Cele lekcji

Cel ogólny zajęć:

Przybliżenie uczniom pojęcia mitu, zwłaszcza mitu kresowego, mityzacji i elementów składowych tego mitu.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• określa problematykę filmu;

• określa funkcje filmowych środków wyrazu;

• odczytuje znaczenie ukrytych w filmie symboli;

• charakteryzuje postawę i uczucia bohatera, jego stosunek do świata, ludzi;

• wypowiada i uzasadnia swoje zdanie;

• wskazuje elementy ballady wykorzystane w filmie;

• potrafi odczytywać tekst filmowy z uwzględnieniem wykorzystywanych w nim nawiązań, cytatów;

• kształtuje umiejętność uczestnictwa w pogłębionym odbiorze tekstu kultury.

Środki dydaktyczne odtwarzacz audiowizualny, ekran, film animowany w reż. Kamila Polaka „Świteź” (20 min), tekst ballady „Świteź” Adama Mickiewicza, prezentacja multimedialna z obrazami, którymi inspirował się reżyser, m.in.: Józefa Chełmońskiego „Zachód słońca — Jezioro Świteź” (1898); Aleksandra Gierymskiego np. „Wieczór nad Sekwaną”, „Krajobraz”; Claude’a Moneta „Nenufary”, „Lilie wodne”; Paolo Uccello „Bitwa pod San Romano” (cykl trzech obrazów); Andrieja Rublowa „Matka Boska Włodzimierska”, „Chrystus Zbawiciel”; wybrane ikony np. „Jezus Chrystus Pantokrator”, „Deesis”; motyw sądu ostatecznego np. fresk Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej, Hansa Memlinga „Sąd Ostateczny”, Fra Angelico „Sąd Ostateczny”, Rogiera van der Weydena „Sąd Ostateczny”.

Formy pracy praca z całą klasą, praca w grupach, praca indywidualna. Metody pracy pogadanka heurystyczna, burza mózgów, metoda myślenia obrazami.

Przebieg lekcji:

Lekcja 1.

1. Lekcję poprzedza wykonane przez uczniów zadanie domowe. Uczniowie wyszukują informacji na temat Kresów. Dodatkowo, jeżeli jest taka możliwość, uczniowie mogą zapytać członków swoich rodzin o ich wspomnienia, odczucia związane z tą nazwą. Wszyscy uczniowie przed lekcją czytają balladą A. Mickiewicza „Świteź”.

2. Na początku lekcji wybrani uczniowie odczytują swoje zadanie domowe. Wywiązuje się dyskusja, którą podsumowuje nauczyciel (podstawowe informacje w załączniku nr 1). Tę część lekcji powinno zakończyć stwierdzenie, że Adam Mickiewicz w swoich utworach też utrwalił mit Kresów. Zadaniem uczniów będzie wskazanie charakterystycznych cech tego mitu, do którego odniósł się również Kamil Polak w swojej animacji.

3. Przed obejrzeniem filmu nauczyciel prosi, aby uczniowie uważnie śledzili elementy świata przedstawionego i obrazy przyrody. Zwraca również uwagę, że reżyser szukał inspiracji w innym tekstach kultury i być może po obejrzeniu filmu będą mogli je wskazać.

4. Po projekcji filmu nauczyciel pyta uczniów o pierwsze spostrzeżenia, oceny:

— Jakie uczucia towarzyszyły Ci podczas oglądania filmu?

— Co było dla Ciebie najważniejsze w tym filmie?

— Jakie obrazy zapadły Ci w pamięć? Najpiękniejszy kadr, scena?

— O czym jest ten film?

5. Następnie uczniowie wskazują różnice w prezentacji treści w filmie K. Polaka i utworze A. Mickiewicza.

Np. W Mickiewiczowskiej balladzie Polak dokonał licznych zmian i przesunięć, rezygnując m.in. z trójczłonowej budowy utworu. Wprowadził postać młodzieńca (alter ego reżysera, romantyczny wieszcz), który relacjonuje wyśnione lub doświadczone wydarzenia. Reżyser zmienił również wymowę ballady, bo romantyczne elementy ludowych wierzeń, potęgę sił natury i gotycki nastrój utworu Mickiewicza zastąpił walką Dobra ze Złem, w której sędzią ostatecznym jest królujący w centralnej części ikonostasu Chrystus Pantokrator.

Lekcja 2.

1. Uczniowie nazywają uczucia, o których opowiada film „Świteź”, a nauczyciel zapisuje hasła na tablicy. Następnie wspólnie wybierają sześć z nich. Nauczyciel dzieli klasę na sześć grup, dając każdej z nich kartkę papieru z nazwą uczucia, np.: ciekawość, lęk (strach, groza), miłość, nienawiść, odwaga, zauroczenie.

Uczniowie w grupach rozmawiają na temat sposobów zobrazowania tego uczucia w filmie, wskazując konkretne sceny, kadry, motywy. W grupach szukają najlepszych rozwiązań, najbardziej wyrazistych przykładów, a trzy z nich zapisują na kartce otrzymanej od nauczyciela. Na koniec reprezentanci grup odczytują propozycje, a wszyscy je oceniają. Następnie uczniowie podają cechy gatunkowe ballady i zastanawiają się, które z nich wykorzystuje również film Polaka.

7. Kolejna część lekcji będzie dotyczyła pojęć — mit, mityzacja, dlatego prosimy uczniów o wskazanie elementów świata przedstawionego w filmie Polaka (czas, miejsce, bohaterowie, główne wątki).

Pytania pomocnicze:

a) Opiszcie przestrzeń, w jakiej rozgrywają się zdarzenia przedstawione w balladzie „Świteź”.

b) Scharakteryzujcie ukazane w balladzie relacje między naturą a człowiekiem.

c) Jaki jest związek ludzkich dziejów ze sferą sacrum?

d) Jakie typowe romantyczne wyobrażenia o rzeczywistości odzwierciedla świat przedstawiony w utworze?

Nauczyciel rozmawia również z uczniami o uniwersalności filmu Polaka, który, inaczej niż jest to w tekście literackim, wcale nie dotyczy konkretnych wydarzeń historycznych, a dotyka wartości uniwersalnych, takich jak walka dobra ze złem, walka życia ze śmiercią; opowiada o cudach, o wierze i nadziei.

8. W tym miejscu prowadzący prosi uczniów o lekturę przygotowanego tekstu (załącznik nr 2).

Następnie uczniowie tworzą własne definicje mitu. Nauczyciel w podsumowaniu wyjaśnia na czym polega zabieg mityzacji.

Mityzacja to zabieg literacki, polegający na kreowaniu świata przedstawionego, aby pokazać jego podobieństwo do obrazów i wyobrażeń mitycznych. Przedstawiona rzeczywistość utrzymana jest w atmosferze magii i tajemniczości. [1] Uczniowie w zeszytach opisują w kilku zdaniach na czym polega mityczność obrazu świata w „Świtezi”.

9. Analiza ostatniej sceny filmu.

Nauczyciel przypomina ostatnią scenę filmu (wyłowienie bohatera z jeziora) i zapisuje na tablicy trzy pytania:

— Co wiesz na pewno?

— Czego się domyślasz?

— Czego jeszcze chcesz się dowiedzieć?

Uczniowie, oglądając ostatnią scenę, starają się zauważyć jak najwięcej szczegółów. Następnie, pracując w grupach (według poprzedniego podziału), opisują scenę, odpowiadają na pytania i zapisują na kartce najciekawsze spostrzeżenia. Później reprezentanci każdej z sześciu grup odczytują najciekawsze wypowiedzi. Końcowa faza pracy metodą myślenia obrazami polega na ustaleniu przez członków wszystkich grup, czego jeszcze chcieliby się dowiedzieć o bohaterze analizowanej sceny.

Być może uczniowie dostrzegą podobieństwo kadru, w którym bohater wynurza się wśród lilii wodnych z jeziora, do obrazu „Ofelia” Jeana F. Miletta (nawiązują do niego również twórcy teledysku do piosenki śpiewanej przez Kylie Minugue i Nicka Cave’a „Where The Wild Roses Grow”).

W tym miejscu, jako komentarz do tego zadania, nauczyciel może odczytać słowa samego reżysera o oczyszczeniu, które niesie ta ballada oraz opinię Piotra Dumały (załącznik nr 3).

10. Ostatnią część lekcji poświęcamy na zagadnienie intertekstualności. Tutaj nauczyciel pokazuje uczniom przygotowaną prezentację z reprodukcjami obrazów, które były dla reżysera inspiracją.

11. Nauczyciel podsumowuje zajęcia, pyta uczniów: W jakim zakresie film Polaka pozwolił im lepiej zrozumieć tekst ballady Adama Mickiewicza?

Na koniec nauczyciel inicjuje rozmowę o tym, jak pracowało się na lekcji, czego uczniowie wspólnie się nauczyli, a następnie ocenia najaktywniejszych uczniów i zadaje pracę domową.

Praca domowa:

Uczniowie przygotowują pracę pisemną (do wyboru):

1. Oceń animację Polaka. Czy w tym obrazie może czegoś brakować współczesnemu młodemu człowiekowi?

2. W jakim zakresie film Polaka pozwolił Ci lepiej zrozumieć tekst ballady Adama Mickiewicza?

Załączniki:

Załącznik nr 1

Kresy to nazwa geograficzno-przestrzenna oznaczająca wschodnie tereny dawnej Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Po zakończeniu II wojny światowej ziemie te znalazły się poza granicami naszego państwa. Termin kresy funkcjonował w języku mówionym na długo zanim pojawił się w literaturze. Początkowo kresami zwano strażnice wojskowe usytuowane wzdłuż wschodnich granic państwa polskiego, które strzegły od najazdów nieprzyjaciela. To właśnie na kresach powstał polski etos rycerski. Idealizacja urody i urodzajności ziem kresowych doprowadziła z czasem do ukształtowania się stereotypu krainy mlekiem i miodem płynącej. To właśnie malownicze krajobrazy stały się wyróżnikiem kresów i w świadomości wypędzonych Polaków Kresy były bytem idealnym, uwznioślonym, stały się, i nadal dla wielu Polaków są, wyrazem tęsknoty za rzeczywistością utopijną.

Również literatura romantyczna stworzyła mit polskiej Litwy i Ukrainy. Litwa stała się mitycznym rajem, głównie za sprawą Mickiewicza. Została wykreowana na krainę niezwykłą, magiczną, leżącą na granicy świata ziemskiego i pozaziemskiego. Taka romantyczna Arkadia, to tajemnicze miejsca z „Ballad i romansów” i „Dziadów litewskich” — to kraina świtezianek, duchów, upiorów, gdzie człowiek styka się z nieskończonością. [2]

Załącznik nr 2

Maciej Dęboróg-Bylczyński, „Mikrokosmos Kresów”

„Lubaszewska pisze: »mit pojawia się wówczas, gdy jakieś prawidło (…) wymaga usprawiedliwienia, potwierdzenia swej odwieczności, realności, świętości«. Eric Gould zaś zauważa, iż badanie mityczności to śledzenie napięcia między znaczącym a znaczonym, historią a chwilą, ciałem a duchem. Owo napięcie to właśnie mityczność. Kuźma wyszczególnia kilka klas użycia nazwy mit. Zwraca m.in. uwagę na to, iż można go rozpatrywać jako wartość. »Mitologia jest koniecznym warunkiem i pierwszym tworzywem sztuki« — mawiał Schelling. Mitologia ta (jak też poczucie nostalgii czy utraty) jest zasadniczym składnikiem i koniecznym warunkiem konstruującym literacką kategorię pamięci. Ale jest też esencją procesu pamięciowego. Mit [bowiem] ustanawia świat jako coś rzeczywistego, opowiadanie o sprawach sakralnych jest równoznaczne z objawieniem tajemnicy. De facto (na co zwracają uwagę badacze) mit nie podlega definiowalności. Jest sposobem znaczenia i oznaczania świata przedstawionego, sposobem myślenia. Może, i powinien być, rozumiany jako jedna z form świadomości, jako jeden ze sposobów ujmowania takich pojęć jak czas, przestrzeń itd. Mit jest pewnym szczególnym obrazem świata, szczególnym światopoglądem” [3].

Załącznik nr 3

Wypowiedź Kamila Polaka: „Na samym początku były emocje. Gniew, radość, smutek, melancholia, trwoga i poczucie zagubienia w ogromie wszechświata, a wszystko to podszyte wiarą w dobro, ukojenie i szczęście w najczystszej bezprzedmiotowej postaci. Sama mieszanka tych słów przyprawia niektórych o mdłości z nadmiaru egzaltacji, a dla mnie jest tylko uproszczonym opisem energii, stanu, którym tak bardzo chciałem podzielić się z wszystkimi, wierząc w oczyszczającą siłę [podkreślenie J.W.], jaką on niesie. [Gdy czytałem przypadkiem] balladę Adama Mickiewicza „Świteź”, opisującą ostatni dzień istnienia średniowiecznego grodu, w którego miejscu do dziś leży tajemnicze jezioro Świteź, przetoczyły się przeze mnie te same rodzaje uczuć (…). Przystąpiłem do tworzenia nieistniejącego świata. Wybudowałem pejzaże, drewniany gród z murowanym kościołem. Powołałem do życia XIX-wiecznego bohatera, który przeżyje najbardziej nieprawdopodobną noc w swoim życiu, stworzyłem choreografię dla tysięcy statystów, poddałem kontroli żywioły ognia i wody, by stoczyły ze sobą walkę o ludzkie życia, walkę dobra ze złem, walkę życia ze śmiercią, walkę wiary o najczystsze szczęście i ukojenie (…). Niech wielość, złożoność, rytm, dobro, miłość, szczęście, pokój i nadzieja zwyciężą w tym dwudziestominutowym filmie animowanym nad uproszczeniem, beznadzieją, śmiercią, wojną i złem i niech oczyszczenie, jakiego doznaje główny bohater, zanurzając się w głębinach jeziora Świteź, będzie udziałem każdego widza [podkreślenie J.W.]” [4].

Piotr Dumała o filmie: „(…) na początku jestem pod wrażeniem jazdy karetą. Widzę drzewa, ktore są jak gdyby w jakimś fotoplastykonie. To trochę taka dziecięca radość ujrzenia czegoś niemożliwego, np. jak ktoś nagle unosi się w powietrzu, lewituje. To oglądanie czegoś przez teleskopowe okulary po raz pierwszy; mamy do czynienia z takim ŁAA! — coś się zdarzyło niezwykłego. I ten moment, kiedy kareta pędzi… nagle kamera się porusza i widzimy, że te drzewa przesuwają się względem siebie (a nie przestają być płaskie) i nie jest to też zwykła wycinanka (…). Przy realizacji tego filmu został uczyniony kolejny krok w rozwoju animacji, która powstaje na przecięciu 2D, 3D, malarstwa, filmu komputerowego. Właściwie żadnej z tych technik nie postrzegam w filmie osobno. (…) Kamil mi powiedział, że ten film dla niego jest przeżyciem, któremu ulega bohater, mającym moc oczyszczenia. (…) idealnie by było, żeby widz coś takiego też przeżył, aby ten film był po prostu pewnym zanurzeniem się w coś, po czym wychodzimy inni [podkreślenie J.W]” [5].

Bibliografia:

[1] Źródło: Wikipedia. Wolna Encyklopedia.

[2] Więcej informacji: J. Kolbuszewski, „Kresy”, Wrocław 1999.

[3] http://konwicki .art .pl/interpretacje/mikrokosmoskresow

[4] https://archiwum.stopklatka.pl/news/switez-kamila-polaka-w-polskich-kinach

[5] tamże