Przebieg lekcji

I. W tych trudnych czasach nie ma jednej prawdy (ciotka Idalia)

„Cwał” [1] to film o woli przetrwania w epoce skrajnie dla człowieka nieprzyjaznej. Uwaga reżysera nie jest skoncentrowana na historii Polski, Zanussiego interesuje przede wszystkim historia Polaków, ich prywatne losy. Twórca filmu poszukuje odpowiedzi na pytanie, jak żyło społeczeństwo, poddane ciśnieniu stalinizmu, ale zajęte przede wszystkim swoimi sprawami, próbujące się w tym okrutnym świecie jakoś urządzić. W filmie ukazane są różne postawy wobec stalinizmu. Są tacy bohaterowie, którzy umacniają bolszewicki system, akceptują go, utożsamiają się z nim, ale większość filmowych postaci nastawiona jest do stalinizmu negatywnie i często toczy z nim podskórną wojnę. Jednak nawet bohaterowie niechętni komunizmowi, aby przetrwać, sięgają po pewne strategie przystosowania się do realiów stalinowskich czasów.

Propozycje zajęć z młodzieżą

Nauczyciel dzieli klasę na pięć grup. Każda grupa otrzymuje kilka fotosów z filmu przedstawiających wybranych bohaterów – rotmistrza, matkę Huberta, ciotkę Idalię, Ksawerego, Dominika, reżimowego dziennikarza i jego syna, nauczycieli ze szkoły Huberta. Zadaniem każdej grupy jest krótko scharakteryzować postawy bohaterów wobec stalinizmu. Ustalenia grup, przedyskutowane na forum klasy, zapisane zostają na tablicy.

Rotmistrz i matka Huberta – siedzieć cicho i robić swoje, nie zwracać na siebie uwagi, ocalić ważne dla siebie wartości.

Idalia – atakować, walczyć z silniejszym przeciwnikiem, wykorzystując również metody nieetyczne; wolno posługiwać się kłamstwem, oszustwem, przyjąć inną tożsamość, by przechytrzyć wroga (odwołania do Konrada Wallenroda).

Dominik – ze świata stalinowskiego można jedynie uciec.

Ksawery – zdobyć wykształcenia, nie dać się zdeklasować.

Reżimowy dziennikarz, jego syn, nauczycielki w szkole Huberta – całkowite podporządkowanie, gorliwa służba systemowi, stanowcze przeciwdziałanie wszelkim odstępstwom (klasowa czujność).

Drugi etap pracy to dokładna analiza tych postaw (każdy zespół rozpatruje jedną, wskazaną przez nauczyciela postawę). Ustalenia zapisywane są na plakacie.

Grupy przedstawiają wyniki swoich prac, prezentując plakaty. Nauczyciel podsumowuje wypowiedzi zespołów, a następnie zachęca młodzież do dyskusji, formułując pytania:

• Do jakich postaw skłaniało życie w państwie stalinowskim?
• Czy ciotka Ida miała rację, mówiąc, że „ w trudnych czasach nie ma jednej prawdy”?
• Co o tych postawach sądził Hubert? Która była mu najbliższa?
• Dlaczego sytuację, w jakiej znajduje się Hubert, można określić jako szczególnie trudną?

Wnioski

• W filmie reżyser ukazał różne postawy swoich bohaterów wobec stalinizmu, również te niepokorne.
• Życie w państwie totalitarnym stawiało ludzi przed trudnymi wyborami, zmuszało do przyjmowania postaw konformistycznych, skłaniało do służalstwa, do zachowań pełnych obłudy, posługiwania się kłamstwem, cynizmem, donosicielstwem. Relacje między ludźmi, kontrolowane przez wszechwładną partyjną aparaturę i przez to wystawione na szczególną próbę, rozbijane były przez egoizm, wrogość, wzajemne pomówienia i nieufność.
• Niezwykle trudne było dorastanie w tych czasach młodych ludzi, którzy nie do końca mogli zrozumieć postępowanie dorosłych i poddani byli bezwzględnej tresurze komunistycznej szkoły, z całą bezwzględnością urabiającej dziecięce charaktery.

II. Komedia podszyta grozą

Śmiech jest w filmie Cwał sposobem ukazania rzeczywistości początku lat 50. Za zabawnymi sytuacjami kryje się jednak przerażający świat. Realia życia były bardzo trudne i bohaterowie musieli zmierzyć się z system wyjątkowo opresyjnym. Zabawnie ukazane zdarzenia, przerysowanie postaci, komiczne reakcje i zachowania bohaterów, wreszcie obecność ironii – łagodzą grozę stalinizmu, nadają filmowi łagodny, a nawet ciepły ton, tworząc pewien dystans do prezentowanych zdarzeń i postaci. „…nie chce mi się już rozliczać z tamtą epoką, ale ją wspominać” – mówił reżyser „Cwału”.

Propozycje zajęć z młodzieżą

• Po obejrzeniu filmu uczniowie próbują ustalić jego gatunek. Zgłaszają swoje propozycje i szukają argumentów, aby je uzasadnić. (komedia? dramat? komediodramat?)
• Uczniowie analizują wybraną scenę z filmu, która zawiera duży ładunek komizmu. Zastanawiają się, jaki komizm w niej występuje – słowny, sytuacji, postaci. Podają przykłady.
• Uczniowie określają funkcję komizmu w filmie „Cwał”. Zgłaszają swoje propozycje i uzasadniają je.
• Zestawienie „Cwału” ze znacznie późniejszym filmem „Rewers” (reż. Borys Lankosz, 2009). Poszukiwanie podobieństw – np. te same miejsce i czas akcji; socrealistyczne rekwizyty; obraz czasów stalinowskich; postawy ludzi wobec koszmaru komunizmu (próby ułożenia się z wrogim człowiekowi systemem); podobny sposób mówienia o grozie stalinowskiej nocy – odejście od martyrologicznego tonu; posłużenie się humorem, ironią, groteską; łączenie różnych gatunków filmowych; podwójność ram czasowych; rola kobiet; podkreślenie znaczenia elementarnych wartości.

III. Koń wie o człowieku wszystko

W czasach stalinowskich koń jako relikt minionej epoki, symbol Polski ułańskiej, ziemiańskiej, pańskiej wywołuje wrogie reakcje (scena obrzucenia koni kamieniami). Jednak koń swoim arystokratyzmem również kusi przedstawicieli komunistycznej Polski, o czym świadczy zachowanie reżimowego dziennikarza, który chce swojego syna nauczyć jazdy konnej. Pogodzenie filozofii życia, jaką wyznają bohaterowie filmu, z system, okazuje się niemożliwe, co najdobitniej ukazuje scena na pochodzie pierwszomajowym.

Dla bohaterów filmu koń to ucieczka od systemu, „skrzeczącej” brzydoty i okropności stalinowskiego świata, sposób na życie (ciotka Ida chce przemierzyć je cwałem), symbol wolności, niezależności, piękna, prawdy („Człowieka oszukasz, a konia nie oszukasz”), to doświadczenie czegoś autentycznego, związku z naturą, intensywności i romantyzmu życia, to sprawdzian swoich możliwości. Ponadto miłość do koni łączy bohaterów filmu, każe im się wspierać, daje poczucie wspólnoty, siły, własnej wartości. Pasja jeździecka spełnia funkcję terapeutyczną (jest źródłem pozytywnych emocji, pozwala zapomnieć o grozie czasów stalinowskich) i formatywną (kształtuje charaktery, uczy odwagi życia).

Symbolika imienia Hubert, za którym kryje się patron myśliwych i leśników. Nic więc dziwnego, że filmowy Hubert wygrywa bieg myśliwski.

Propozycje zajęć z młodzieżą

• Wyjaśnienie pojęć stęp, kłus, galop, cwał.
• Interpretacja tytułu filmu, określenie jego związków z przesłaniem filmu.
• Odtworzenie kilku krótkich fragmentów filmu, w których pojawiają się konie (np. sceny obrzucenia koni i jeźdźców kamieniami, sceny wyrzucenia „ludowego klubu jeździeckiego” z pierwszomajowego pochodu, sceny galopu na poligonie wojskowym) i ich odczytanie przez uczniów na poziomie dosłownym, przenośnym i symbolicznym.
• Określenie roli muzyki w scenach przedstawiających cwał i galop.

IV. Ja nie kłamię, ja tylko czasem mówię nieprawdę (ciotka Idalia)

Kluczową dla filmu postacią jest ciotka Idalia. Wnosi do filmu ogromną energię; bardzo ekspresywna i wyrazista, przykuwa uwagę widza, co jest również zasługą Mai Komorowskiej, która z wyjątkową dynamiką kreuje tę postać. Idalia ma niezwykłą przeszłość (zna sowiecką Rosję), nie ma żadnych złudzeń dotyczących stalinizmu, ocenia ten ustrój jako bolszewicką zarazę, a jednocześnie świadomie wdaje się w grę z komunistami. Jest osobą pełną sprzeczności – odważna, romantyczna, w swoich zachowaniach wręcz szalona, nieobliczalna i ekscentryczna, a jednocześnie bardzo pragmatyczna i sprytna (w trudnych sytuacjach nie traci zimnej krwi); pogardza partyjną nomenklaturą, a jednocześnie ucina sobie miłą pogawędkę ze stalinowskim dygnitarzem, załatwia Hubertowi ekskluzywną szkołę, do której chodzą dzieci komunistycznych włodarzy, a jednocześnie każe mu być ministrantem itp. Jest nienawidzącą bolszewii Idalią i należącą do partii Emilią. Świadomie kłamie, oszukuje, by przechytrzyć Sowietów, by przetrwać ciężkie czasy, znaleźć środki na utrzymanie koni, pomóc innym i w razie potrzeby wykorzystać swoje partyjne znajomości. Jest bardzo ważną postacią dla Huberta, jego przewodnikiem w świecie, w którym się znalazł po opuszczeniu domu, oparciem i autorytetem, a jednocześnie, dla chłopca, który wyniósł z rodzinnego domu prostolinijność i uczciwość, ciotka Idalia staje się źródłem niepokoju, powodem wewnętrznego chaosu i zagubienia.

Propozycje zajęć z młodzieżą

• Analiza symbolicznego charakteru sceny znalezienia przez Huberta legitymacji partyjnej Idalii, ukrytej w „Biblii” (w „Biblii” kłamstwa i oszustwa są potępiane, ewangelie mówią o jednej prawdzie, która wyzwoli człowieka, o tym, że trzeba mówić TAK, NIE; ciotka, żyjąc w czasach stalinowskich, relatywizuje prawdę, czego dowodem jest jej przynależność do partii i zgoda na podwójną tożsamość, dwójmyślenie).
• Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: Czy Idalia jest bohaterem kontrowersyjnym? Dlaczego może budzić sprzeczne opinie? Jaką rolę odgrywa w filmie? Jakimi motywami się kieruje? Jakie efekty przynoszą jej działania? Co łączy ją z Konradem Wallenrodem? Czym, zdaniem ciotki Idalii, różni się kłamstwo od mówienia nieprawdy?
• Analiza relacji ciotki Idalii z Hubertem. Co zawdzięcza jej Hubert? Czego się od niej uczy? Jak ją ocenia? Co łączy tych dwoje bohaterów? (Warto zauważyć, że Hubert korzysta z podwójnej tożsamości Idalii – bohaterka, gdy opuszcza Warszawę, upoważnia go do pobierania emerytury Idalii, pozostawiając sobie świadczenie Emilii).

Zadanie dla uczniów:

Maja Komorowska otrzymała wiele nagród za swoją rolę w filmie „Cwał” – Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni 1996: Nagroda Specjalna Jury, nagroda za pierwszoplanową rolę kobiecą dla Mai Komorowskiej. MFF Toronto (Kanada) 1996: nagroda aktorska dla Mai Komorowskiej, MFF „Złoty Rycerz” Moskwa (Rosja) 1997: Srebrny Rycerz, nagroda za główną rolę kobiecą dla Mai Komorowskiej.

Jak myślicie, co zadecydowało o przyznaniu tych nagród? Jakimi walorami odznacza się jej rola w filmie Zanussiego? Napiszcie krótkie uzasadnienie decyzji przyznania Mai Komorowskiej nagrody za najlepszą rolę kobiecą.

V. Męka dorastania

„Cwał” to również film o dorastaniu w warunkach państwa totalitarnego oraz rozterkach i niepokojach chłopca, który znalazł się obcym dla siebie mieście, wśród nieznanych mu ludzi. Wiemy, że matka wychowała go w zgodzie z humanistycznymi wartościami. Hubert, mimo młodego wieku, jest niechętny komunizmowi. Traumatycznym doświadczeniem musiała być dla niego wizyta w urzędzie UB, podczas której został zmuszony (siłą) do złożenia podpisu na zakazie otrzymywania paczek od ojca. Hubert cierpi z powodu braku ojca, który znalazł się za granicą i nie może wrócić do kraju ze względów politycznych. Chłopiec chce się uczyć, wierząc, że zdobycie wykształcenia pozwoli mu spotkać się z ojcem. Pobyt w warszawskiej szkole to dla niego ciąg trudnych doświadczeń, ponieważ musi ukrywać, kim jest, co naprawdę myśli, zmuszony jest zaprzeczyć swojej wierze, nie może przyznać się, że ma ojca za granicą, nawet jego hippiczna pasja jest czymś podejrzanym. Życia nie ułatwia mu ciocia Idalia, która swoim zachowaniem wywołuje w jego głowie (i sercu) prawdziwy zamęt.

Propozycje zajęć z młodzieżą

• Dyskusja. Jak powinien zachowywać się Hubert wobec wybranego przez ciotkę Idalię sposobu na przeżycie w czasach stalinizmu? Uczniowie mogą również formułować pytania, które rodzą się w głowie chłopca w związku z postępowaniem Idalii? (np. Kim tak naprawdę jest Idalia? Dlaczego należy do partii, która robi tak wiele złego? Dlaczego szuka kontaktów z ludźmi, którymi gardzi? Co oznacza jej podwójna tożsamość? Kiedy wolno kłamać? Czy wolno kłamać w słusznej sprawie? Czy wolno okłamywać kłamców i oszustów?)
• Analiza i interpretacja sceny przedstawiającej Huberta podrzucającego koledze, który go niesprawiedliwie oskarża, zakazaną książkę o Leninie. (Jak powinien zachować się Hubert wobec oskarżającego go kolegi? Czy wolno posłużyć się oszustwem w obronie własnej? Analizując wybory Huberta, można wykorzystać drzewko decyzyjne.
• Ciekawe byłoby zestawienie „Cwału” z filmem Wojciecha Marczewskiego „Dreszcze” (1981). Bohaterem „Dreszczy” jest Tomek, chłopiec nieco starszy od Huberta, ale znajdujący się w podobnej sytuacji. Jego ojciec zostaje aresztowany przez UB, a chłopiec decyduje się na wyjazd na obóz harcerski, na którym zostaje poddany bezwzględnej komunistycznej indoktrynacji. Reżyser w sposób niezwykle przejmujący odsłania kulisy świadomości dziecka, które próbuje odnaleźć się w stalinowskiej rzeczywistości, zrozumieć otaczający je świat, co w konsekwencji prowadzi bohatera do komunistycznej ortodoksji. Porównanie bohaterów obu filmów, ich losów, rozterek i wyborów byłoby na pewno wartościowym zadaniem dydaktycznym.

VI. To najbardziej autobiograficzny z moich filmów, jak karta wyjęta z rodzinnego albumu (Krzysztof Zanussi)

Film oparty jest na wspomnieniach reżysera z dzieciństwa.

Hubert – „Udaje mnie, w rzeczywistości byłem jednak bardziej nieznośny”; ciotka – „Miała dokumenty własne i fikcyjnej siostry, po wojnie było to łatwe do załatwienia”; Rozmaryna – „Była piękną kobietą. Nie wyobrażam sobie, żeby się zestarzała”; Ksawery – „Postać z mojej rodziny, sześć razy zdawał na studia, udało mu się po Październiku, nie dał się zdeklasować”; Dominik – „Zabili go podczas ucieczki za granicę, nie wiem, czy na Bornholm czy do Berlina”; rotmistrz – „Pierwszy po wojnie próbował organizować i legalizować jazdę konną”.
Autobiograficzny charakter filmu podkreśla finałowa scena „Cwału” – zaskakująca i budząca sprzeczne opinie.

Propozycje zajęć z młodzieżą

• Zwrócenie uwagi na scenę zamykającą film – niespodziewane pojawienie się reżysera i aktorów. Debata „za i przeciw” na temat zaproponowanego przez reżysera finału filmu. (Czy takie rozwiązanie dobrze służy filmowi?)

VII. Ikoniczne czytanie tekstów kultury Który z plakatów najtrafniej wyraża przesłanie filmu? Uzasadnij swoją odpowiedź.

http://www.filmweb.pl/film/Cwa%C5%82-1995-643/posters
http://wolnelektury.pl/szukaj/?q=ko%C5%84 (literatura)
http://artyzm.com/theme.php?id=8 (malarstwo)