Cele lekcji

Cel ogólny zajęć:

• Doskonalenie świadomego odbioru dzieła filmowego w różnych kontekstach interpretacyjnych.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• poznaje film „Bogowie” Łukasza Palkowskiego oraz fragmenty tekstów „Katharsis” Andrzeja Szczeklika i „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall;
• nazywa konteksty interpretacyjne filmu;
• potrafi formułować i uzasadniać swoje sądy;
• ćwiczy charakteryzowanie postaci oraz określanie problemów na podstawie fragmentów filmu i tekstów literackich;
• dokonuje analizy i interpretacji fragmentów dzieł filmowych i literackich;
• kształci umiejętność pracy w zespole, tworzenia mapy mentalnej i udziału w dyskusji;
• nazywa środki filmowego wyrazu i potrafi określić ich funkcje;
• dostrzega różne aspekty związane z zawodem lekarza.

Przebieg lekcji

Uwagi wstępne

Uczniowie oglądają cały film w domu albo na specjalnej projekcji pozalekcyjnej. Przedtem zostają podzieleni na 2 grupy i otrzymują polecenia do opracowania w trakcie lub po obejrzeniu filmu (Załączniki nr 1 i 2); scenariusz powinien zostać zrealizowany w trakcie 2 godzin lekcyjnych.

Część wprowadzająca (5–10 min):

Nauczyciel pyta uczniów o ich wrażenia podczas oglądania filmu; następnie prosi ich, żeby zaproponowali, jakie tematy można by było sformułować w związku z omawianiem „Bogów”.

Możliwe propozycje uczniów:

• Czego i w jaki sposób dowiadujemy się o Zbigniewie Relidze i jego współpracownikach?
• O wartościach ważnych dla bohaterów oraz związanych z nimi dylematach i wyborach.
• Realia życia w Polsce w połowie lat 80.
• Rozwój medycyny.
• Obraz relacji międzyludzkich — rodzina, środowisko lekarskie, lekarze a pacjenci, uwarunkowania polityczne.
• Samotność, odpowiedzialność, stres, bunt, przekraczanie granic.
• Znaczenie mediów — prasa, telewizja.
• Środki filmowego wyrazu użyte w filmie i ich funkcjonalność.

Część centralna (70–80 min):

1. Nauczyciel informuje, że odtworzy fragmenty filmu „Bogowie”; prosi o uważne ich oglądanie i rozważenie, jaka tematyka i w jaki sposób jest w nich przedstawiona.

2. Następuje projekcja:

— fragment I — od 61 do 65 minuty — wydarzenia wokół próby dokonania pierwszego przeszczepu serca;

— fragment II — od 74 do 79 minuty — okoliczności pierwszego przeszczepu serca; rozmowy z rodzicami dawcy, żoną biorcy i samym pacjentem.

3. Uczniowie przedstawiają i argumentują swoje sądy analityczne i skojarzenia tematyczne.

Możliwe propozycje uczniów:

Biografia prof. Religi i jego relacje ze współpracownikami i pacjentami; zachowania w sytuacjach trudnych; relacje międzyludzkie; motywacje działań człowieka; przekraczanie granic; wyrażanie emocji; stereotypy i uprzedzenia; wyznaczniki czasu historycznego; filmowe środki wyrazu służące kreowaniu postaci i budowaniu napięcia — charakteryzacja, montaż, muzyka.

4. Nauczyciel prosi uczniów z grupy nr 1 o przedstawienie notatek z zadania domowego, dotyczącego motywu serca w filmie Palkowskiego; o uzupełnianie wypowiedzi i porządkowanie refleksji na temat obecności tego motywu w filmie.

Możliwe propozycje uczniów:

Serce w znaczeniu dosłownym i metaforycznym; biologiczno-medycznym i uczuciowym; jako mięsień i siedlisko uczuć; w skojarzeniach zdrowotnych i etycznych; jako odzwierciedlenie charakteru człowieka i jako mechanizm niezbędny do życia.

5. Uczniowie prezentują, komentują i uzupełniają rezultaty swojej pracy, a następnie (w ciągu 5 minut) każdy z uczniów indywidualnie tworzy notatkę w formie mapy mentalnej. Nauczyciel na bieżąco śledzi wyniki ich pracy.

6. Nauczyciel proponuje zmianę perspektywy interpretacyjnej — rozmowę o tym, jak można opisywać pracę lekarzy. Następnie rozdaje fragmenty tekstów Hanny Krall i Andrzeja Szczeklika do opracowania w parach (Załącznik nr 3) — na wykonanie polecenia uczniowie mają 5 minut.

7. Uczniowie prezentują i uzupełniają swoje spostrzeżenia.

Możliwe refleksje i uwagi uczniów:

Przedstawienie sposobu nabywania doświadczenia lekarskiego — paradoksalne plusy wojny; niezwykłe więzi między lekarzami i pacjentami; praca lekarza jako doświadczenie metafizyczne — przeżywane wspólnie z pacjentem; forma beznamiętnej relacji a metaforyczność, subiektywizm a język mówiony.

8. Nauczyciel prosi o przedstawienie sposobu prezentacji postaci lekarzy w filmie Palkowskiego; uczniowie prezentują i argumentują swoje sądy.

Możliwe głosy uczniów:

W filmie — koncentracja na życiu zawodowym lekarzy; niewiele scen pokazujących ich życie rodzinne; znaczenie materiałów oryginalnych i stylizowanych na archiwalne; różnorodność przyjmowanych postaw i konflikt pokoleń; konserwatyzm a bunt i chęć zmian; stosunek do pacjentów; odpowiedzialność, stres; ważne — budowanie aktorskiej koncepcji postaci prof. Religi po konsultacjach z jego żoną i współpracownikami.

9. Nauczyciel przypomina o zadaniu domowym grupy nr 2 (dotyczącym kontekstu historycznego) i prosi uczniów o wymienienie elementów realiów życia w Polsce w połowie lat 80. XX wieku.

Możliwe propozycje uczniów:

Wygląd Warszawy, zanieczyszczenie Śląska; wyposażenie szpitali; wystrój wnętrz mieszkalnych; moda — stroje i fryzury; motoryzacja; różne ograniczenia — kartki na benzynę; wszechwładza komitetów partyjnych; możliwości ważnych działaczy; poziom rozwoju medycyny i stosunek do transplantologii; śledzenie „podejrzanych elementów”; kontakty z mediami.

10. Nauczyciel pyta, czy w związku z mocnym osadzeniem w konkretnych realiach ten film można określić tylko jako historyczny, czy też można wskazać uniwersalne i ponadczasowe jego aspekty?

Uczniowie wypowiadają się na ten temat.

11. Nauczyciel informuje o ciekawym wywiadzie z reżyserem filmu, zamieszczonym w 10 numerze „Kina” z 2014 roku i zachęca uczniów do zapoznania się z nim oraz innymi dostępnymi materiałami (wymienionymi w bibliografii), dotyczącymi zarówno powstawania „Bogów” jak i biografii Zbigniewa Religi, a także pracy lekarzy.

Cześć podsumowująca (5 minut)

Nauczyciel prosi uczniów o nazwanie poruszonych na lekcji kontekstów interpretacyjnych i krótkie uzasadnienia zgłaszanych propozycji. Zostaną one zapisane na tablicy i przepisane do zeszytów.

Możliwe propozycje uczniów:

• kontekst biograficzny;
• kontekst filozoficzny (aksjologiczny, egzystencjalny, etyczny);
• kontekst historyczny (polityczny, społeczny, naukowy);
• kontekst filmoznawczy;
• kontekst medialny;
• kontekst psychologiczny.

Uwagi końcowe:

Proponuję wykorzystanie fragmentów filmu na lekcjach wychowawczych, związanych z wyborem dalszej drogi kształcenia — szczególnie w klasach o profilu biologiczno-chemicznym. Natomiast na zajęciach filmoznawczych wartościowe byłoby omówienie scenariusza, ciekawych środków filmowego wyrazu, efektów specjalnych, pracy scenografów i charakteryzatorów, gry aktorskiej.

Praca domowa

1. Opisz, w jaki sposób w załączonych tekstach podejmowana jest tematyka medyczna; wybierz jeden z nich i określ podobieństwa oraz różnice w podejściu do tematu w materiale literackim i w filmie „Bogowie”.

Hanna Krall, „Zdążyć przed Panem Bogiem”

„Optymalna praca to cztery tysiące dwieście uderzeń na godzinę, a na dobę ponad sto tysięcy razy, przez ten czas serce przetłacza siedem tysięcy litrów krwi, czyli pięć ton… To wiem od inżyniera Sejdaka, który mówi, że serce to po prostu mechanizm jak każdy inny i jak wszystkie mechanizmy ma pewne właściwości szczególne: posiada duże rezerwy wydajności pracy, a zużycie materiałowe jest w nim niewielkie, ponieważ potrafi regenerować zużyte części, czyli przeprowadzać remont na bieżąco” [1].

Andrzej Szczeklik, „Katharsis”

„Z licznych rytmów pulsujących w naszym organizmie bicie serca jest nam najbliższe. Może dlatego, że było zawsze ono znakiem rozpoznawczym życia — zarówno biologicznego, jak i uczuciowego. Czy nie z taką samą skupioną uwagą wsłuchują się w bicie serca: lekarz u pacjenta i pisarz u bohatera powieści? I czy nie od nich obaj — i lekarz, i pisarz — zapożyczają słowa dla określenia ich stanu, mówiąc, że serce kołacze się w piersi, trzepocze lub zamiera?” [2].

„Kiedy zmierzymy odstępy między kolejnymi uderzeniami serca na przestrzeni kilku minut, przekonamy się, że u wielu z nas różnią się one dyskretnie między sobą, odchylają się od średniej o setne ułamki sekundy.

Przywodzi to na myśl tempo rubato, właściwość szczególną muzyki Chopina. Znanych jest wiele określeń Chopinowskiego rubato. Ma to być sposób z >>subtelnym niepokojem rytmicznym<<. Rubato — według innych — polega na >>minimalnych przesunięciach między nutami głosu melodycznego w obrębie własnego taktu, na tle równo kroczącego basu<<. Franciszek Liszt scharakteryzował Chopinowskie rubato przez porównanie do drzewa, >>kiedy to korona ugina się na wszystkie strony na wietrze, gdy korzenie tkwią mocno w ziemi<<.

Określenie słowne rubato, dla zaznaczenia gry senzo rigore, stosował Chopin w latach 1824–1835 — w mazurkach, a także w nokturnach. Od 1836 roku przestał go używać. Gastone Belotti uważa, że nastąpiło to ze względów oczywistych: w momencie dojrzałości cała jego sztuka wykonawcza stała się rubatem.

Są serca, w których rubato, ten >>subtelny niepokój rytmiczny<<, zapisuje się wyraźnie, jak w dojrzałej sztuce Chopina, są inne, w których — jak w twórczości wczesnej, młodzieńczej — jest niewidoczny. Te pierwsze, dotknięte groźną chorobą, rzadziej zatrzymują się nagle, jakby brak sztywności, pewna giętkość, skłonność do swobody rytmicznej przygotowały je lepiej na nadejście złowrogich, chorobowych rytmów. Analiza tych dyskretnych odchyleń od idealnej rytmiczności pod wpływem układu nerwowego (heart rate variability) znajduje coraz szersze zastosowanie w ocenie ryzyka nagłego zatrzymania serca u chorych po przebytym zawale” [3].

2. Omów (zrecenzuj) film „Bogowie”, koncentrując się na jednym wybranym kontekście interpretacyjnym.

Załączniki

Załącznik nr 1

Zadanie dla grupy nr 1

Oglądając film, zwróć uwagę na sceny związane z sercem (obrazy, wydarzenia, rozmowy). Opisz krótko 3 wybrane, dotyczące różnych znaczeń z nim związanych; zapisz ciekawe cytaty.

Załącznik nr 2

Zadanie dla grupy nr 2

Oglądając film, zwróć uwagę na realia, w których rozgrywa się akcja. Wypisz co najmniej 5 elementów dotyczących różnych aspektów życia w połowie lat 80. Skonfrontuj to, co dostrzegłeś, z informacjami z różnych źródeł — literatura, prasa, internet.

Załącznik nr 3

Przeczytaj i porównaj wypowiedzi dotyczące pracy lekarza. Zwróć uwagę zarówno na treść jak i formę przekazu.

Hanna Krall, „Zdążyć przed Panem Bogiem”

„Do tego szpitala codziennie przywożono jakiegoś rannego partyzanta.

Partyzanci mieli przeważnie przestrzelone brzuchy — tych z postrzałem w głowę trudno było dowieźć do szpitala. Operował więc żołądki, śledziony, pęcherze i jelita grube, trzydzieści, czterdzieści brzuchów potrafił zoperować w ciągu dnia.

Latem czterdziestego czwartego zaczęto dowozić klatki piersiowe, bo powstał przyczółek w Warce. Dużo klatek dowożono, rozerwanych szrapnelem albo odłamkiem granatu, albo kawałkiem framugi wbitej pociskiem w pierś. Wyłaziły z nich płuca i serca, więc trzeba było je jakoś załatać i wepchnąć na miejsce.

A kiedy ruszyła ofensywa styczniowa na zachód — doszły jeszcze i głowy: wojsko miało transport i przywożono rannych na czas.

— Chirurg musi wciąż ćwiczyć palce — mówi Profesor. — Jak pianista. A ja miałem wczesną i bogatą praktykę.

Wojna jest doskonałą szkołą dla młodego chirurga: Profesor nabrał, dzięki partyzantom, kolosalnej wprawy w operowaniu brzucha, dzięki frontowi — w operowaniu głów, ale najważniejsza okazała się Warka.

Podczas wareckiego przyczółka Profesor zobaczył otwarte, bijące serce.

Przed wojną nikt nie widział, jak bije serce, nawet u zwierzęcia, a któż by męczył zwierzę, skoro to się i tak nigdy nie przyda medycynie. Dopiero w czterdziestym siódmym po raz pierwszy w Polsce otwarto chirurgicznie klatkę piersiową i zrobił to prof. Crafoord, przybyły specjalnie ze Sztokholmu, ale i on nie otworzył nawet osierdzia. Wszyscy patrzyli wtedy urzeczeni na worek osierdziowy, który poruszał się rytmicznie, jakby było w nim ukryte małe, żywe zwierzątko i tylko on jeden — nie profesor Crafoord wcale, tylko on wiedział dokładnie, jak wygląda to coś, co się w worku niespokojnie porusza. Tylko on bowiem, a nie światowej sławy szwedzki gość, wyciągał z chłopskich serc kawałki szmat, kul i okiennych framug, dzięki czemu zresztą już pięć lat później, dwudziestego czerwca pięćdziesiątego drugiego roku, potrafił otworzyć serce niejakiej Kwapisz Genowefy i zoperować jej stenozę mitralną” [4].

„Może źle ci opowiadam, ale już ich teraz nie pamiętam dokładnie. To dziwne. Kiedy są, kiedy jest z nimi źle, kiedy trzeba im pomóc — stają ci się najbliżsi na świecie i wiesz o nich wszystko. Wiesz, że mają kamienną podłogę, ojciec pije, a matka jest chora psychicznie, że w szkole są kłopoty z matematyką, a ten mąż wcale się dla niej nie nadaje, a na studiach jest właśnie sesja egzaminacyjna, więc trzeba wziąć taksówkę i posłać ją na egzamin razem z pielęgniarką i lekarstwami, wiesz także wszystko o jej sercu: że ma za wąskie ujście w zastawce albo za szerokie (jak za wąskie — to jest niedokrwienie, a jak za szerokie — to krew zalega i nie wypływa na obwód), patrzysz na nią i kiedy jest taka ładna, wątła, z różową cerą, to znaczy, że krew zalega na obwodzie i nastąpiło rozszerzenie drobnych naczyń podskórnych, a jak jest blada i tętnią jej naczynia na szyi, to ma za szerokie ujście aortalne… Wszystko o nich wiesz i są ci najbliżsi przez te parę dni śmiertelnego niebezpieczeństwa. Ale potem poprawiają się, wychodzą do domu, zapominasz ich twarze, przywożą kogoś nowego i już tylko ten ktoś jest najważniejszy” [5].

Andrzej Szczeklik, „Katharsis”

„Spójrzmy na esencjalną sytuację medycyny, która odsłania istotę tego zawodu. Jest nią spotkanie dwu ludzi. Chorego z lekarzem. Na wołanie chorego o pomoc lekarz odpowiada, zwykle nie głosem, lecz uśmiechem, gestem, mówiąc: Stanę obok ciebie. Nie opuszczę cię. Razem spojrzymy w twarz śmiertelnemu niebezpieczeństwu. Wołanie chorego staje się lekarza powołaniem. Wówczas w to spotkanie dwu ludzi wchodzi mit. Lekarz i chory zaczynają śnić ten sam, pradawny sen. Razem ruszają na poszukiwanie eliksiru życia” [6] .

Bibliografia

• A. Szczeklik, „Katharsis”, Kraków 2006.
• H. Krall, „Zdążyć przed Panem Bogiem”, Warszawa 2002.
• D. Kortko i K. Bochenek, „Ludzie czy bogowie”, Warszawa 2015.
• D. Kortko i J. Watoła, „Religa”, Warszawa 2015.
• „Religa mógł tego wszystkiego nie wytrzymać — rozmowa Piotra Śmiałowskiego z Łukaszem Palkowskim”, „Kino” 2014, nr 10.
• Recenzja „Bogów” autorstwa Konrada J. Zarębskiego, „Kino” 2014, nr 10.

Przypisy:

[1] Hanna Krall, „Zdążyć przed Panem Bogiem”, Warszawa 2002, ss. 130–13.

[2] Andrzej Szczeklik, „Katharsis”, Kraków 2006, s. 67.

[3] Ibidem, ss. 69–70.

[4] Hanna Krall, op. cit., ss. 28–30.

[5] Ibidem, s. 104.

[6] Andrzej Szczeklik, op. cit., s. 41.