Cele lekcji

cel ogólny

• zwrócenie uwagi na: potrzebę rozrachunku z przeszłością, konieczność zachowania pamięci o Zagładzie, ponadczasowość problemów poruszanych w filmie Pasikowskiego

cele szczegółowe

uczniowie:

• doskonalą umiejętność analizy i interpretacji dzieła filmowego pod kątem wybranych zagadnień
• kształcą słuchanie ze zrozumieniem i sporządzanie notatek z wysłuchanej debaty
• wyodrębniają kluczowe fakty dla śledztwa prowadzonego przez braci Kalinów
• rekonstruują wydarzenia okresu wojny opowiedziane przez wskazanych bohaterów filmu
• oceniają postawy wybranych bohaterów filmu
• dostrzegają podobieństwa ponadczasowych problemów poruszanych w „Pokłosiu” do tych zaprezentowanych w najdawniejszych tekstach kultury – antycznych tragediach – rolę godnego pochówku, potrzebę dotarcia do prawdy, odpowiedzialności za wyrządzoną krzywdę, istotę katharsis
• uzasadniają zaklasyfikowanie filmu W. Pasikowskiego do gatunku thrillera
• doskonalą: pracę w grupie, wypowiadanie się na forum klasy, kulturę dyskusji, sztukę argumentacji

Czas pracy 2 godziny lekcyjne (+ projekcja filmu) Środki dydaktyczne film Władysława Pasikowskiego pt.: „Pokłosie”

Formy pracy praca w grupach praca z całą klasą Metody pracy lekcja odwrócona heureza elementy dyskusji i wykładu nauczyciela

Przebieg lekcji

1. Na kilka dni przed lekcją nauczyciel prosi uczniów o obejrzenie filmu Władysława Pasikowskiego pt.: „Pokłosie” lub organizuje projekcję w warunkach szkolnych. Pytania załącznika nr 1 pomogą ukierunkować odbiór dzieła. Młodzież ma zapoznać się w domu z trzydziestominutową audycją – debatą nt. „O polskim antysemityzmie” w cyklu „Kultura głupcze” dostępną w portalu NINATEKA oraz odnieść się do wskazanych zagadnień (załącznik nr 2)
http://ninateka.pl/film/kultura- glupcze-04-11-2012-odc-50

2. Lekcję rozpoczynamy od omówienia obejrzanej przez uczniów debaty. Jej materiał stanowi konieczny kontekst historyczny (zwłaszcza dla młodzieży w klasie I).

Przewidywane odpowiedzi uczniów na pytania zawarte w załączniku nr 2.

Ad. 1. Wydarzeniami autentycznymi, które stanowiły inspirację dla Władysława Pasikowskiego był mord w Jedwabnem. (Nauczyciel może rozbudować tę informację krótkim wykładem). Sam pomysł wykreowania bohatera, który ocala sprofanowane macewy, nie jest fantazją Pasikowskiego. Pierwowzorem Józka Kaliny mógł być Zbigniew Romaniuk, obecny w programie.

Ad. 2. Pasikowski wiele lat starał się o pozwolenie na realizację filmu. Jego pierwotny tytuł brzmiał „Kadisz” (modlitwa za zmarłych). Zdaniem większości uczestników debaty powodami przedłużających się negocjacji w sprawie realizacji filmu, pomimo uzyskania przez niego bardzo wysokich ocen eksperckich, była delikatność problematyki i… antysemityzm.

Ad. 3. Wspomniane w audycji teksty kultury, do których nawiązuje problematyka filmu, to: „Sąsiedzi” Tomasza Grossa, „Sąsiedzi” Agnieszki Arnold, „Miejsce urodzenia” Pawła Łozińskiego, „Nasza klasa” Tadeusza Słobodzianka, „My z Jedwabnego” Anny Bikont.

Ad. 4. Pojawiające się w audycji zdania określające główne problemy „Pokłosia” to m.in.: „Pokłosie” to film o społecznych skutkach kłamstwa i milczenia; to film o antysemityzmie; obraz o przełomie w świadomości dotyczącej relacji polsko-żydowskich; o roli Kościoła w przepracowaniu prawd; o zbiorowej pamięci; o próbie odkupienia win; o tym dlaczego należy upominać się o zmarłych… inne zauważone i zaproponowane przez młodzież.

Ad. 5. (tezy wskazane przez uczniów).

Ad. 6. „ Antysemityzm jest zbyt wielką raną, aby przykrywać go milczeniem”, B. Skarga.

3. Uczniowie dzielą się swoimi wrażeniami dotyczącymi samego filmu i odpowiadają na pytania z załącznika nr 1.

Akcja filmu rozgrywa się w małej podlaskiej wsi w czasach współczesnych (2001).

Bohaterowie to dwaj bracia – Franek i Józek Kalinowie. Franek po 20 latach wraca z zagranicy, aby spróbować zażegnać konflikt pomiędzy Józkiem a wsią. Józek jest oskarżony o niszczenie nawierzchni drogi, która wyłożona jest nagrobnymi płytami – macewami jeszcze przez Niemców. Teraz droga ta ma być wyasfaltowana, ale Józek, chcąc uchronić macewy przed profanacją i zniszczeniem, zabiera je i umieszcza na swoim polu.

Początkowo bracia są do siebie wrogo nastawieni. Józek ma żal do Franka, że opuścił rodziców, że nie było go na ich pogrzebie. Franek nie pojmuje motywacji postępowania Józka. Żywi do niego skrywaną urazę m.in. za „dziwactwa”, konieczność pomocy szwagierce… Nastawienie Franka do młodszego brata stopniowo zmienia się. Dzieje się tak pod wpływem wydarzeń we wsi, których Franek jest świadkiem (pobicie Józka, postawa młodego wikarego i parafian, wrogość mieszkańców w stosunku do obu Kalinów). Stopniowo Franek „wchodzi” w problemy, z którymi boryka się jego brat. Obaj staną wobec konieczności rozwikłania tajemnicy dotyczącej ich wsi, historii, która okaże się dla nich tragiczna.

Momentami zwrotnymi w historii śledztwa prowadzonego przez Kalinów są:

1. wizyta w archiwum (rodzice zamieszkali na terenach będących własnością Żydów);
2. odnalezienie starego domu rodzinnego w zakolu rzeki;; dotarcie do prawdy o przejęciu przez mieszkańców wsi ziem należących do 26 rodzin żydowskich, które w niewyjaśnionych okolicznościach zginęły;
3. rozmowa ze starą Palkową, która w sposób widoczny chce zataić jakąś prawdę o przeszłości;
4. wizyta u Sudeckiego i jego intrygujące zdanie: „Co mnie pyta? Niech w swoim domu pyta!”;
5. odnalezienie kości zamordowanych Żydów na mokradłach przy starym domu Kalinów;
6. rozmowa ze starą zielarką, naocznym świadkiem tragicznych wydarzeń we wsi;
7. spotkanie z Malinowskim – sołtysem w czasach okupacji – poznanie prawdy o udziale Stanisława Kaliny w mordzie na Żydach.

Kulminacyjnym momentem dochodzenia do prawdy jest rozmowa ze starym Malinowskim, który, po trosze zmuszony przez Kalinów, wyrzuca z siebie straszną dla nich prawdę. Oto mord na Żydach wsi dokonał się u starych Kalinów, którzy mieli w nim haniebny udział.

Można zacytować fragment artykułu ks. Andrzeja Lutra:

„Pasikowski stopniuje napięcie, żeby w końcówce osiągnąć apogeum. Jego film przejdzie do historii, choćby z powodu jednej sceny, w czasie której trudno zapanować nad emocjami. To scena kulminacyjna, najważniejsza, kiedy Franek i Józek dowiadują się prawdy odsuwanej od siebie, niechcianej. Muszą ją jednak poznać, już nie ma odwrotu. Pasikowski wie, że epatowanie okrucieństwem nie wstrząśnie widzem, pokazuje więc człowieka obnażającego swój grzech i swoją zbrodnię. Oto bracia „przesłuchują” Malinowskiego, sołtysa wsi w czasie wojny. Dziś ma ponad dziewięćdziesiąt lat. W tej roli występuje mało znany aktor, Robert Rogalski;; wygląda jak naturszczyk, ale jak gra! Takie kreacje zapamiętuje się na zawsze. Jakby w konwulsjach wykrzyczy braciom: „Bajki pieprzyta, Kaliny, bajki. Wszyscy we wsi pomagali”. I wypluł z siebie całą prawdę, jak na spowiedzi, pod koniec życia odkrył się. Scena trwa długo, bardzo długo. A sposób, w jaki były sołtys mówi o odcięciu piłą głowy Halszki Mincowej, wstrząśnie każdym widzem. To trzeba usłyszeć: „On ją za włosy, o ziemię, za włosy, o ziemię, a ona woła: mame, mame, a on ją o gościniec… i urżnął jej łeb”. Czy taką prawdę chcieli poznać bracia Kalinowie? Czy w ogóle rozpoczęliby swoje śledztwo, gdyby przewidzieli jego rezultat? Franek przyzna na koniec: „Ten świat jest kurewski i my tego nie poprawimy. Ale przynajmniej nie przykładajmy do tego ręki”. Efektownie to brzmi, ale ciągle słyszę wrzeszczącego sołtysa Malinowskiego: „Taką prawdę chcesz ludziom mówić, taką prawdę?” [Ks. Andrzej Luter, „Pokłosie”, „Kino” 2012, nr 11, s. 66-67]

Mieszkańcy wsi skrywają prawdę o przeszłości nie tylko ze wstydu i poczucia winy, do której nigdy nie mieli odwagi się przyznać. Wielu z nich gospodaruje na parcelach należących niegdyś do Żydów, mieszka w ich domach. Strach przed wyjawieniem prawdy wynika więc po części ze strachu o dobytek. Prawda, która objawia się braciom, jest dla nich tragiczna. Śledztwo doprowadziło ich do winnych, którymi okazały się najbliższe im osoby – rodzice. Są oni tą prawdą przerażeni, porażeni. Ich reakcje są gwałtowne, decyzje nieprzewidywalne i niezrozumiałe. Bracia w desperacji rozstają się. Franek wyjeżdża, aby, zawrócony z drogi przez wnuczkę Sudeckiego, przybyć i jeszcze raz zobaczyć Józka, ukrzyżowanego na drzwiach od stodoły.

Thriller (dreszczowiec) – film mający wywołać u odbiorcy emocje, pod wpływem narastającego napięcia, potęgowania niepokoju i zagrożenia. W thrillerze przyczyny zagrożenia czy źródła lęku muszą poddawać się ludzkim możliwościom percepcji i poznania. W zależności od podgatunku fabuła thrillera opiera się na obronie jakiegoś dobra. Zwykle odkrycie przestępcy jest zaskakujące, okazuje się nim bowiem bohater pochodzący spoza kręgu podejrzanych.

Film Pasikowskiego spełnia wszystkie wymogi gatunkowe thrillera: operuje napięciem, co widać już w początkowych scenach po przyjeździe Franka do wsi – wejście do lasu, skrzypienie drzew, ciemność, upadek (pod wpływem uderzenia?), tajemnicze zniknięcie torby… Niepokój i zagrożenie potęgują się wraz z narastaniem niezrozumiałej niechęci mieszkańców wsi do Kalinów (wybicie okna w ich domu, pobicie Józka w restauracji, „pościg” za jadącym na traktorze Frankiem, …). Fabuła filmu koncentruje się na obronie dobra. Jest nim pamięć o zmarłych we wsi Żydach, chęć ocalenia ich nagrobków czy wreszcie moralny nakaz rozwikłania tajemnicy śmierci żydowskich sąsiadów w okresie wojny. Kulminacyjna scena odkrywa tragiczną i nieoczekiwaną prawdę o ciążącej na starych Kalinach winie. Oto ci, którzy jako jedyni we wsi konsekwentnie i odważnie stali po stronie sprawiedliwości, okazują się synami morderców.

4. Wielu krytyków (T. Sobolewski, A. Luter) zwraca uwagę na „oczyszczający” wymiar filmu Pasikowskiego. Kogo to oczyszczenie dotyczy/ powinno dotyczyć? Jak inaczej nazwane jest ono w sztuce? W jakim okresie się pojawiło takie pojęcie?

Oczyszczenie powinno dotyczyć zarówno mieszkańców wsi – bohaterów, którzy wyparli straszną prawdę o przeszłości, nie chcieli się z nią zmierzyć jak i społeczeństwa polskiego, które, w ocenie większości historyków, jeszcze nie rozliczyło okupacyjnych relacji polsko-żydowskich. Samo oczyszczenie – „katharsis” to pojęcie pochodzące z czasów starożytności i wprowadzone do literatury przez Arystotelesa. Dotyczyło ono tragedii, która: „…przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do „oczyszczenia” [katharsis] tych uczuć” [Arystoteles, „Poetyka” , Wrocław 1983, s.17].

5. Czy można dostrzec jakieś powinowactwa i punkty wspólne z problematyką i bohaterami poznanych przez was tragedii antycznych?

Wykonajcie ćwiczenie z załącznika nr 3.

„A skąd bym piękniejszą ja sławę uszczknęła, jak z brata pogrzebania?” Słowa te wygłasza Antygona, tytułowa bohaterka tragedii Sofoklesa. Pragnie, wbrew nakazowi Kreona, wypełnić powinność siostrzaną i pochować Polinejka, zgodnie z nakazami bogów. W „Pokłosiu” kilkakrotnie przewija się motyw godnego pochówku, wagi obecności najbliższych w czasie pogrzebu. Jeden z braci Kalinów wypowiada słowa: „Każdy jeden człowiek ma prawo do grobu”. To, co robi Józek, wbrew swojej rodzinie i wsi, to upomnienie się za zmarłych.

„Biada, już jawnym to, czegom pożądał. O słońce, niechbym już cię nie oglądał”. To cytat z „Króla Edypa” – innej wielkiej tragedii Sofoklesa. Bohater, chcąc uchronić Teby przez nieszczęściami, prowadzi śledztwo, mające wskazać winnego zabójstwa króla Lajosa. Nie wie, że mordercą prawowitego władcy Teb jest on sam. Z im większą determinacją szuka prawdy, tym szybciej przybliża się do tragicznej wiedzy o swojej winie. Nie sposób nie dostrzec w sytuacji bohatera podobieństw do okoliczności, w których znaleźli się bracia Kalinowie, zwłaszcza Józek. Z determinacją prowadzone przez nich dochodzenie przybliża ich do prawdy, która okaże się równie zgubna i bolesna jak dla bohatera antycznego.

6. Jaki wymiar zyskuje film, będący thrillerem, dzięki tego typu analogiom?

Film przestaje spełniać rolę publicystycznej czy historycznej wypowiedzi, zyskuje wymiar uniwersalny. Przynależność do gatunku thrillera rodzi szansę jego dotarcia do szerszej widowni, a zatem zwiększa możliwość na szerszą dyskusję o ukazanych w nim problemach.

Praca domowa

(do wyboru):

a) Której z kreacji aktorskich „Pokłosia” przyznałbyś swoją osobistą nagrodę. Uzasadnij wybór.

b) Odnieś się do przedstawionego w filmie Pasikowskiego obrazu społeczeństwa polskiego czasów współczesnych.

c) Dowiedz się, co spodobało się w „Pokłosiu” na festiwalach filmowych. Jakie nagrody i za co zostały mu przyznane?

Załączniki

Załącznik nr 1

Po obejrzeniu filmu Władysława Pasikowskiego odpowiedz na następujące pytania:

1. Gdzie i kiedy rozgrywa się jego akcja?
2. Jak wykreowani są główni bohaterowie? Kim jest Józek? Dlaczego popadł w konflikt z wsią? Jakie są przyczyny przyjazdu Franka z zagranicy?
3. Jakie relacje łączą braci? Z czego wynika ewolucja tych relacji? Jaki cel zwiąże Józka i Franka?
4. Wskaż momenty zwrotne w dochodzeniu do prawdy przez braci Kalinów.
5. Jaki jest moment kulminacyjny tego „dochodzenia”?
6. Opiszcie scenę, w której bracia poznają prawdę.
7. Dlaczego mieszkańcy wsi ukrywają prawdę o przeszłości?
8. Opisz stan emocjonalny obu braci w momencie poznania prawdy. Czego jest on wynikiem?
9. Film W. Pasikowskiego określa się mianem thrillera. Przypomnij definicję tego pojęcia. Udowodnij na konkretnych przykładach, że obraz reżysera realizuje tę formę gatunkową. Jaki cel, Twoim zdaniem, przyświecał reżyserowi?

Załącznik nr 2

Oglądając audycję pt.: „O polskim antysemityzmie” w cyklu „Kultura Głupcze” dostępną na portalu NINATEKA
http://ninateka.pl/film/kultura-glupcze-04-11-2012-odc-50
zwróć uwagę na:

1. Wspomniane w programie autentyczne wydarzenia, które zainspirowały Władysława Pasikowskiego do nakręcenia filmu.
2. Problemy, na jakie napotkał reżyser przy realizacji obrazu. Jak długo czekał na decyzję w tej sprawie?
3. Wspomniane przez uczestników debaty i wcześniej w materiale ją poprzedzającym konteksty: książki, filmy, które nawiązują do tematu poruszonego w „Pokłosiu”.
4. Nazwane przez uczestników debaty problemy. O czym według nich jest film? (zestaw te opinie z własnym odczytaniem dzieła Pasikowskiego).
5. Wynotuj dwie, najciekawsze Twoim zdaniem, tezy, które pojawiły się w programie.
6. Zapisz zdanie, jakim kończy program prowadzący go redaktor. Kto jest jego autorem? Czy według Ciebie może ono stanowić motto lekcji omawiającej film „Pokłosie”? Uzasadnij swoje stanowisko.

Załącznik nr 3

Dokonaj interpretacji i wskaż źródła następujących cytatów. Pochodzą one ze znanych Ci tragedii antycznych. W jakim stopniu problematyka filmu „Pokłosie” koresponduje z ich wymową?

„A skąd bym piękniejszą ja sławę uszczknęła, jak z brata pogrzebania?”

„Biada, już jawnym to, czegom pożądał. O słońce, niechbym już cię nigdy nie oglądał”

Bibliografia

1. Ks. Andrzej Luter, „Pokłosie”, „Kino” 2012, nr 11, s. 66-67
2. Tadeusz Sobolewski, „Jazda na Pokłosie”, http://wyborcza.pl/1,75475,12887879,Jazda_na__Poklosie_.html#ixzz2XLlFtJwB
3. Tadeusz Sobolewski, „Recenzja”, http://wyborcza.pl/1,75475,12813845,Nie_bac_sie__Poklosia_.html#ixzz2XLnYqIlh
4. Joanna Wojnicka, Olga Katafiasz, „Słownik wiedzy o filmie”, Park Edukacja, Bielsko-Biała, 2005, s. 408-411