Cele lekcji

Cel ogólny zajęć:

• Przygotowanie uczniów do analizy i odbioru tekstów kultury.

Cele szczegółowe: Uczeń:

• analizuje film „Okruchy dnia”;

• formułuje hipotezy i wnioski interpretacyjne;

• dyskutuje na temat postawy głównego bohatera;

• charakteryzuje i ocenia bohaterów filmu;

• prezentuje wyniki pracy grupy;

• uczy się we współpracy.

Przebieg lekcji

Zajęcia zaplanowane zostały na 2 godziny lekcyjne (+ projekcja filmu — 134 min).

Wariant A

1. Przedstawienie twórców filmu i autora książki. Film „Okruchy dnia” został przez młodzież obejrzany wcześniej (np. w domu, po lekcjach). Ponadto zadaniem wybranych uczniów było przygotowanie w formie pracy domowej krótkich prezentacji dotyczących reżysera filmu „Okruchy dnia” oraz autora książki o tym samym tytule. Nauczyciel prosi uczniów, aby przedstawili swoje prezentacje, wprowadza ewentualne uzupełnienia do uczniowskich wypowiedzi, odpowiada na pytania klasy. Młodzież wyjaśnia, na czym polega adaptacja filmowa.

2. Określenie tematyki filmu, omówienie tematu i celów zajęć.

Klasa poszukuje odpowiedzi na pytanie: Jakie problemy zostały poruszone w filmie?

Uczniowie, pracując w parach, zapisują na kartach papieru sformułowane przez siebie problemy (na zasadzie burzy mózgów) — każdy problem na oddzielnej karcie. Następnie nauczyciel prosi wybraną parę o odczytanie wyników swojej pracy i zawiesza wypełnione karty na tablicy. Pozostałe dwójki kolejno uzupełniają powstającą „listę problemów”, dokładając swoje sformułowania. Nauczyciel nie komentuje tych zapisów. Zwraca jedynie uwagę na różnorodność problemów poruszanych w filmie. Proponuje temat lekcji (zapis na tablicy) i krótko wyjaśnia cele zajęć. Najlepiej, aby cele były sformułowane w języku uczniów, zapisane na kartkach i przekazane młodzieży. Uczniowie mogą wkleić je do zeszytu (załącznik nr 1).

3. Zapoznanie uczniów z metodą pracy na lekcji.

Prowadzący przypomina główne założenia metody sześciu myślowych kapeluszy de Bono [2], która służy wszechstronnemu rozpatrzeniu problemu i uporządkowaniu dyskusji. Uczniowie przeglądają przygotowane przez nauczyciela materiały, proszą o dodatkowe wyjaśnienia dotyczące tego sposobu pracy. Przypominają sobie również główne zasady pracy w grupach.

4. Analiza postawy życiowej i ocena głównego bohatera filmu.

Klasa podzielona zostaje na 5 grup. Każdy zespół otrzymuje instrukcję, w której znajdują się dyspozycje do pracy grupowej. Po wyznaczonym czasie przedstawiciele poszczególnych grup prezentują wyniki swojej pracy (5 min na wystąpienia prezentera, 2 min na ewentualne uzupełnienie wypowiedzi kolegi przez pozostałych członków grupy). Zadania do pracy w grupach (na ich wykonanie przeznacza się 20 min):

Grupa nr 1

KAPELUSZ BIAŁY — dystans, obiektywizm

Włóżcie BIAŁY KAPELUSZ. Pamiętajcie, że interesują Was tylko fakty. Przedstawcie w kilku zdaniach fabułę filmu, osadźcie wydarzenia w realiach historycznych, zaprezentujcie głównych bohaterów (nie oceniając ich). Ustalcie, kto jest narratorem, z jakiej perspektywy śledzimy wydarzenia, jaka zasada kompozycyjna rządzi filmem. Jaką rolę odgrywa w filmie motyw podróży? Przedstawcie krótko losy głównego bohatera. Pamiętajcie o bezstronności swojej wypowiedzi. Swoje spostrzeżenia zapiszcie na arkuszu papieru.

Grupa nr 2

KAPELUSZ CZERWONY — emocje, uczucia

Włóżcie KAPELUSZ CZERWONY. Pamiętajcie, że interesują Was tylko emocje. Omówcie relacje łączące głównego bohatera filmu z panną Kenton, ojcem, lordem Darlingtonem. Określcie uczucia i emocje towarzyszące tym relacjom. Zastanówcie się również, jakie emocje wzbudza bohater i podejmowane przez niego decyzje. Swoje spostrzeżenia zapiszcie na arkuszu papieru.

Grupa nr 3

KAPELUSZ CZARNY— pesymizm, surowy osąd

Włóżcie KAPELUSZ CZARNY. Pamiętajcie, że jesteście teraz surowymi sędziami w czarnych togach.

Zwróćcie uwagę na negatywne strony głównego bohatera filmu. Co ujawniają retrospekcje? Które cechy charakteru pana Stevensa budzą Wasz niepokój? Dlaczego? Jakie błędy popełnił bohater? Które wybory dokonywane przez bohatera są, Waszym zdaniem, niewłaściwe? Dlaczego? Czy zawsze postępował nienagannie? Jak oceniacie bohatera? Jak będzie wyglądało jego dalsze życie? Swoje spostrzeżenia zapiszcie na arkuszu papieru.

Grupa nr 4

KAPELUSZ ŻÓŁTY — nadzieja, optymizm

Włóżcie KAPELUSZ ŻÓŁTY. Pamiętajcie, że patrzycie na świat przez „różowe” okulary.

Odwołując się do całości filmu, skoncentrujcie się na tych jego treściach, które mimo wszystko pozwalają myśleć z nadzieją o dalszych losach pana Stevensa. Co wartościowego ma w sobie główny bohater filmu? Co mu się udało? Jakie cechy jego charakteru budzą Wasz szacunek? Jak oceniacie bohatera? Swoje spostrzeżenia zapiszcie na arkuszu papieru.

5. Odczytanie przesłania filmu.

KAPELUSZ NIEBIESKI oznaczający kontrolę, monitorowanie działań innych, zakłada nauczyciel. To on podsumowuje wypowiedzi przedstawicieli grup. Następnie nauczyciel odczytuje głośno końcowy fragment książki, w którym bohater dokonuje obrachunku swojego życia (uczniowie otrzymują kartki z przepisanym tekstem — załącznik nr 2). Prowadzący zajęcia, nawiązując do tematu lekcji, filmu i przeczytanego tekstu, zadaje klasie pytania: Co oznacza niespełnienie? Dlaczego jest ono dla człowieka dramatem? Dlaczego film i książka „Okruchy dnia” opowiadają o dramacie niespełnienia? Jakie jest przesłanie filmu? Co oznacza tytuł? Jaki jest związek tytułu z przesłaniem filmu? Czego nauczył Was ten film? Co z tego filmu warto wziąć dla siebie? Otwierają one krótką dyskusję.

Jeśli czasu wystarczy, uczniowie mogą, pracując parami, wyodrębnić te sceny, które wydają się szczególnie ważne dla przesłania filmu (znaczeniowo nośne), np. scena zamykająca film (z przestraszonym gołębiem i panem Stevenem patrzącym przez okno) i wyjaśnić ich symboliczne znaczenie. Warto również podyskutować o grze aktorów, przyjrzeć się dokładniej kompozycji dzieła i roli retrospekcji.

6. Podsumowanie zajęć. Sprawdzenie stopnia osiągnięcia celów.

Nauczyciel podsumowuje lekcję, przypominając jej główne punkty i najważniejsze ustalenia. Odwołuje się do jej celów, które jeszcze raz wymienia. Jeśli na początku zajęć cele zostały sformułowane w języku uczniów i wklejone do zeszytu, nauczyciel może sprawdzić stopień ich osiągnięcia (np. cała dłoń podniesiona przez ucznia do góry oznacza, że cel został osiągnięty, dwa palce — w połowie, dwie ręce podniesione do góry — cel nie został osiągnięty). Nauczyciel dziękuje uczniom za uczestnictwo w zajęciach. Udziela ustnej informacji zwrotnej na temat aktywności młodzieży i efektywności pracy grup. Uczniowie mogą podzielić się refleksjami na temat swojej pracy na lekcji, odpowiadając na pytanie: Jak Wam się pracowało? Z czego jesteście zadowoleni? Co Wam przeszkadzało w pracy na lekcji? Co należałoby poprawić, aby zajęcia przebiegały sprawniej?

Wariant B

1. Przedstawienie twórców filmu i autora książki. (Tak jak w wariancie A.)

2. Określenie tematyki filmu, omówienie tematu i celów zajęć. (Tak jak w wariancie A.)

3. Zapoznanie uczniów z metodą pracy na lekcji. Prowadzący przypomina główne założenia dotyczące metaplanu [3]. Uczniowie przeglądają przygotowane przez nauczyciela materiały, proszą o dodatkowe wyjaśnienia dotyczące tego sposobu pracy.

4. Analiza postawy życiowej i ocena głównego bohatera filmu.

Uczniowie w kilku zdaniach przedstawiają fabułę filmu, osadzają wydarzenia w realiach historycznych, prezentują głównych bohaterów (nie oceniając ich). Ustalają, kto jest narratorem, z jakiej perspektywy widz śledzi wydarzenia, jaka zasada kompozycyjna rządzi filmem. Jaką rolę odgrywa w filmie motyw podróży? Czemu służą retrospekcje? Przedstawiają krótko postać głównego bohatera (nie oceniając go).

Następnie uczniowie, pracując w parach, przygotowują się do odpowiedzi na następujące pytania: Kim chciał być pan Stevens? Do czego dążył? Co dla niego było najważniejsze? Jaką miał hierarchię wartości? Jak potoczyły się losy pana Stevensa? Co bohater osiągnął w sferze prywatnej i zawodowej? Kim się stał po śmierci, skompromitowanego w oczach opinii publicznej, lorda Darlingtona?

Odpowiedzi uczniów służą przygotowaniu metaplanu. Nauczyciel podsumowuje dyskusję i zapisuje na tablicy dwa sformułowania dotyczące głównego bohatera, wpisując je w schemat metaplanu.

5. Pogłębienie charakterystyki bohatera. Praca nad metaplanem.

Nauczyciel uzgadnia zapisy z młodzieżą i krótko je komentuje. Zapisuje pod ramkami pytania: Dlaczego tak się stało? Jak do tego doszło?

Klasa zostaje podzielona na 5–6 pięcioosobowych grup, których zadaniem jest znalezienie odpowiedzi na te pytania. Nauczyciel prosi uczniów, aby dokładnie przeanalizowali relacje głównego bohatera z ojcem, panną Kenton, lordem Darlingtonem, aby uważnie przyjrzeli się wyborom, jakich w swoim życiu dokonał pan Stevens. Jeśli jest taka możliwość, warto odtworzyć 2–3 krótkie fragmenty filmu, w których ujawnia się charakter głównej postaci. Można również przygotować, jako materiał wspierający, kartki z krótkimi fragmentami powieści, charakteryzującymi pana Stevensa [4].

6. Określenie przyczyn klęski bohatera — prezentacja pracy grup.

Uczniowie pracują w grupach przez 20 min, umieszczając swoje spostrzeżenia (odpowiedzi na pytania: Dlaczego tak się stało? Jak do tego doszło?) na kartkach (każde na pojedynczym arkuszu). Po wyznaczonym czasie przedstawiciele grup prezentują ustalenia zespołów na forum klasy. Kartki z przyczynami życiowej klęski bohatera filmu nauczyciel (lub wybrany uczeń) zawiesza na tablicy, uzupełniając schemat metaplanu. Trzeba koniecznie zadbać o to, aby zapisy nie powtarzały się.

7. Podsumowanie zajęć. Sformułowanie wniosków.

Uczniowie jeszcze raz czytają zapisy zamieszczone na schemacie metaplanu i formułują wnioski wynikające z tych ustaleń. Wnioski powinny dotyczyć uniwersalności przesłania filmu, oceny bohatera, mechanizmów rządzących jego życiem (załącznik nr 3).

Młodzież może zastanowić się, czego nauczył ich ten film, do jakich refleksji ich skłonił. Nauczyciel powinien stymulować aktywność uczniów, zadając pytania: Dlaczego niespełnienie się człowieka w życiu jest dramatem? Co trzeba zrobić, aby być w życiu spełnionym? Od czego to zależy? Jeśli czasu wystarczy, uczniowie mogą, pracując parami, powrócić do scen, które wydają się ważne dla przesłania filmu (np. scena zamykająca film) i wyjaśnić ich symboliczne znaczenie. Warto również podyskutować o grze aktorów w filmie, przyjrzeć się kompozycji dzieła.

8. Refleksja nad przebiegiem lekcji. Sprawdzenie stopnia osiągnięcia celów.

Nauczyciel podsumowuje lekcję, przypominając jej główne punkty i najważniejsze ustalenia. Odwołuje się do jej celów, które jeszcze raz wymienia. Dobrym sposobem ewaluacji zajęć jest metoda zdań podsumowujących. Nauczyciel prosi uczniów o dokończenie zdań zaczynających się od zwrotów: „Dzisiaj dowiedziałem się…”, „Zaskoczyło mnie, że…”, „Zacząłem zastanawiać się nad…”, „Podobało mi się … .”, „Myślę, że trzeba poprawić…”.

9. Objaśnienie pracy domowej. (Jak w wariancie A.)

Praca domowa

Wariant A i B. Objaśnienie pracy domowej (zadanie do wyboru):

• Zinterpretujcie tytuł filmu „Okruchy dnia”.

• Chcesz zachęcić kolegę (koleżankę) do obejrzenia filmu. Sformułuj argumenty, jakimi się posłużysz.

• Oceńcie kreacje aktorskie w filmie „Okruchy dnia”. Która z nich Wam się szczególnie podoba? Dlaczego?

• Wyjaśnijcie, jaką rolę odgrywa w filmie motyw podróży.

• Spójrzcie na pana Stevensa oczami panny Kenton i krótko go zaprezentujcie.

Załączniki

Załącznik nr 1

Cele sformułowane w języku uczniów. Na dzisiejszej lekcji:

• sformułujemy problemy poruszane w filmie,

• scharakteryzujemy i ocenimy głównego bohatera,

• znajdziemy przyczyny jego niespełnienia,

• określimy przesłanie filmu.

Załącznik nr 2

Kazuo Ishiguro, „Okruchy dnia” (fragment powieści)

„Oczywiście, prawda jest taka — rzekłem po chwili — że to lordowi Darlingtonowi dałem z siebie wszystko. Dałem mu z siebie wszystko, co miałem najlepszego, a teraz, no cóż, okazuje się, że nie mam już wiele do zaofiarowania (…).

— Lord Darlington nie był złym człowiekiem. Na pewno nie. A pod koniec życia potrafił przynajmniej powiedzieć, że popełniał błędy. Jego lordowska mość był człowiekiem odważnym. Obrał w życiu jakąś drogę, okazało się, że niesłuszną, ale przynajmniej coś wybrał. A ja? Ja nie mogę powiedzieć o sobie nawet tego. Bo widzi pan, ja wierzyłem w mądrość jego lordowskiej mości. Przez wszystkie te lata, kiedy mu służyłem, wierzyłem, że robię coś, co warto. Tymczasem nie mogę nawet powiedzieć, że popełniałem własne błędy. Doprawdy — nasuwa się pytanie — i jakaż w tym godność ?” [5].

Wnioski .

1. Pan Stevens przegapił szansę na bycie człowiekiem szczęśliwym i spełnionym, nie wykorzystał swoich możliwości. Nie dostrzegł uczuć panny Kenton, nie zawiązał przyjaźni, nie założył rodziny, nie był również dobrym synem.

2. Całkowicie podporządkowany lordowi Darlingtonowi i jego ideom, stworzył sobie fałszywy świat, w którym nie było miejsca na uczucie i szczere relacje z ludźmi. To lord Darlington sterował jego postępowaniem, będąc dla bohatera filmu moralnym oparciem, absolutnym wzorem i źródłem sensu życia.

3. Gdy pan Stevens uświadomił sobie pustkę i nieautentyczność własnego życia, zawodność ideałów, którym służył, było już za późno na zmiany. Stał się reliktem przeszłości, człowiekiem samotnym, niespełnionym i bezradnym, który do końca życia będzie musiał oszukiwać się, by normalnie funkcjonować.

Bibliografia

[1] O tym sposobie pracy z młodzieżą można znaleźć informacje na stronie http://www.ceo.org.pl/pl/szkolazklasa2zero/ library/odwrocona-lekcja

[2] Na temat metody sześciu myślowych kapeluszy de Bono wiele informacji znaleźć można w Internecie
(np. http://www.fundacjacel.pl/docs/2011/PDF/metoda_6_kapeluszy.pdf). Pisał też o niej S. Bortnowski w książce „Nowe spory. Nowe scenariusze” (Wydawnictwo STENTOR, Warszawa 2001) w rozdziale „Doktor Judym w sześciu kapeluszach”.

[3] Na temat metaplanu wiele informacji znaleźć można w Internecie. Ten sposób pracy opisany jest również w książkach metodycznych (np. Jadwiga Krzyżewska, „Aktywizujące metody i techniki w edukacji”. Część II, Suwałki 2000). W prezentowanym scenariuszu ta metoda została trochę zmodyfikowana.

[4] Kazuo Ishiguro, „Okruchy dnia”, tłum. Jan Rybicki, Wydawnictwo Albatros A. Kuryłowicz, Warszawa 2008.

[5] Łukasz Maciejewski, „Okruchy dnia” Kazuo Ishiguro: o czym nie można mówić” [w:] „Od Jane Austin do Iana McEwana. Adaptacje literatury brytyjskiej” (pod red. Alicji Helman i Bartosza Kazany), Warszawa 2011, ss. 342–359.