Cele lekcji

cel ogólny

• przygotowanie uczniów do krytycznego odbioru tekstów kultury

cele szczegółowe

uczniowie:

• wzbogacają swoją wiedzę o czasach stalinowskich
• doskonalą sztukę dyskusji i prezentacji
• uzasadniają swoje stanowisko
• wyciągają wnioski, dokonują syntez
• charakteryzują bohaterów filmu i oceniają ich postawy
• odczytują przesłanie zawarte w filmie
• analizują i interpretują wybrane sceny filmowe
• uczą się we współpracy

Przebieg lekcji

To najbardziej autobiograficzny z moich filmów, jak karta wyjęta z rodzinnego albumu
Krzysztof Zanussi

1. Nauczyciel rozmawia z uczniami o ich wrażeniach związanych z filmem. Aby uporządkować ich wiedzę, rozdaje uczniom kartki z najważniejszymi informacjami dotyczącymi „Cwału” (na stronie internetowej: www.filmpolski.pl), po czym metodą „hipotezy interpretacyjnej” [Określenia Stanisława Bortnowskiego] prosi młodzież o określenie problematyki filmu. Uczniowie przez 5 minut zastanawiają się, jakie tematy zostały poruszone w filmie. Zapisują je na kartkach A4. Kartki z tematami (trzeba zadbać o to, aby się nie powtarzały) zostają zawieszone w widocznym miejscu klasy,np. na tablicy. Temat – problem dopiero wtedy trafia na tablicę, gdy uczeń go w kilku zdaniach odpowiednio uzasadni, odwołując się do treści „Cwału”. W ten oto sposób powstaje lista zagadnień poruszanych w filmie, do której będzie się można odwoływać podczas zajęć. Na pewno znajdą się wśród nich i takie zagadnienia, które dotyczą marzeń, dążeń i pasji bohaterów, co pomoże nauczycielowi przedstawić temat lekcji i krótko omówić cele zajęć.

2. Nauczyciel sprawdza pracę domową – wybrani uczniowie przedstawiają swoje krótkie notatki na temat czasów stalinowskich w Polsce. (Kiedy trwały? Czym się charakteryzowały? Kim był Stalin?). Następnie nauczyciel prosi uczniów, aby scharakteryzowali rzeczywistość ukazaną w filmie (Czy odnajdujecie w niej te zjawiska typowe dla stalinizmu, o których pisaliście w swoich notatkach?) Aby zachęcić młodzież do dyskusji, rozdaje młodzieży kartki z wierszem Adama Ważyka „Mądrość Stalina”, krótko omawia okoliczności powstania wiersza (wydarzenia historyczne i sytuację polityczną kształtujące tego typu poezję), wyjaśnia, czym był socrealizm (załącznik nr 1).

3. Uczniowie dyskutują o postawach bohaterów wobec stalinizmu, zastanawiają się nad motywami działań wybranych postaci i konsekwencjami ich zachowań. (Omawiane są zarówno postawy umacniające stalinizm, jak i te, które były wobec niego opozycyjne). Aby podsumować rozmowę, nauczyciel przypomina uczniom pełną emocji sprzeczkę między ciotką Idalią i rotmistrzem na temat zachowań wobec „bolszewizmu” (dobrze byłoby wspólnie jeszcze raz obejrzeć ten fragment filmu), krótko wyjaśnia, na czym polegała postawa określana jako wallenrodyzm i prosi młodzież o komentarz. (Co myślicie o takim sposobie walki z przeciwnikiem?)

4. Nauczyciel przypomina młodzieży, że ludzie wrogo nastawieni do totalitarnej władzy, byli w latach 50. represjonowani i spychani na margines społeczeństwa. W tym kontekście przywołuje słowa bohaterki filmu – ciotki Idalii „Musimy przetrwać!” i prosi uczniów, aby poszukali odpowiedzi na pytanie: Co pomogło bohaterom, którzy nie wierzyli w komunizm, przetrwać te ciężkie czasy? Na pewno wśród podawanych przez młodzież określeń znajdą się: plany życiowe, dążenia, pragnienia, pasje, aspiracje, marzenia. Nauczyciel podkreśla ich rolę w życiu bohaterów, co pozwoli mu przejść do kolejnej części zajęć.

5. Klasa zostaje podzielona na 6 grup (najlepiej pięcioosobowych). Zadaniem każdego zespołu będzie zaprezentowanie przydzielonych im bohaterów filmowych ze szczególnym zwróceniem uwagi na ich dążenia, marzenia i życiowe pasje. Zespoły otrzymują duże arkusze papieru, kolorowe mazaki. Wskazówki do pracy grupowej można znaleźć na stronie internetowej: http://www.edukacjafilmowa.pl/materialy-edukacyjne/scenariusze-zajec/item/88-jestem.

Instrukcja dla grupy 1. oraz grupy 2.

Waszym zadaniem jest scharakteryzowanie Huberta. Zwróćcie szczególną uwagę na jego dążenia, aspiracje, marzenia. Pomogą Wam w tym pytania:

• Jak został wychowany?
• Kim była dla niego ciotka Idalia? Dlaczego nie mógł zrozumieć jej zachowania?
• O czym marzył? Do czego dążył?
• Do czego był zdolny, aby zrealizować swoje marzenia?
• Jaką rolę odegrały one w jego życiu?
• Czy był odważny?

Znajdźcie dla dążeń Huberta graficzną formę wyrazu i przedstawcie ją na plakacie. (Czas pracy – 20 min.)

Instrukcja dla grupy 3. oraz grupy 4.

Waszym zadaniem jest scharakteryzowanie ciotki Idalii. Zwróćcie szczególną uwagę na jej dążenia, marzenia, pasje. Pomogą Wam w tym pytania:

• Kim była ciotka Ida? Co łączyło ją z rodziną Huberta?
• Jak układały się relacje między nią i Hubertem?
• Dlaczego zdecydowała się na podwójną tożsamość?
• Do czego potrzebna jej była „siostra”?
• Co było jej pasją?
• Jaką rolę ta pasją odegrała w jej życiu?
• Do czego była zdolna, by zrealizować swoją pasję?
• Czy była odważna?

Znajdźcie dla dążeń ciotki Idalii graficzną formę wyrazu. Swój pomysł przedstawcie na plakacie. (Czas pracy – 20 min.)

Instrukcja dla grupy 5. oraz grupy 6.

Waszym zadaniem jest scharakteryzowanie współpracowników ciotki Idalii – rotmistrza, Dominika, Ksawerego. Zwróćcie szczególną uwagę na ich dążenia, aspiracje, marzenia. Pomogą Wam w tym pytania:

• Kim byli? Co na ich temat wiemy?
• O czym marzyli? Do czego dążyli?
• Co ich łączyło?
• Jaka rolę w ich życiu odgrywały marzenia?
• Do czego byli zdolni, by zrealizować swoje zamierzenia?
• Czy byli odważni?

Znajdźcie dla dążeń tych bohaterów graficzną formę wyrazu. Swoje pomysły przedstawcie na plakacie. (Czas pracy – 20 min.)

6. Zespoły prezentują efekty swojej pracy. Uczniowie – sprawozdawcy kolejno charakteryzują wybraną postać (w kontekście jej marzeń i dążeń), objaśniają przygotowane przez siebie plakaty. Klasa przysłuchuje się wypowiedziom kolegów i wnosi swoje uwagi. Nauczyciel podsumowuje wystąpienia zespołów. Zadaje pytanie klasie: Dlaczego możemy mówić w przypadku prezentowanych postaci o odwadze spełniania marzeń i realizowania życiowych pasji?

7. Nauczyciel przypomina klasie, że czasy, w których toczy się akcja filmu, nazywane są „nocą stalinizmu”. Reżyserowi filmu udało się jednak tę ponurą rzeczywistość nieco rozświetlić. Za pomocą jakich zabiegów? Uczniowie, odwołując się do Cwału, wyjaśniają, co składa się na optymistyczny charakter filmu.

8. Nauczyciel zwraca uwagę na tytuł filmu. Dlaczego „Cwał”? Jak interpretujecie ten tytuł? Jaki ma on związek z głównym przesłaniem filmu i jego bohaterami?

9. Warto również zwrócić uwagę uczniów na inne aspekty filmu i porozmawiać, np.:

• o roli muzyki (budowanie nastroju i rytmu filmu, współtworzenie obrazu lat 50.)
• o kompozycji filmu i jego oryginalnym zakończeniu (efekt zaskoczenia, element autotematyzmu, uwiarygodnienie przedstawionych wydarzeń, wyraz miłości do sztuki filmowej, akcent osobisty;; ciekawe rozwiązanie artystyczne czy sztuczny zabieg, rozbijający spójność filmu?)

10. Nauczyciel podsumowuje zajęcia, pytając uczniów o ich marzenia i pasje. (Czego potrzebujecie, aby je urzeczywistnić? Czy również odwagi?)

11. Zajęcia zamyka krótka REFLEKSJA – uczniowie mówią o tym, jak im się pracowało na lekcji, co ich zainteresowało, czego się nauczyli, co im przeszkadzało w pracy, co należałoby poprawić. Nauczyciel zadaje pracę domową, ocenia najaktywniejszych uczniów i dziękuje młodzieży za udział w zajęciach.



Praca domowa

Losy niektórych bohaterów nie zostały dopowiedziane. Nie wiemy np. co się stało z Dominikiem, który przez morze przeprawił się do Danii, jak urządziła się w nowym miejscu ciotka Idalia. Wybierzcie któregoś bohatera filmu i krótko opowiedzcie o jego dalszych losach. Możecie zrobić to w formie listu, wywiadu, kartki z pamiętnika, artykułu w gazecie.

Załączniki

Załącznik nr 1

1. Kto jest bohaterem wiersza?
2. Jaki wpływ miała „mądrość Stalina” na ludzi i świat natury? Jakie atrybuty przypisał jej poeta?
3. Z jakiej sfery życia wywodzą się obecne w wierszu zwroty „łamać się chlebem”, „dzielić pokojem”? Jaką funkcję pełnią te sformułowania w utworze poświęconym Stalinowi?

Ważyk Adam, „RZEKA”

Mądrość Stalina, rzeka szeroka,
w ciężkich turbinach
przetacza wody,
płynąc wysiewa
pszenicę w tundrach,
zalesia stepy,
stawia ogrody.

W gmachu imperium
strop się ugina: pękła kolumna.
Wstępuje z głębin
mądrość Stalina,
rzeka podskórna.
Góry wysokie
w kraju poety

Mao Tse-Tunga – zgryzła opokę,
panów zwaliła
i nawodniła
biedniackie grunta.
Ludzie zbudzeni
na ziemi swojej,
łamią się chlebem,
dzielą pokojem.

Ty ich opływasz,
rzeko rozumna,
ty wiejesz zdrowiem,
wiatrem urody;
przebijasz góry
rzeko podskórna,
łączysz narody.

(1950)