Książka Sport w polskim kinie 1944–1989 łączy moje dwa najważniejsze obszary zainteresowań – historię sportu i filmu. Pragnąłem wskazać w niej przede wszystkim funkcje, jakie motywy sportowe pełniły w polskim kinie we wskazanym okresie, a także poddać analizie sposoby ich realizacji i ewokowane przez nie sensy. W sporcie chodzi przecież nie tylko o wynik. Znakomicie ilustrują to teksty kultury, w tym oczywiście filmy, w których sportowe zmagania prawie zawsze odsyłają do dodatkowych znaczeń.

Przyjęta przeze mnie periodyzacja obejmuje czas rozciągający się od nastania nowego porządku politycznego w Polsce aż do jego kresu. Ustrój państwa wywierał wówczas wielki wpływ na niemal wszystkie dziedziny życia i kultury, o czym starałem się nie zapominać. Tym niemniej szczególnie ważne były dla mnie również takie przykłady spotkań kina i sportu, na których w żaden sposób nie ciąży kontekst polityczny, a w których zachowana została autoteliczność dzieła filmowego, ponadczasowość przesłania i oryginalność ujęcia tematu.

Po wyjaśnieniu kilku kwestii metodologicznych, zawartych we wstępie, w pierwszym rozdziale starałem się przybliżyć złożone i nierzadko skomplikowane realia funkcjonowania sportu w PRL (formalnie oczywiście nazwa ta dotyczy okresu od 1952 roku) i rodzajów jego obecności w kulturze. Kolejne rozdziały poświęciłem natomiast najważniejszym moim zdaniem funkcjom, jakie motywy sportowe pełniły w polskim filmie lat 1944–1989. Wyodrębniłem je na podstawie częstotliwości ich występowania, znaczenia historycznego i kulturowego, ale też tego, w jaki sposób umożliwiały konstruowanie autorskich sposobów wypowiedzi. Kolejne rozdziały poświęcone są zatem propagandowemu i ideologicznemu znaczeniu sportu, jego funkcji dydaktycznej, historycznej i metaforycznej, a także sposobom ukazywania istoty sportowej rywalizacji na ekranie i portretowania za pomocą motywów sportowych polskiego społeczeństwa. Zdaję sobie sprawę z tego, że możliwe i na pewno bardzo ciekawe byłoby wskazanie i opisanie innych obszarów, w których spotykały się sport i polskie kino. Ufam, że nastąpi to w kolejnych pracach dotyczących tego fascynującego w moim przekonaniu tematu.

Strukturę analitycznych rozdziałów książki oparłem na podziale na dwa rodzaje oglądu: „panoramy” i „zbliżenia”. Najpierw przybliżam kulturowe, sportowe bądź filmowe konteksty poszczególnych zagadnień, następnie wskazuję i krótko charakteryzuję filmy fabularne i dokumentalne, w których zaistniały interesujące mnie zjawiska. Dalej natomiast przeprowadzam szczegółowe analizy utworów, w których poszczególne funkcje realizowane są w sposób najbardziej reprezentatywny i znaczący czy też, po prostu, najlepszy. W każdym z rozdziałów analizuję w ten sposób więcej niż jeden tytuł, a wśród nich: Wszyscy na start (1951, realizacja Jadwiga Plucińska), Wyścig Pokoju 1951 (1951), Wyścig Pokoju 1952. Warszawa – Berlin – Praga (1952, reż. Joris Ivens), Wielki bieg (1981, premiera 1987, reż. Jerzy Domaradzki), Bokser (1966, reż. Julian Dziedzina), Trzy starty (1955, reż. Ewa Petelska, Czesław Petelski, Stanisław Lenartowicz), Zaczarowany rower (1955, reż. Silik Sternfeld), Bitwa o Kozi Dwór (1962, reż. Wadim Berestowski), Do przerwy 0:1 (1969), Do góry nogami (1982, oba reż. Stanisław Jędryka), Hokej (1976, reż. Bogdan Dziworski), Autobus z napisem „Koniec” (1971, reż. Mariusz Walter), Piłkarski poker (1988, reż. Janusz Zaorski), Gra o wszystko (1978, reż. Andrzej Kotkowski), Ostatnie okrążenie (1977, reż. Krzysztof Rogulski), Ślizgiem do nieba (1985, reż. Jacek Bławut), Olimpiada 40 (1980, reż. Andrzej Kotkowski), Klincz (1979, reż. Piotr Andrejew). Z oczywistych względów nie mogłem poświęcić jednakowej ilości miejsca każdemu filmowi, który by na to zasługiwał. Przyjęta metoda wymagała ode mnie dyscypliny i z żalem ograniczyłem uwagi na temat wielu tytułów, które, mam nadzieję, w przyszłości doczekają się odrębnych analiz. Niektóre z opisanych przeze mnie filmów są doskonale znane, sporo jednak można śmiało nazwać zapomnianymi. Część z nich do dziś ogląda się znakomicie, inne natomiast próbę czasu znoszą źle, z pewnych względów pozostają wszakże istotne. To bowiem filmy, które wiele mówią o miejscu, jakie sport zajmował w kulturze omawianego okresu.

Pewien wyjątek w przyjętej metodzie stanowi ostatni rozdział, w którym porzucam metodę „panoramy” i „zbliżeń”, pozostając tylko przy tym pierwszym rodzaju oglądu. Ta część jest bardziej rozbudowana i podlega odmiennemu podziałowi. Podrozdziały uszeregowałem w niej w oparciu o polityczną periodyzację PRL, co jest efektem założenia, iż obraz społeczeństwa uzyskany na podstawie wizerunków sportu jest zagadnieniem, które, inaczej niż pozostałe funkcje, wymyka się analizie jednego, dwóch czy trzech tytułów i wymaga zestawienia rozmaitych, pochodzących z danego okresu utworów.

Książka oparta jest na mojej pracy doktorskiej, którą obroniłem w 2013 roku w warszawskiej SWPS. W trakcie pracy nad tekstem ogromne znaczenie miała dla mnie opieka promotora, prof. Piotra Zwierzchowskiego, a także późniejsze uwagi recenzentów – prof. Mikołaja Jazdona i prof. Mariusza Czubaja. Wyróżnieniem była dla mnie możliwość wydania Sportu w polskim kinie 1944–1989 w Wydawnictwie Naukowym Katedra przy wsparciu Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej.

Moim zamierzeniem było, choćby tylko częściowe, zapełnienie pewnego pustego obszaru w polskim piśmiennictwie filmowym, w którym tematyka sportowa była poruszana sporadycznie. Mam nadzieję, że moja książka okaże się przydatna dla osób, których interesuje skrzyżowanie filmoznawstwa i kulturoznawstwa, a także konteksty polskiej kultury i historii najnowszej, także z myślą o ich wykorzystaniu w edukacji. Wreszcie też, bardzo chciałbym, by Sport w polskim kinie 1944-1989 trafił do miłośników i popularyzatorów polskiego kina i sportu.

O autorze:

Dominik Wierski

Animator kultury, nauczyciel. Pracę doktorską obronił na Wydziale Kulturoznawstwa i Filologii w warszawskiej SWPS. Interesuje się filmem polskim i amerykańskim oraz historią sportu. Autor książki „Sport w polskim kinie 1944-1989”. Publikował m.in. w tomach zbiorowych „Gefilte film. Wątki żydowskie w kinie” (cz. II, III i IV, red. Joanna Preizner), „Od Mickiewicza do Masłowskiej. Adaptacje filmowe literatury polskiej” (red. Tadeusz Lubelski) i „Aleksander Jackiewicz” (red. Barbara Giza i Piotr Zwierzchowski). Współredaktor (z Piotrem Zwierzchowskim) książki „Kino, którego nie ma”. Od wielu lat kierownik programowy przeglądu AFF-Era Filmowa oraz DKF „Niespodzianka”.