Cele lekcji

• Zapoznanie uczniów ze specyfiką funkcjonowania motywu wędrówki w kulturze (od jego korzeni po czasy współczesne).

• Uświadomienie uniwersalizmu ludzkich doświadczeń.

• Poznanie metody dramowej — twórcze współtworzenie zajęć lekcyjnych.

• Kształcenie umiejętności korzystania z różnych źródeł wiedzy na temat omawianej problematyki (literatura, malarstwo, film).

• Integrowanie grupy uczniów wokół wspólnych przedsięwzięć o charakterze twórczym.

Przebieg lekcji

Tok cyklu lekcyjnego obejmował trzy spotkania liczące od 2 do 3 godzin:

1. „Mit o tułaczce Odysa” w epopei Homera (2 godziny lekcyjne).

2. Odys — homo viator i syn marnotrawny (3 godziny).

3. „La Strada” Federico Felliniego — przypowieść o drodze (3 godziny lekcyjne).

Realizując taki cykl lekcji przyjęłam założenie prof. Alicji Helman, że „Wszystkie sztuki swobodnie sięgają do wspólnego źródła: Biblii, mitu, tradycji historycznej, archetypów kultury etc.” Skupiłam się zatem nad zagadnieniem funkcjonowania motywu wędrówki w literaturze, sztukach plastycznych i w filmie, traktując je jako dziedziny sztuki osobne i autonomiczne. Współtworzą one jednocześnie obszar kultury, który postrzegamy jako „jedność w różnorodności”.

Cykl lekcji poświęconych motywowi wędrówki rozpoczęłam od „Odysei”, a zakończyłam filmami drogi… Karkołomne to może zadanie, ale i interesujące wyzwanie. Kształt planowanego cyklu był ponadto zdeterminowany faktem, że miałam je przeprowadzić ze świeżo upieczonymi licealistami, „nie skażonymi” refleksją teoretyczno-literacką, a tym bardziej filmową. Musiałam zatem skoncentrować się głównie na ich emocjach i wyobraźni, stąd wybór metody, która „w tych okolicznościach przyrody” wydawała mi się najlepsza, a mianowicie dramy. Praca nad zagadnieniem motywu wędrówki przebiegała w trzech etapach:

I. Rozpoczęłam tradycyjną lekcję, polegającą na lekturze i interpretacji wybranych fragmentów Odysei Homera; temat brzmiał: Mit o tułaczce Odysa w epopei Homera. Analizowaliśmy: Pieśń pierwszą: „Atena i Telemach”, Pieśń piątą: „Tratwa Odysa”, Pieśń dziewiątą: „Kiklop”, Pieśń dziesiątą (epizod z Kirke), Pieśń dwunastą: (epizod z Syrenami oraz Skyllą i Charybdą), Pieśń dwudziestą drugą: „Śmierć zalotników” oraz Pieśń dwudziestą trzecią: „Mąż i żona”. Lekcję rozpoczęłam od przypomnienia historii Odyseusza, opierając się głównie na wersji Jana Parandowskiego. Następnie klasa została podzielona na 7 grup, które zajęły się czytaniem i analizą przypisanych im fragmentów „Odysei”. Po upływie ustalonego czasu uczniowie referowali wypracowane w grupach interpretacje, po czym zwięzłą ich treść zapisywali w formie refleksji-notatki na arkuszu papieru, gdzie wędrówka Odysa została graficznie wyrażona w postaci koła: Itaka-Świat-Itaka, w obrębie którego znalazły się doświadczenia będące przedmiotem naszej refleksji.

II. Kolejna część zajęć pod hasłem: Odys — homo viator i syn marnotrawny miała charakter dramowy i odbyła się w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, gdzie uczniowie poznawali historię sztuki (są to zajęcia wynikające z profilu klasy). Trwały one trzy pełne godziny, trzeba jednak, decydując się na dramę, przyjąć do wiadomości fakt, że są to działania czasochłonne. Tłem działań dramowych była sala wyposażona w cykl obrazów (kopii) Rembrandta, których tematem jest powrót syna marnotrawnego. W ten sposób zyskiwaliśmy jeszcze jedno, biblijne, źródło inspiracji.

Przypomnę, że istota dramy polega na wczuciu się w postać. Zależało mi na tym, aby pobudzić wyobraźnię uczniów, ich emocję i fantazję i poprzez aktywne działania dać im możliwość twórczego przeżycia omawianego tematu. W konsekwencji drama miała za zadanie uświadomić jej uczestnikom uniwersalizm ludzkich doświadczeń. Podstawą dramy są role i dyskusje. Spośród bogactwa technik dramowych wybrałam te, które sprzyjają skupieniu i refleksji: metodę „stop-klatki” i „żywego obrazu”. Podzieleni na grupy kilku- lub dwuosobowe uczestnicy dramy realizowali wyznaczone im zadania, a były to:

— „Odys i Syreny”,

— „Skylla i Charybda”,

— „Odys i Kiklop”,

— „Odys, jego towarzysze i Kirke”,

— „Odys i zalotnicy”,

— „Odys i Penelopa”.

Po „wymodelowaniu” kolejnych obrazów nastąpiła część analityczna. Każdy „żywy obraz” był przez pozostałych uczestników dramy interpretowany indywidualnie w postaci pisemnych odpowiedzi na kartkach. Przedstawianym teraz pojedynczo scenom towarzyszyły następujące pytania:

Scena z Syrenami:
Co czuje człowiek poddany wielkiej pokusie (żeby już się nie tułać, nie cierpieć, „roztopić się” w muzyce, która koi i obiecuje…)?

Scena ze Skyllą i Charybdą:
Co czuje człowiek w sytuacji bez wyjścia, gdy musi poświęcić coś niezwykle ważnego, aby ocalić inną, większą wartość?

Scena z Kiklopem:
Jakie uczucia targają człowiekiem po doznanej krzywdzie? Czy to dobrze, czy źle, że im ulega?

Scena z Kirke:
W jakim stopniu skłonni jesteśmy ulegać „zwykłym” pokusom i jaki są tego skutki?

Odys i zalotnicy:
Homer pokazuje, że zemsta i okrucieństwo są nieodłączną częścią ludzkiej natury. Czy ty także tak uważasz?

Odys i Penelopa:
Czy łatwo jest dochować wierności i kochać kogoś całe życie?

Zgromadzeni w kole, blisko siebie, dyskutowaliśmy następnie wokół owych pisemnych wypowiedzi. Próbowałam tak ukierunkować rozmowę, aby przeistoczyła się ona w refleksję ogólnej natury. Skoro bowiem motyw drogi jest niejako wpisany w ludzki los, przeto odnajdziemy go w różnych dziedzinach sztuki jako temat i przedmiot artystycznej refleksji. Jeszcze przed zajęciami „rozpisałam” ów temat na role, pragnąc w ten sposób zobligować uczniów do spenetrowania kilku źródeł, a także po to, by przyszli oni na zajęcia bogatsi o odpowiednie do tematu przemyślenia. Były to następujące zagadnienia:

— Motyw wędrówki w kulturze greckiej, chrześcijańskiej i w innych kulturach (np. w filozofii chińskiej, w mitologii babilońskiej, w buddyzmie, w mistyce islamskiej), a także łączące się z obrazem drogi: koło fortuny, nić, morze i żeglarz, góra (droga ku górze), wieża, drabina. Podstawowym źródłem wiedzy był tutaj rozdział z książki Manfreda Lurkera „Przesłanie symboli”, zatytułowany „Życie jako pielgrzymka”.

— Utwory literackie i plastyczne nawiązujące do tematu. (Wskazałam następujące: „Boska komedia” Dantego, „Don Kichote” Cervantesa, „Kubuś Fatalista i jego pan” D. Diderota, „Ulisses” J. Joyce’a, „Mała apokalipsa” T. Konwickiego, a z dzieł plastycznych: malowidła wazowe: „Odyseusz i Syreny”; rzeźby: „Odyseusz i Kalipso”, „Ucieczka Odyseusza przed Polifemem”; obrazy: Rembrandt: „Powrót syna marnotrawnego”, Pinturicchio: „Powrót Odyseusza do Penelopy”, Spranger: „Odyseusz i Kirke”, Bosch: „Wędrowiec”, Tibaldi: „Odyseusz oślepia Polifrema” i Boecklina: „Odyseusz i Kalipso”. Źródło: „Człowiek-mit-historia” oraz zajęcia w Muzeum Narodowym.

Filmy drogi (W oparciu o artykuł z „Iluzjonu”; uczniowie mówili o początku i rozkwicie tego gatunku, o funkcjonowaniu motywu wędrówki w filmach drogi).

III. Trzecia część zajęć, której temat brzmiał: „La strada” Federico Felliniego — przypowieść o drodze zawierała dwie projekcje: felietonu filmowego o kinie drogi oraz obrazu F. Felliniego. Interpretację „La Strady” pod kątem tematu–motywu przeprowadzono, analizując następujące sceny (podaję je za tekstem scenariusza):

— „Zampano kupuje za niecałe dziesięć tysięcy lirów dziewczynę trochę szaloną, która nazywa się Gelsomina…”.

— „Pomidory Gelsominy” (dar tworzenia, chęć zakorzenienia).

— „Zampano mistrzem Gelsominy” (twarda szkoła życia).

— „Nocna rozmowa między Gelsominą i Szalonym” (symbol kamienia).

— Klasztor zakonnic: „Rozmowa Gelsominy z Młodą Zakonnicą” (świadomość powołania, odnalezienie sensu).

— „Zampano zabija Szalonego”. „Porzucenie chorej Gelsominy” (strach przed karą, ucieczka od wyrzutów sumienia, Kain).

— „Wiele lat później. Samotność i płacz Zampano” (rodzaj ekspiacji, oczyszczenia; symbolika morza, powrót syna marnotrawnego).

Próbowaliśmy dociec, czym jest droga dla bohaterów filmu i jaki jest cel ich wędrówki. Uczniowie trafnie zauważyli, że w filmie życie jest wędrówką, w której człowiek, ucząc się przez doświadczenie, popełnia wiele błędów i wyrządza zło. Ale także może odnaleźć sens swego życia — w miłości i oddaniu drugiemu człowiekowi. Scena z Zampano nad morzem przypomina powrót syna marnotrawnego, który stał się innym człowiekiem. Może też jest to powrót do Itaki (zarówno początek jak i koniec filmu rozgrywa się nad morzem) starego, doświadczonego Odysa, na którego wprawdzie Penelopa nie czeka, ale przecież ona jest i powraca w muzycznym motywie…

* Tekst pochodzi z tomu „Wokół problemów adaptacji filmowej”, red. Ewelina Nurczyńska-Fidelska i Zbigniew Batko, Łódź 1997.

Praca domowa

Na zakończenie zajęć uczniowie otrzymali temat do pisemnych rozważań: „Uzasadnij twierdzenie, że wędrówka bohaterów „La Strady” wpisuje się w odwieczny motyw drogi”.

Bibliografia

1. Homer, „Odyseja”, przekład Jana Parandowskiego, Warszawa 1972.

2. Jan Parandowski, „Mitologia”.

3. Robert Graves, „Mity greckie”, Warszawa 1974.

4. Alicja Helman, „Modele adaptacji filmowej (Próba wprowadzenia w problematykę)” [w:] „Film. Sztuka i ideologia”, pod red. Jana Trzynadlowskiego, Wrocław 1981.

5. Ewelina Nurczyńska-Fidelska, „Między literaturą a filmem. Alicji Helman myśli o adaptacji” [w:] „Kino według Alicji”, pod red. Wiesława Godzica i Tadeusza Lubelskiego, Kraków 1995.

6. Odyseusz [w:] „Mit-człowiek-literatura”, zbiorowe, Warszawa 1992.

7. Manfred Lurker, „Życie jako pielgrzymka” [w:] tegoż „Przesłanie symboli”, Kraków 1994.

8. Anna Dziedzic, Janina Pichelska, Elżbieta Świderska, „Drama na lekcjach języka polskiego”, Warszawa 1992.

9. Federico Fellini, „Scenariusze” („La Strada”), Warszawa 1982.

10. Teresa Rutkowska, „Wędrówki Felliniego” [w:] „Polska Sztuka Ludowa KONTEKSTY”, 3–4/1992.

11. Zbigniew Benedyktowicz, „Film drogi — poemat o kamieniu” [w:] „Kwartalnik Filmowy” nr 12–13, 1995/1996.

12. Adam Wyżyński, „Filmy drogi” [w:] „Iluzjon” nr 3–4/1990.

Filmografia:

1. „La Strada”, Federico Fellini (1954).

2. Felieton filmowy o filmach drogi: „Kino drogi”, scenariusz i reżyseria: Ewa Banaszkiewicz i Joanna Makowska, PAI Film, audycja „Seans filmowy”.