Cele lekcji

Cel ogólny zajęć:

Zwrócenie uwagi młodzieży na problematykę wartości etycznych i moralnych w kontekście pracy zawodowej oraz działalności współczesnych mediów.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• analizuje i interpretuje wybrane elementy filmu (bohaterowie, świat przedstawiony);
• ćwiczy umiejętność dokonywania etycznej analizy i oceny działań oraz decyzji innych oraz własnych;
• wyjaśnia, jakimi zasadami etycznymi powinny się kierować media i w oparciu o film oraz przykłady zaczerpnięte z rzeczywistości ocenia przejawy kontrowersyjnych działań mediów;
• wskazuje na moralne aspekty pracy i różnych dziedzin życia publicznego;
• wyjaśnia pojęcie etyka zawodowa;
• doskonali umiejętność dyskusji i współpracy w grupie;
• ćwiczy umiejętność formułowania własnych opinii i sądów oraz przedstawiania ich wobec innych.

Przebieg lekcji

Przed zajęciami: Uczestnicy oglądają film wcześniej, zwracając szczególną uwagę na przedstawione w nim środowisko osób pracujących w mediach i ich współpracowników oraz na postawę głównego bohatera i pozostałych postaci występujących w filmie.

Uwaga! Ze względu na tematykę filmu pojawiają się w nim mocne sceny (pokazane są miejsca wypadków czy zbrodni). Mimo to nie warto rezygnować z pracy z tym obrazem, gdyż może dostarczyć wiele materiału do przeprowadzenia interesujących zajęć ze starszą młodzieżą. Należy jednak obejrzenie filmu poprzedzić krótkim wprowadzeniem.

1. Prowadzący zajęcia prosi uczniów o podzielnie się swoimi refleksjami, wrażeniami po obejrzeniu filmu oraz o jego krótkie omówienie:

• Gdzie i kiedy rozgrywa się jego akcja?
• Czym zajmuje się główny bohater filmu i inne postacie w nim występujące?
• Co oznacza i do kogo odnosi się tytuł filmu (oryginalny: „Nightcrawler” i polski)?

Nauczyciel może uzupełnić ten fragment lekcji o szerszy kontekst filmoznawczy, zwracając uwagę uczniów na inny film, z którym „Wolny strzelec” bez wątpienia koresponduje. To obraz „Chłodnym okiem” z 1969 roku. Scenarzystą, reżyserem i autorem zdjęć do tego filmu był znakomity operator filmowy Haskell Wexler, a jego bohaterami amerykańscy reporterzy telewizyjni, znajdujący się w centrum społecznych protestów końca lat 60. XX wieku. Film z 1969 roku, choć dzieli go od „Wolnego strzelca” blisko półwiecze, stawia widzów przed podobnymi pytaniami (o moralność ludzi stojących za kamerą, o ich powinności i sposób pojmowania tych powinności). Można również zaprezentować uczniom krótki fragment tego filmu (słynna scena otwierająca, w której reporterzy natrafiają na wypadek samochodowy i rejestrują materiał zamiast udzielić pomocy, a pogotowie wzywają dopiero po skończeniu swej pracy).

2. Prowadzący zajęcia zapisuje na tablicy imię i nazwisko głównego bohatera filmu (Louis Bloom) i prosi, by każdy z uczestników napisał na kartce pięć przymiotników określających tę postać. Następnie uczniowie łączą się w większe zespoły i porównując swoje indywidualne ustalenia, próbują wspólnie skonstruować krótką charakterystykę tej postaci (to, co wspólnie wypracowali, notują na większych kartkach papieru otrzymanych od prowadzącego zajęcia). Po upływie czasu przewidzianego na to ćwiczenie przedstawiciele grup odczytują wypracowane przez zespoły opisy (kartki zostają umieszczone w widocznym miejscu na tablicy). Biorąc pod uwagę wszystkie wypracowane w zespołach charakterystyki, uczestnicy zajęć dokonują wspólnie podsumowania i charakterystyki głównego bohatera filmu.

3. Prowadzący zajęcia prosi uczniów, aby pracując w tych samych grupach co poprzednio, spróbowali zastanowić się nad tym, dlaczego główny bohater filmu jest taki, a nie inny. Czy wynika to wyłącznie z jego cech indywidualnych, z osobowości, która wydaje się być zaburzona, psychopatyczna? Czy może istnieją także jakieś zewnętrzne przyczyny (zjawiska), z powodu których Lou myśli i postępuje w sposób przedstawiony na filmie? Czy mimo tego, jaki jest główny bohater filmu i do czego się posuwa, widzowie są w stanie zrozumieć jego sytuację, problemy oraz pragnienia?

Po upływie czasu przewidzianego na rozmowę w grupach następuje dyskusja całego zespołu, której przebiegiem kieruje nauczyciel, w razie potrzeby zwracając uwagę uczniów na takie aspekty, jak:

a) samotność Louisa, który nie ma żadnego oparcia w bliskich czy przyjaciołach;

b) czerpanie wiedzy o świecie oraz wzorców z mediów, internetowych poradników itp. (przejawiające się nawet w przejmowaniu pewnego sposobu bycia czy mówienia, który w realnym świecie jawi się i brzmi groteskowo);

c) szerszy problem braku perspektyw zawodowego rozwoju i awansu dla młodych oraz niepewna sytuacja starszych (dewaluacja formalnego wykształcenia, ciągła „tymczasowość” życia i brak stałego zatrudnienia, piętno, jakie na sytuacji ludzi odcisnęły takie zjawiska, jak kryzys i globalizacja);

d) tabloidyzacja mediów, które dążąc do utrzymania oglądalności, sięgają po materiały kontrowersyjne z punktu widzenia etyki, pełne przemocy, zdobyte w sposób moralnie wątpliwy;

e) media jako „czwarta władza”, która władzy nadużywa (z premedytacją kreująca tematy i ukazująca nieprawdziwą wizję świata, podgrzewająca atmosferę i napędzająca lęki, goniąca za sensacją);

f) coraz powszechniejsza praktyka ciągłego rejestrowania wszelkich życiowych sytuacji (CCTV, kamerki samochodowe, kamery w telefonach komórkowych i smartfonach) i jej wspływ na współczesną kulturę (materiały te są publikowane nie tylko w mediach społecznościowych czy serwisach w rodzaju YouTube, ale też zdobywane i wykorzystywane przez tradycyjne środki masowego przekazu — zwykli widzowie są zachęcani przez telewizyjne kanały informacyjne do przesyłania im własnoręcznie nagranych filmików z wypadków czy innych tragedii).

4. Prowadzący zajęcia prosi, aby uczniowie spróbowali teraz ocenić postawy i motywacje innych, kluczowych postaci filmu: Nina — producentka telewizyjna, Rick — „pracownik” Lou, Joe Loder — jeden z doświadczonych, pracujących na ulicach Los Angeles niezależnych filmowców („wolnych strzelców”). Uczestnicy pracują w trzech zespołach, każdy zespół przygotowuje się do omówienia jednej postaci. Po upływie czasu przewidzianego na to ćwiczenie, grupy przedstawiają całemu zespołowi efekty swojej pracy.

Nauczyciel krótko podsumowuje ten etap zajęć, zwracając uwagę, iż każda z postaci występujących w filmie jest równie zagubiona i niepewna swej przyszłości, a choć nieco inna jest pozycja każdej z nich, to jednak wszystkie desperacko walczą o to, by utrzymać się na powierzchni, by poradzić sobie we współczesnej rzeczywistości. Powoduje, że godzą się one na przekraczanie kolejnych granic etycznych i moralnych.

5. Prowadzący zajęcia prosi uczniów, aby spróbowali wskazać kilka zasad etycznych, jakimi powinni kierować się ludzie pracujący na rzecz mediów, a także wskazali na obecne w filmie przykłady złamania tych zasad. Uczestnicy zajęć formułują zasady i podają przykłady. Nauczyciel zapisuje wskazanie przez uczniów zasady na tablicy, a następnie prosi, aby uczniowie, jeśli są w stanie, wskazali kilka zaczerpniętych z rzeczywistości przykładów ich zdaniem kontrowersyjnych, stających w sprzeczności z zasadami etyki działań mediów. Uczniowie wypowiadają się, a podane przykłady są dyskutowane z całym zespołem. Jeśli uczestnicy zajęć nie będą potrafili podać przykładów z rzeczywistości, nauczyciel może wesprzeć ich, przytaczając i poddając pod dyskusję przykłady podane w publikacjach wymienionych w bibliografii tego scenariusza.

6. Prowadzący zajęcia prosi uczniów, aby w świetle wypowiedzi, które padły przed chwilą, spróbowali zdefiniować pojęcie etyka zawodowa. Uczniowie podają swoje propozycje, które następnie zostają porównane z jedną z definicji książkowych/słownikowych, na przykład:

Etyka zawodowa — zespół norm wyznaczających określone obowiązki moralne związane z wykonywanym zawodem i społecznymi stosunkami zawodowymi (np. etyka lekarska, prawnicza) [1].

7. Nauczyciel zwraca uwagę uczniów, iż także w przypadku osób związanych z mediami istnieje szereg reguł zawodowej etyki, które znajdują swoje odzwierciedlenie również w rozmaitych dokumentach czy zbiorach o charakterze międzynarodowym lub krajowym takich, jak na przykład polskie Karta Etyczna Mediów [2] czy Kodeks Etyki Dziennikarskiej [3]. Z ich treści wynika, że przedstawiciele mediów powinni kierować się zasadą prawdy oraz uczciwości, a także szacunku i tolerancji (w tym poszanowania ludzkiej godności, dobrego imienia oraz prawa do prywatności), powinni brać odpowiedzialność za publikowane materiały, a dobro odbiorców i dobro publiczne muszą mieć pierwszeństwo nad interesem mediów (autorów, redaktorów, wydawców i nadawców).

W kontekście omówionych zagadnień, związanych z etyką pracy w mediach, prowadzący zajęcia prosi uczniów o wyrażenie opinii: Czy wobec tego, że coraz więcej osób pracujących czy też współpracujących z mediami to w praktyce tzw. „wolni strzelcy”, mamy prawo oczekiwać, iż również oni będą przestrzegać norm wyznaczanych przez różnego rodzaju zbiory reguł etyki zawodowej? A może wystarczy „zwykła” ludzka moralność i etyka, którą kierować powinien się w życiu każdy człowiek bez względu na to, czym się zajmuje? Uczniowie krótko wyrażają i uzasadniają swoje stanowisko.

8. W podsumowaniu zajęć prowadzący zachęca uczniów do swobodnej dyskusji na temat: Czy niezależnie od ich indywidualnych win oraz moralnych i etycznych niedostatków można uznać Louisa i pozostałych bohaterów filmu za pewnego rodzaju „wytwory” albo wręcz „ofiary” współczesności? Uczestnicy zajęć wypowiadają swoje opinie.

9. Prowadzący kończy zajęcia i prosi uczestników o wykonanie pracy domowej.

Praca domowa

Proponuję następujące tematy (do wyboru):

1. Co byłbym w stanie zrobić, co poświęcić, aby odnieść sukces? Przedstaw i uzasadnij swoje stanowisko.

2. Etyka i odpowiedzialność a realia funkcjonowania współczesnych mediów informacyjnych i internetu. Gdzie postawić granice?

3. Globalizacja i gospodarka po światowym kryzysie a możliwości rozwoju dla młodych. Gdzie upatrujesz szansy na swoje i swoich rówieśników zawodowe oraz osobiste spełnienie?

W zależności od grupy, z którą pracujemy, zadanie to może przybrać formę pisemną, albo formę prezentacji ustnej. Można także potraktować ją jako projekt (prezentację) do wykonania w niewielkich zespołach.

Bibliografia

Bibliografia:

1. J. Pleszczyński, Etyka dziennikarska, Warszawa 2007.
2. P. Czarnecki, Etyka mediów, Warszawa 2008.
3. P. Kwiatkowski, Przedsiębiorstwo Apokalipsa. O etyce dziennikarskiej, Poznań 2003.

Przypisy:

[1] „Encyklopedia PWN w wersji online”:
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/etyka-zawodowa;3898970.html; dostęp 15.06.2015.[2] Zapisy Karty Etycznej Mediów, opracowanej z inicjatywy Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich i podpisanej 29 III 1995 r., można znaleźć na:
http://www.radaetykimediow.pl/index.phpoption=com_content&view=category&layout=blog&id=2&Itemid=3; dostęp 15.06.2015.[3] Treść Kodeksu Etyki Dziennikarskiej znajduje się na stronie Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich:
http://www.sdp.pl/s/kodeks-etyki-dziennikarskiej-sdp; dostęp 15.06.2015