Cele lekcji

Cel ogólny:

• doskonalenie umiejętności analizowania dzieła filmowego pod względem formalnym i treściowym oraz jego interpretacji

Cele szczegółowe:

uczniowie:

• doskonalą umiejętności wykorzystywania w nowy sposób wcześniej zdobytej wiedzy interdyscyplinarnej
• zapoznają się z biografią i twórczością reżyserki Marty Meszaros
• rozwijają umiejętność kreatywnego myślenia
• rozwijają umiejętność porządkowania i łączenia znanych faktów, motywów, tropów interpretacyjnych
• doskonalą umiejętność pracy w grupie, wyrażania i obrony własnych sądów
• aktywizują się do udziału w kulturze

Środki dydaktyczne film Marty Meszaros „Niepochowany” tablica lub dużych rozmiarów karton flamastry

Formy pracy praca indywidualna praca w grupach Metody pracy pogadanka mapa mentalna

Przebieg lekcji

1. Powitanie uczniów przez nauczyciela oraz przedstawienie nadrzędnego celu lekcji.

2. Krótki wstęp nauczyciela na temat filmu; genezy jego powstania, wyjaśnienie tytułu (np. na podstawie materiałów zawartych poniżej) oraz przedstawienie postaci reżyserki.

Kilka uwag na temat filmu.

Film „Niepochowany” Marty Meszaros jest w Polsce mało znany. Opowiada on historię ostatnich lat życia Imre Nagy’a – działacza komunistycznego i premiera Węgier, który podczas „Węgierskiej jesieni” 1956 roku proklamował system wielopartyjny, zapowiedział wolne wybory, domagał się wycofania wojsk sowieckich, wreszcie ogłosił wystąpienie Węgier z Układu Warszawskiego i ich neutralność. Nagy był często porównywany przez historyków z Władysławem Gomułką, a wydarzenia na Węgrzech z polskim „Czerwcem 1956″. Imre Nagy został straconyw 1958 roku po sfingowanym procesie.

Bohater filmu, jako swoiste memento przed śmiercią, wypowiada następujące zdanie: „Jedno tylko napawa mnie wstrętem, że kiedyś rehabilitować mnie będą ci, którzy mnie dzisiaj zabiją„. Dopiero po przeszło 30 latach córka zamordowanego premiera wystąpiła o ekshumację zwłok i rehabilitację dobrego imienia ojca. Formalnie zrehabilitowany w 1989 roku Imre Nagy, stracił jednak wiele w oczach Węgrów, kiedy ujawniono jego współpracę z NKWD w latach 30.

Autorka „Niepochowanego”, adresując go do młodego pokolenia, w rozmowie na temat filmu [„Gazeta Wyborcza”, „Zabrudzona pamięć 1956″ – rozmowa z Martą Meszaros Tadeusza Sobolewskiego] wspomina o tworzeniu „brudnopisu” – pierwszej odkłamanej?, bez cenzury?, jednej z wielu?, własnej? i „prawdziwej”? wersji tej historii.

Kilka uwag o bohaterze.

Imre Nagy przez 31 lat czekał na godny pochówek. Według świadectwa A. Dornbacha, adwokata, tuż po zdjęciu z szubienicy ciało skazańca zamknięte zostało w skrzyni i przysypane piaskiem pod więziennym murem w Budapeszcie przy ulicy Kozma, w miejscu, gdzie wyrzucano zwykle kuchenne odpadki. W roku 1961 zwłoki zostały ekshumowane i przeniesione w największej tajemnicy na cmentarz komunalny pod fałszywym nazwiskiem. Kolejne, tym razem symboliczne, pogrzeby odbyły się we Francji na cmentarzu Pere-Lachaise oraz trzykrotnie na Węgrzech. Dopiero w czerwcu 1989 roku, tłumy zgromadziły się w Budapeszcie na uroczystej ceremonii oddania ziemi ekshumowanych szczątków bohatera filmu. Tego samego dnia zmarł jego oprawca Janos Kadar, na wpół oszalały przywódca partii komunistycznej, którego prześladowało widmo Nagy’a. Kadar nigdy nie wymieniał jego nazwiska, mówił: ten człowiek i nałożył podobny nakaz na swoich współpracowników.

Gatunek: dramat
Produkcja: Polska, Słowacja, Węgry, 2004 r.
Reżyseria: Marta Meszaros
Scenariusz: Marta Meszaros, Ewa Pataki
Jako Imre Nagy występuje Jan Nowicki, rolę śledczego gra Jan Frycz
Muzyka: Zygmunt Konieczny

O autorce.

Marta Meszaros urodziła się Budapeszcie. W 1936 roku wraz z matką i ojcem – wybitnym rzeźbiarzem i działaczem komunistycznym, wyemigrowała do Związku Radzieckiego, gdzie chcieli wziąć udział w wielkim eksperymencie Stalina. Skierowano ich do Kirgistanu. Po zmianie sytuacji politycznej matka zmarła, a ojciec, w wyniku sfingowanego procesu, został skazany na katorgę. Los ojca pozostawał oficjalnie nieznany do 1999 r., kiedy to reżyserka otrzymała potwierdzenie wydane przez władze rosyjskie, że został stracony. Te dramatyczne przeżycia stały się podstawą stworzonej przez nią w latach 80. autobiograficznej serii filmów zatytułowanych „Dzienniki”, które pokazywały problem młodzieńczego buntu oraz historię widzianą przez pryzmat własnych wspomnień. Studia reżyserskie ukończyła w 1956 roku na moskiewskim WGIK-u. Początkowo pracowała w studiu kroniki filmowej w Budapeszcie, a następnie w wytwórni filmów dokumentalnych w Bukareszcie. Po powrocie na Węgry w 1958 roku realizowała filmy popularnonaukowe i dokumentalne, których ma w swym dorobku blisko trzydzieści. W roku 1968 zadebiutowała filmem fabularnym „Dziewczyna”. Wyreżyserowała dwadzieścia jeden pełnometrażowych fabuł, głównie na temat prześladowania ludzi przez system totalitarny i problemów kobiet (często mówi się o jej twórczości w kontekście kina feministycznego, sama reżyserka nie identyfikuje się z tym nurtem). W latach 80. nakręciła cykl filmów autobiograficznych. Niektóre jej filmy powstały w Polsce lub w koprodukcji polsko-węgierskiej.

W 1960 wyszła za mąż za znanego węgierskiego reżysera Miklosa Jancso. Jej dwaj synowie Nyika i Miklos Jr., pracowali jako operatorzy przy wielu z jej filmów. Po rozwodzie przez wiele lat prywatnie była związana z Janem Nowickim, który występował w jej filmach. Długo mieszkała w Polsce, nadal jest związana z naszym krajem [na podstawie www.filmweb.pl oraz „Encyklopedia kina” pod red. Tadeusza Lubelskiego].

Marta Meszaros znała Imre Nagy’a osobiście. Powiedziała o nim (cytowany wyżej wywiad), że był nietypowym politykiem jak na tamtą epokę – „chłop z urodzenia, polityk chłopski, miły, zwykły człowiek; nie miał w sobie nic z aparatczyka owładniętego ideologią komunistyczną.”

3. Praca nad analizą i interpretacją filmu metodą mapy mentalnej. Faza pierwsza mapy: wytwarzanie pomysłów.

Wyobraźmy sobie, że „Niepochowany” to centrum dużego układu, podobnego do Układu Słonecznego. Pamiętamy, że naszym zadaniem jest zanalizować film. W tym celu spróbujemy rozłożyć go na wiele części składowych – tematycznych i formalnych, jak „układankę”.

Nauczyciel zapisuje na tablicy albo na dużym arkuszu papieru w samym centrum „Niepochowany”. Następnie prosi uczniów o wskazanie kilku zasadniczych tropów interpretacyjnych. Można zapytać: „O czym jest ten film?” „Jaka jest tematyka filmu?”

Prawdopodobne wypowiedzi uczniów:

to film o systemie totalitarnym i walce z nim, o powstaniach przeciwko komunizmowi w 1956 r., o „kole historii” i pewnych prawidłowościach, które nim rządzą, o zachowaniach ludzi znajdujących się u władzy, o człowieczeństwie i postawach ludzkich w sytuacjach granicznych, o pamięci, która domaga się zadośćuczynienia za minione winy, o ko- nieczności – powinności odkłamywania historii, o patriotyzmie, o obronie i zdradzie własnych ideałów, o mądrości i sprawiedliwości, o tradycji narodowej i jej pielęgnowaniu, o miłości do ojczystej ziemi i rodziny…

Etap oceny i analizy zgłoszonych pomysłów, demokratyczny wybór najistotniejszych tematów oraz sformułowanie i zapisanie ich w lapidarnej formie na orbicie tytułu.

4. Praca w grupach. Nauczyciel dzieli klasę na 5 zespołów. Każdy otrzymuje do opracowania jedno hasło z mapy (propozycje): bohater, historia, totalitaryzm, pamięć, wolność. Ma je opracować w taki sposób, aby wskazać 3 kolejne kierunki interpretacji, poszerzenia znaczeniowego każdego hasła.

BOHATER – antybohater (niski, krótkowzroczny, lekko zezujący, nieatrakcyjny wizualnie udręczony, wynędzniały, opuszczony i zdradzony przez przyjaciół, pogodzony z losem, nie podejmujący desperackich prób ratunku),

bohater szekspirowski (dramat władzy Janosa Kadara a „Makbet” Szekspira),

bohater dramatu antycznego (sceny w sądzie z udziałem Nagy’a, pełna świadomość własnego położenia, mimo to podjęcie decyzji „tragicznej”, moralnie – brak innej możliwości),

bohater romantyczny (arystokrata ducha, człowiek bez lęku z wyraźnym systemem moralnym, posiadający prawdziwą wiedzę na temat, co jest ważne w życiu, kochający i kochany, idealista, podejmujący walkę i cierpiący „za miliony”),

rewolucjonista (droga Nagy’a: urodzony na wsi, powołany do wojska, ranny, zafascynowany nową ideologią, jeden z towarzyszy, tworzący nowy ład i nowe struktury, więziony, oskarżony i zgładzony przez system, który sam tworzył, umiera bez złudzeń),

bohater wyidealizowany (obraz Imre Nagy’a pokazany w filmie to wizerunek ziemianina, inteligenta, męża stanu, mędrca. Tymczasem był to prosty chłop, rewolucjonista. Nawet w więzieniu jest zawsze w garniturze, który dodaje mu godności osobistej),

męczennik (Nagy stał się symbolem walki z reżimem. Nawiązania do wątków związanych z męką Chrystusa – pozbawiony rzeczy osobistych, potraktowany przedmiotowo, pochowany nawet nie w trumnie, po prostu w skrzynce, z drutem kolczastym pętającym nogi, umiera na szubienicy w obecności oprawców, niesprawiedliwie osądzony, zmartwychwstały – zrehabilitowany, matka bohatera stylizowana na Matkę Boską, ostatnia posługa lekarza, zwrot relikwii osobistych: woreczka ziemi z miejsca urodzenia, zdjęcia rodzinnego).

HISTORIA – koło historii (przewidywalność rozwoju i upadku systemów, zaistnienia kolejnych wydarzeń, próba odejścia od zdegenerowanej ideologii przez jej twórców, sinusoida dziejów, znajomość mechanizmów historii, powtarzalność),

obraz powstania (zrywu wolnościowego, walka o wolność i niepodległość, a także o godność ludzką),

śmietnik historii (rehabilitacja wcześniej zapomnianych bohaterów, odkłamywanie historii lub powtórne zakłamywanie. Więzienie znajduje się w dawniejszym klasztorze, sugestia proklamowania nowej religii, zniszczenia starej. Sugestia zakończenia i osądzenia czasów, kiedy życie miało wymiar sakralny),

prawda historyczna (obiektywizm, życzeniowość, kwestia źródeł, tradycja narodowa, prawda i kreacja, czy istnieje prawda historyczna),

podobieństwa i różnice (Polska i Węgry w 1956 roku, Nagy i Gomułka – podobna sytuacja, inne decyzje).

TOTALITARYZM – jedna partia i jedna ideologia (kształtowanie się ideologii, czasy represji, czasy odwilży – samokrytyki oraz naprawy błędów i wypaczeń, a także liberalizacji życia), zakłamany język przeczący faktom (do wykorzystania także przy realizacji punktu podstawy programowej o języku polityków i ideologii),

walka z przeciwnikami politycznymi (więzienie, sfingowane procesy, zabójstwa, niemożność obrony, nieinformowanie opinii publicznej, procesy za zamkniętymi drzwiami, internowania, zastraszanie),

monopol informacyjny i propaganda,

terror tajnych służb (ciekawa postać śledczego, granego przez Jana Frycza, oddany pracownik systemu, bezduszny, nieludzki, nawiązujący do tradycji Dostojewskiego, czy Gogola. Prowadzi swoistą grę z oskarżonym. Nie widzi w nim człowieka, ale zagadkę natury ideologicznej i prawnej),

wizerunek bohatera, jego światopogląd, czyny i decyzje (szczególnie w zestawieniu z pozostałymi bohaterami filmu) może nasuwać skojarzenia ze „Zniewolonym umysłem” Czesława Miłosza.

PAMIĘĆ – autobiografia pisana przez Nagya w trakcie internowania i uwięzienia jest próbą oddania sprawiedliwości zaistniałym faktom i swojej pamięci. Także podczas procesu Nagy korzysta z obecności kamer telewizyjnych, aby wyrazić swoje stanowisko – powierza im swoją prawdę i ma nadzieję, że dzięki temu nagraniu fakty ujrzą kiedyś światło dzienne. Pamięć o tych wydarzeniach, to także motyw autobiograficzny dla Marty Meszaros,

świadkowie (dopóki żyją świadkowie, trwa pamięć, film jest pamięcią o tych wydarzeniach, do zestawienia z pamięcią poety w wierszu Czesława Miłosza „Który skrzywdziłeś”),

dzieci i wnuki (autorka filmu dedykuje go kolejnym pokoleniom, jako kapitał patriotyzmu, ale i przestrogę. Córka Nagy’a jest depozytariuszem jego testamentu, to ona musi podjąć decyzję w sprawie rehabilitacji społecznej ojca. Nasuwa się przypuszczenie, że rehabilitacja ta następuje z powodu upływu czasu – śmierci oprawców, wymiany pokolenia u władzy, a nie z powodu wiary w całkowitą odmianę ludzi i sprawiedliwość),

postawy ludzi w obliczu dramatów historii i pamięć o nich. Do zestawienia z np.: „Lista Schindlera” w reż. Stevena Spielberga, „Pianista” w reż. Romana Polańskiego, „Czarny czwartek. Janek Wiśniewski padł” w reż. Antoniego Krauze, „Popiełuszko. Wolność jest w nas” w reż. Rafała Wieczyńskiego, „W ciemności” w reż. Agnieszki holland,

przestroga moralisty (pamięcią osobistą nie da się manipulować. Słowa Nagy’a adresowane do współoskarżonych: „Proszę im powiedzieć, niech zrzucą na mnie całą winę. Niech za wszelką cenę ratują swe życie… a potem próbują z tym żyć”),

kamera jako świadek historii (w filmie pokazana jest scena, w której służby bezpieczeństwa palą taśmy, będące zapisem procesu albo innych faktów. Wraz ze zniszczeniem jedynych dowodów ginie prawda o faktycznym przebiegu procesu Nagy’a. Skojarzenie z amatorskimi nagraniami amerykańskich żołnierzy w Iraku, którzy nagrywali znęcanie się nad islamskimi więźniami oraz np. pierwszą sceną (zapis z wojny w Jugosławii) filmu „Psy 2. Ostatnia krew” w reż. Władysława Pasikowskiego, ale i zapisem działań wojennych z filmu „Czas Apokalipsy” w reż. Francisa Forda Coppoli (kamera jako świadek, którym łatwo jest manipulować).

WOLNOŚĆ– osobista (człowiek niezagrożony represjami, bez strachu funkcjonujący w swoim kraju),

wolność narodu (naród mieszkający na własnej ziemi, samostanowiący o sobie bez obcych interwencji i nacisków),

wolność słowa (wypowiedzi, osądu sytuacji, dostęp do niezależnych informacji),

wolność moralna (świadomość możliwości dokonywania własnych i właściwych wyborów zgodnych z własnym sumieniem),

wolność ducha i tworzenia (uosabiana przez postać graną przez Piotra Skrzyneckiego, obserwatora i świadka zburzenia pomnika Stalina w Budapeszcie).

5. Po zakończeniu pracy uczniowie przedstawiają na forum klasy jej wyniki. Pomysły zaakceptowane przez ogół klasy zostają włączone do diagramu.

Praca domowa

a) Nauczyciel może (jako zadanie domowe lub w trakcie kolejnej lekcji) poprosić uczniów o wyszukanie znanych im tekstów kultury: filmów, dzieł literackich, obrazów, utworów muzycznych, które mają ścisły związek z wątkami, motywami odnalezionymi w filmie Marty Meszaros (np. dramat władzy Janosa Kadara, „Makbet” Szekspira). Dodatkowe spojrzenie na konteksty, związki pomiędzy różnymi motywami zdecydowanie poszerzy horyzont interpretacyjny.

b) Nauczyciel dzieli klasę na 4 grupy A, B, C, D. Każdej z grup przyporządkowuje jedną płaszczyznę czasową narracji (Załącznik nr 1). Każdy uczeń samodzielnie w domu, najlepiej bazując na fragmentach filmu, spróbuje opisać sposób obrazowania, przedstawiania w filmie tego momentu historii. Jeżeli takie ćwiczenie dla danej grupy jest zbyt trudne, to nauczyciel może (Załącznik nr 2) poprosić jedynie o dopasowanie do siebie występującego w danych scenach sposobu opowiadania i czasu narracji. Wybór z podanych możliwości.

Załączniki

załącznik nr 1	załącznik nr 2
Płaszczyzny czasowe narracji w filmie „Niepochowany” Marty Meszaros	Różne rodzaje obrazowania w filmie „Niepochowany” Marty Meszaros
a/czasy współczesne – 2 dziewczyny idące na cmentarzu do grobu Imre Nagy’a. Symboliczny hołd oddany po latach wielkiemu człowiekowi i przywódcy narodu przez młodych ludzi, którzy pamiętają.	1. Wykorzystano filmy archiwalne z okresu „Węgierskiej jesieni’56”, zdjęcia stylizowane na dokument, także czarno-białe, nawiązujące lub kontynuujące wątki z taśm archiwalnych. Narracja oparta na oryginalnych dokumentach, przemówieniach i protokołach. Szybki montaż.
B/lata 80. – córka Nagy’a siedząca przy maszynie do pisania w swoim mieszkaniu. Odmawia wystąpienia o rehabilitację ojca, wiedząc, że nie nadszedł jeszcze czas sprawiedliwości dziejowej. W 1989 roku decyduje się na wystąpienie o publiczną rehabilitację. Ten sam czas, inne miejsce. Zdjęcia pokazujące palenie materiałów dowodowych przez wojskowych lub pracowników aparatu państwowegow momencie schyłku reżimu.	2. Poetycki, magiczny, mistyczny obraz dzieciństwa i młodości, zwyczajnej, trudnej, ale szczęśliwej. Także obraz matki – zatroskanej, rozumiejącej wszystko, bolejącej nad losem syna – stylizowanej na Matkę Boską. W dodaniu wymienionym obrazom, scenom waloru mistycznego pomaga muzyka. Sceny te przebiegają bez słów wypowiadanych w czasie rozgrywania się akcji (do zestawianie z „Doliną Issy” Czesława Miłosza zekranizowaną przez Tadeusza Konwickiego).
C/wydarzenia z lat 50. – rozpoczynają się w 1956 roku powstaniem narodowym i powołaniem Imre Nagy’a na premiera Węgier. Następnie obserwujemy internowanie Nagy’a, uwięzienie, nieuczciwy proces i śmierć.	3. Obraz płomieni trawiących palące się taśmy filmowe. Wokół żołnierze. Inny obraz – żołnierze sprzątający jakieś spopielone resztki. Inny obraz. Żołnierze zakopują trumnę w jakimś lasku, która ma na wieku pokazywany wcześniej widzom napis. Plan ogólny. Kamera nieruchoma, obserwuje scenę wydarzeń.
D/retrospekcje związane z dzieciństwem, młodością oraz dniami bezpośrednio poprzedzającymi desygnowanie na urząd premiera; często związane z pisaniem autobiografii.	4. Występuje jeden motyw obrazowy. Jest to kobieta widziana przede wszystkim z tyłu, pochylona nad maszyną do pisania w swoim mieszkaniu lub jej twarz – zamyślona. Zatrzymany czas w pokoju urządzonym zapewne wiele lat temu. Kamera statyczna, zastosowano jedynie zbliżenie tekstu zapisanego przez kobietę.
	5. Zdjęcia zrealizowane jak gdyby amatorską kamerą, bardzo realistyczne, reporterskie.
	6. Zdystansowana obserwacja bohatera, wydarzeń, procesów historycznych. Pasywne śledzenie rozwoju wypadków, jakby kamera obawiała się interpretowania obrazów, które rejestruje. Ograniczony komentarz, pozostawienie (pozorne) oceny wydarzeń i postaw widzom. Obraz w pełni fabularny o charakterze dokumentalnym.