W jaki sposób uczyć analizowania filmów? To chyba najczęściej zadawane, ale i najtrudniejsze pytanie, na które muszą sobie odpowiedzieć edukatorzy filmowi. Może się to wydać zaskakujące, ale nie został dotychczas wypracowany przez filmoznawców model wzorcowej analizy filmowej. Choć w licznych książkach filmoznawczych (np. w znakomitej serii Grzegorza Królikiewicza) oraz w czasopismach takich, jak „Kwartalnik Filmowy”, można znaleźć wiele interesujących analiz konkretnych filmów, to jednak same procedury analityczne nie doczekały się satysfakcjonującego teoretycznego opisu.

Tymczasem zaobserwować można niepokojącą tendencję do utożsamiania analizy (polegającej na zbadaniu części składowych filmu oraz dostrzeżeniu ich wzajemnych relacji) z interpretacją (polegającą na osadzeniu dzieła filmowego w pewnych kontekstach w celu odczytania jego, zamierzonych lub nie, znaczeń). Interpretacja nie powinna zastępować analizy, ale z niej wynikać. To właśnie umiejętność analizowania formy filmów – niezwykle przydatna zwłaszcza dziś, kiedy jesteśmy na co dzień wręcz bombardowani przekazami audiowizualnymi – powinna być jednym z najważniejszych, jeśli nie najważniejszym efektem edukacji filmowej. Tu jednak wracamy do punktu wyjścia: w jaki sposób przekazać uczniom wiedzę, która nie została dotychczas usystematyzowana?

Na to pytanie nie ma satysfakcjonującej odpowiedzi, a edukatorzy zmuszeni są korzystać z własnego doświadczenia i bazować na analizach konkretnych filmów. Ważną pomocą może być jednak propozycja Seweryna Kuśmierczyka, filmoznawcy z Instytutu Kultury Polskiej na Uniwersytecie Warszawskim, który podczas wieloletniej pracy badawczej i edukacyjnej wypracował metodę tzw. antropologiczno-morfologicznej analizy filmowej. We wstępach do książek „Wyprawa bohatera w polskim filmie fabularnym” i „Antropologii postaci w dziele filmowym”, Kuśmierczyk daje pewne wskazówki, jak przeprowadzać analizę w sposób systematyczny, produktywny i możliwie najpełniejszy.
Badacz próbuje stworzyć taki model, który uwzględniałby jak najwięcej elementów dzieła filmowego. Filmoznawca wymienia cztery pary – treść i formę, przestrzeń i czas, obraz i dźwięk, świat zewnętrzny i świat wewnętrzny – i zwraca uwagę, że drugi człon każdej z nich jest zazwyczaj przez badaczy pomijany lub traktowany po macoszemu. Tymczasem, aby dokonać pełnej analizy, należy uwzględniać także sposób przedstawienia, czas (rozumiany jako czas trwania ujęcia, ale też jako zmiana zachodząca w obrębie całego filmu lub jego części) i warstwę audialną, która może zawierać wiele subtelnych, ale cennych informacji. Badacze powinni być ponadto wyczuleni na to, czy świat skonstruowany w filmie nie stanowi w pewnym stopniu projekcji świata wewnętrznego bohatera.

Trzeba od razu uspokoić edukatorów, którym analizowanie kojarzy się z formalistyczną nudą. Celem zastosowania tej metody nie jest wyłącznie opis elementów dzieła filmowego, lecz także powiązanie ich z kategoriami antropologicznymi. Jako przykład może posłużyć krótka analiza pierwszej sceny ze „Strategii pająka” (1970) Bernardo Bertolucciego, w której główny bohater, Athos Magnani wchodzi do miasteczka Tara. W miejscu tym zginął przed laty jego ojciec, legendarny w okolicy antyfaszysta Athos Magnani senior. Od początku można odnieść wrażenie, że mężczyzna jest przytłoczony przez kulturowe symbole – ukazywany w planach ogólnych, wydaje się jedynie małym punktem na tle monumentalnych budowli. Co istotne, wszystkie budynki mają barwę beżowo-piaskową, przez co skąpane w słońcu miasto wydaje się miejscem „pustynnym” – wysuszonym i jałowym. Podobną barwę ma także znajdujące się na placu popiersie Athosa Magnaniego seniora, przed którym zatrzymuje się bohater. Kiedy mężczyzna odchodzi od pomnika, poruszając się w głąb kadru, monument całkowicie zasłania jego sylwetkę.

Analizując dobór planów, ruch, inscenizację, muzykę (kiedy Athos widzi, że jedna z ulic została nazwana na cześć jego ojca, słyszymy znaczący fragment z „Attyli” Verdiego) i kolorystykę, można wysnuć pewną interpretację. Świat zewnętrzny stanowi w „Strategii pająka” projekcję świata wewnętrznego głównego bohatera. Tara to przestrzeń ojca Magnaniego, ale także, szerzej – kultury. Mówiąc językiem psychoanalizy, można powiedzieć, że jest to projekcja superego. „Strategia pająka” jest, między innymi, opowieścią o poszukiwaniu tożsamości oraz wewnętrznej konfrontacji syna z mitycznym ojcem, jednostki z przytłaczającą sferą kulturowo-symboliczną. Odwołując się do kategorii antropologicznych i łącząc je z dogłębną analizą formy, można scharakteryzować model czasoprzestrzeni danego filmu i rozpoznać pewną symboliczną strukturę.

Metoda antropologiczno-morfologiczna z pewnością nie rozwiąże wszystkich problemów, jakie mogą mieć z analizą edukatorzy filmowi, ale wydaje się propozycją inspirującą. Seweryn Kuśmierczyk udowodnił, że dogłębne badanie „tekstów” filmowych może być często dużo ciekawsze niż mnożenie słabo umotywowanych i odległych kontekstów. Jak widać, materia obrazu (i dźwięku!) kryje w sobie jeszcze wiele tajemnic.

O autorze:

Robert Birkholc

Magister polonistyki oraz kulturoznawstwa na Uniwersytecie Warszawskim. Obecnie doktorant w Zakładzie Komparatystyki na UW. Autor recenzji, esejów oraz artykułów naukowych. Stale współpracuje z miesięcznikiem „Kino”. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół zagadnienia narracji filmowej. Kinem zajmuje się zarówno naukowo, jak i hobbystycznie.

dr hab. Seweryn Kuśmierczyk – filmoznawca i kulturoznawca, adiunkt w Zakładzie Filmu i Kultury Wizualnej IKP UW. Kieruje Zespołem Badań nad Filmem. Zajmuje się kinem autorskim, analizą i interpretacją dzieła filmowego (ze szczególnym uwzględnieniem perspektywy antropologicznej), historią polskiego kina, polską sztuką operatorską. Prowadzi m.in. specjalistyczne zajęcia Laboratorium analizy filmu fabularnego. Autor książek: Zagubieni w drodze. Film fabularny jako obraz doświadczenia wewnętrznego (1999), Księga filmów Andrieja Tarkowskiego (2012), Wyprawa bohatera w polskim filmie fabularnym (2014) Redaktor naukowy tomów Antropologia postaci w dziele filmowym (2015), „Faraon”. Poetyka filmu (2016). Tłumacz i autor opracowania naukowego książek Andrieja Tarkowskiego Kompleks Tołstoja (1989) i Czas utrwalony (1991, 2007) oraz pierwszego w skali międzynarodowej pełnego wydania Dzienników i Scenariuszy (1998) tego reżysera. Współredaktor i współautor książek: Księga „Kadru”. O zespole filmowym Jerzego Kawalerowicza (2002), Les voix de la liberté / Voices of Freedom. 50 ans d’école polonaise de cinéma / 50 Years of Polish School (2007). Opracował na podstawie przeprowadzonych rozmów książkę Jerzego Wójcika Labirynt światła (2006). Źródło: http://ikp.uw.edu.pl/dr-hab-seweryn-kusmierczyk/