z kreacjami Deana i Brando. Charakterystyczne postaci, w które się wcielał, nowatorski sposób gry a także specyficzny styl ubioru i zachowania nadały mu status aktora kultowego.

W filmie Davida Lyncha „Dzikość serca” jego bohater grany przez Nicolasa Cage’a Sailor ma kurtkę z wężowej skóry, która uosabia jego „indywidualność i wiarę w wolność jednostki” – jak często mawia.