Czy na kinowym ekranie dzieją się cuda, czy też może wyrafinowane sztuczki kuglarskie? Odpowiedź na to pytanie wcale nie jest tak oczywista, jak by mogło się wydawać. Dzięki nauce wiemy, że wszelkie wyrafinowane efekty specjalne to technologie iluzji, złudzenia, manipulacji wzrokowej, a nierzadko i emocjonalnej. Niemniej badania antropologów i historyków kultury dowodzą, że postawa magiczna wobec świata niekoniecznie wyklucza postawę naukową, co więcej – nierzadko łączą się one ze sobą. Wiele odkryć naukowych nie miałoby miejsca, gdyby badacze nie widzieli w technice choć trochę magii.

Książkę Filmowe cuda i sztuczki magiczne. Szkice z archeologii kina pisałam niejako z potrzeby serca, kiedy zauważyłam, jak wiele elementów magicznego postrzegania świata wykorzystywanych jest w kinie popularnym, zarówno na poziomie fabularnym, jak i formalnym. Zaczęłam również dostrzegać wyraźny autotematyzm filmów, którym poświęciłam kolejne rozdziały. Co ważne, najwięcej inspiracji dostarczyło mi przygotowywanie edukacyjnych opracowań wskazanych filmów, kiedy szukałam w nich motywów, które mogłyby zainteresować młodych odbiorców na różnych poziomach kształcenia szkolnego. Podczas tych poszukiwań okazało się, że współczesne kino baśniowe i fantastyczne przeniknięte jest autorefleksją na temat wzajemnych oddziaływań starych i nowych technologii, które produkują filmowe złudzenia.

Książka jest więc wynikiem namysłu nad archeologią mediów z praktyki w zakresie edukacji filmowej. Interpretuję wybrane filmy i teksty w kontekście badań nad nowymi możliwościami opisania relacji między kinem a „starymi” mediami, których ślady można odnaleźć między innymi w świecie przedstawionym współczesnych filmów oraz w technicznych i formalnych wyborach twórców. Tytułowe „cuda” są odwołaniem do postulatów Siegfrieda Zielinskiego, jednego z najważniejszych medialnych archeologów, który nawołuje do przyjęcia wobec mediów postawy magicznej. W pierwszym rozdziale książki wyjaśniam, jakie są jej korzenie i cechy, przywołuję również kontekst nowej historii kina, w której te wątki są obecne.

W pierwszym szkicu drobiazgowo analizuję prolog do filmu Tarsema Singha Królewna Śnieżka (2012), ze szczególnym uwzględnieniem pojawiających się w nim zabawek optycznych (zoetrop, praksinoskop). Zastanawiam się, jaką funkcję pełnią te nawiązania do historii techniki w kontekście konwencji baśniowej oraz w odniesieniu do różnorodnych strategii, jakie odbiorca przyjmuje w kontakcie ze spektaklem iluzji.

Następnie piszę o filmie Sama Raimiego Oz Wielki i Potężny (2013) w odniesieniu do historii pokazów fantasmagorii. Staram się udowodnić, iż obecna w filmie opozycja między zwyczajowym baśniowym czarodziejem a postacią iluzjonisty, posługującego się nauką i technologią, jest w istocie przedstawieniem napięcia między oświeceniowym racjonalizmem oraz romantyczną wiarą w zjawiska nadprzyrodzone, które odnajdujemy w historycznych przekazach dotyczących fantasmagorii.

Iluzjonista jest również bohaterem kolejnego rozdziału, który poświęciłam mniej popularnemu filmowi Iluzjonista Sylvaina Chometa. Losy prestidigitatora, który stopniowo traci publiczność w erze rocka i mechanicznych rozrywek, są dla mnie egzemplifikacją teorii społeczeństwa spektaklu oraz fetyszyzacji towarów w domach handlowych, które w nowoczesnym świecie przejmują funkcje wcześniejszej fantasmagorii.

W rozdziale piątym zajmuję się filmami Hugo i jego wynalazek w reżyserii Martina Scorsese oraz Jack i mechanizm serca Stéphane’a Berli i Mathiasa Malzieu, odwołując się również do książki Malzieu Mechanizm serca. Przede wszystkim porównuję postaci Georges’a Mélièsa, występującej we wszystkich tekstach. W rozważaniach na temat filmów i książki najważniejsze tropy to teoria kina trikowego, strategie atrakcji w kinie oraz obecne w filmach motywy sobowtóra oraz automatu.

Ostatni rozdział dotyczy dwóch filmów australijskiej reżyserki Jennifer Kent – The Monster oraz Babadook, zaliczanych do produkcji niezależnych. Po raz kolejny komentuję tu techniczne rozwiązania w odniesieniu do Mélièsowskiej teorii obrazów trikowych. Zwracam również uwagę na książkę typu pop-up, która jest jednym z najważniejszych filmowych rekwizytów, i stanowi kolejny element w kolekcji „starych” zabawek optycznych i iluzorycznych.

Krótszą, choć według mnie równie ważną częścią książki, jest Appendix dydaktyczny, w którym prezentuję sugestie tematów zajęć i formy zadań do zrealizowania na zajęciach. Zamieszczone pomysły zostały przeze mnie sprawdzone podczas prelekcji, przygotowywania scenariuszy lekcji filmowych oraz prowadzenia warsztatów z uczniami na różnych etapach edukacji oraz ze studentami. Forma luźnych notatek i wskazówek podyktowana została chęcią skierowania Appendiksu do szerokiego grona nauczycieli i wykładowców, którzy chcieliby poszukać inspiracji do tworzenia własnych scenariuszy zajęć. Mam nadzieję, że czytelnicy portalu Edukacja Filmowa znajdą właśnie w tej części idee do wykorzystania na swoich zajęciach, podczas których chcieliby tropić magię kina i odcyfrowywać filmowe sztuczki magiczne.

O autorze:

Justyna Hanna Budzik

Adiunkt w Zakładzie Filmoznawstwa i Wiedzy o Mediach Uniwersytetu Śląskiego, doktor nauk humanistycznych z zakresu kulturoznawstwa (Wydział Filologiczny UŚ, 2012). W roku 2016/17 lektorka języka polskiego jako obcego w Inalco w Paryżu. Filmoznawczyni, absolwentka podyplomowych studiów historii sztuki, lektorka języka polskiego jako obcego. Laureatka głównej nagrody w I edycji Konkursu im. Inki Brodziej-Wald na pracę doktorską z dziedziny współczesnej humanistyki (2013). Autorka książek Filmowe cuda i sztuczki magiczne. Szkice z archeologii kina (Katowice 2015) oraz Dotyk światła. O zmysłowym doznawaniu kina (Katowice 2012) oraz artykułów z zakresu estetyki i dydaktyki filmu. Współredaktorka (wraz z Iloną Copik) tomu Edukacja przez słowo – obraz – dźwięk (Katowice 2015). Zawodowo i badawczo zajmuje się przede wszystkim edukacją filmową. Prowadzi edukacyjny blog: www.lekcjeofilmie.pl/. Działa w Fundacji dla Filmu i Fotografii w Katowicach (www.fundacja3f.org).