Cele lekcji

Po lekcji uczeń powinien:

• rozumieć na czym polega istota opowieści
• dostrzegać postawy reprezentowane przez filmowych bohaterów i umieć wiązać je z zachowaniami ludzi (film jako opowieść o świecie)
• zauważać terapeutyczną moc opowieści
• postrzegać dialog filmowy jako istotny przekaz

Czas pracy 2 godziny lekcyjne

Formy pracy praca w grupach Metody pracy praca z fragmentami filmu praca z tekstem elementy wykładu

Przebieg lekcji

Wprowadź do problematyki filmu, który uczniowie obejrzeli wcześniej (albo poproś o to chętnego ucznia).

Akcja obrazu rozgrywa się podczas II wojny światowej w Casablance – francuskim mieście w północnej Afryce (Maroko), okupowanym przez nazistowski rząd Vichy. Oddziały policji patrolują ulice, panuje chaos i przerażenie. Miasto jest pełne uchodźców, którzy z opanowanej przez wojnę Europy przez Casablankę chcą przedostać się do Stanów Zjednoczonych Ameryki, dopiero stojących u progu wojny. [Gdy w listopadzie 1942 roku film pojawił się na ekranach kin, Ameryka już uczestniczyła w wojnie, którą wywołał japoński atak na Pearl Harbor 7.XII.1941 roku.] Jedyną nadzieją dla większości uchodźców jest uzyskanie wizy niezbyt legalnymi metodami. Dla większości z nich ta misja nie może skończyć się powodzeniem. Centrum życia społeczności jest klub prowadzony przez Amerykanina, Ricka Blaine’a. Tu uprawia się pokątny hazard, pije alkohol, załatwia lewe interesy. Dla elegancko ubranych gości klubu (zwraca uwagę nieskazitelny krój garniturów, wytworne stroje kobiet, wyszukane lampy, obrusy na stołach) gra pianista, a czasem nawet orkiestra. Kolejne osoby dramatu przesuwają się po tej scenie aż do pewnego dnia, kiedy w klubie pojawia się piękna kobieta – ” z wszystkich barów we wszystkich miastach na całym świecie ona musiała wejść do tego”.

Ilustracja filmowa: Ilsa z Laszlo wchodzą do klubu

Poproś uczniów by na podstawie filmu zrekonstruowali świat przedstawiony.

Jak wygląda miasto, jak są ubrani ludzie – w tym uchodźcy, jak się zachowują, jak spędzają czas. Czy obraz pokazany w filmie odpowiada wyobrażeniom uczniów na temat II wojny światowej? Poproś chętnych uczniów o przywołanie znanych im – z telewizji, filmu (artystycznego i dokumentalnego), literatury, fotografii i innych źródeł – obrazów wojny. Skomentuj opinie i przypomnij, że II wojna światowa toczy się na wielu frontach, że nie ogranicza się do Europy (celowe może okazać się pokazanie na mapie różnych frontów tej wojny, także pozaeuropejskich).

Poproś uczniów o porównanie przypomnianych obrazów II wojny światowej z obrazem wojny w „Casablance”, zastanów się z uczniami jakie są przyczyny tych różnic. Poproś uczniów o podsumowanie, ewentualnie zrób to samodzielnie.

„Casablanca” pokazuje odmienny obraz rzeczywistości wojennej niż ten, który uczniowie znają z realizacji programu szkolnego i popularnych źródeł wiedzy.

Zwróć uwagę uczniów na filmowe dialogi. Podziel klasę na grupy i każdej z nich rozdaj fragment listy dialogowej filmu. Poproś o analizę dialogów, ze zwróceniem uwagi na sposób mówienia, styl, celność sformułowań.

Język pełen paradoksów: naiwny i ironiczny, dosłowny i metaforyczny, precyzyjny i rozwleczony, pełen słownych przepychanek i poezji rodem z bulwarowych opowieści.

Poproś liderów grup o przedstawienie wniosków i zapisanie na tablicy celniejszych sformułowań. Uczniowie zapisują je do zeszytu.

Np. „Są dzielnice w Nowym Jorku, których radziłbym panu nie atakować” mówi Rick do majora Strassera. „Jakiej jest pan narodowości?” – pyta Strasser Ricka. „Jestem pijakiem”, odpowiada mu Rick, co Renault kwituje stwierdzeniem: „To czyni Ricka obywatelem świata”. „Jeśli chodzi o kobiety jesteś prawdziwym demokratą” – mówi Luis do Ricka. Kiedy Ilsa prosi Sama, żeby zagrał piosenkę z jej przeszłości, mówi: „Zagraj to, Sam. Zagraj „Jak mija czas”. „Twoje zdrowie mała” – Rick mówi do Ilsy, „Zawsze jest pan po stronie słabszych” – mówi do Ricka Laszlo. „Tak, i stwierdziłem, że to bardzo kosztowna działalność” – odpowiada mu Rick. „Jeżeli w Casablance jest grudzień, jaka pora jest teraz w Nowym Jorku? – pyta Rick. „Co? Mój zegarek stanął”, odpowiada mu Sam. „Założę się, że Nowy Jork teraz śpi. Założę się, że śpi cała Ameryka”, kończy dyskusję Rick. „Louis, myślę, że to jest początek pięknej przyjaźni”- mówi Rick do Renault’a w ostatniej scenie filmu.

Opowieść przede wszystkim.

W „Casablance” głównym bohaterem i tkanką filmu jest sama opowieść. Są tutaj wszystkie elementy dobrej opowieści – bohater, wielka historia miłosna, historia wojenna, która jest jak najbardziej współczesna pierwszym odbiorcom filmu – Europę gnębi II wojna światowa, lada moment dotrze ona do Ameryki. Klasyczna opowieść przedstawiona zostaje prostymi środkami – skupia się na losach postaci, z których każda symbolizuje czyjś los – np. Rick to porzucony mężczyzna, który szuka ukojenia po przebytym zawodzie miłosnym i z Paryża ucieka do Casablanki, Ilsa – bohaterka romansu, rezygnuje z miłości, gdy dowiaduje się, że jej mąż żyje i znajduje się w obozie koncentracyjnym, Victor Laszlo – działacz polityczny ryzykuje swoim życiem dla ojczyzny. Taka konstrukcja bohaterów wpisuje się w myślenie mityczne – silni mężczyźni (bohaterowie), ukochana kobieta, z którą nie można się połączyć, nadrzędność sprawy nad własnym szczęściem.

Opowieść pełni rolę psychologicznego drogowskazu pozwalającego odnaleźć się w labiryncie, jaki tworzy złożoność świata. Widz dostaje wskazówkę, jak można się zachować w podobnej sytuacji, jak zachowuje się w takim przypadku bohater – może tę wskazówkę przyjąć, albo odrzucić, ale musi się z nią zmierzyć.

Kreacja bohatera, która przyciąga widza.

W filmie jest coś magicznego: pierwotnym punktem wyjścia opowieści jest miłość w mitycznym Paryżu – wbrew wojnie w tym mieście zakochanych rozkwita uczucie między Rickiem i Ilsą i to jest pierwszy punkt magicznej opowieści. Potem porzucony bohater próbuje odnaleźć swoje miejsce w interesach, z dala od Paryża – jest cyniczny, nie pije alkoholu z klientami swojego klubu, zabrania grania piosenki, która towarzyszyła jego miłości, nie dopuszcza do wspomnień, żyje jak „twardziel”, na którym całe to wojenne zamieszanie i ludzkie dramaty nie robią wrażenia, chociaż czasem stać go na ludzkie odruchy (np. pomaga wygrać w ruletkę mężczyźnie, którego żona zdradza z policjantem, by zdobyć pieniądze na wizy). Widz ogląda zimną maskę bohatera nieco zdziwiony i zadaje sobie pytanie o przyczyny. Spokojne życie Ricka burzy przybycie Ilsy – teraz wracają wspomnienia miłości. Potem Rick odrzuca okazję na połączenie z ukochaną, nie działa pod wpływem osobistej urazy ani zemsty, wybiera to, co jest dobre dla racji nadrzędnych, nieosobistych – walki z faszyzmem, dobra małżeństwa (obowiązujący wówczas tzw. Kodeks Haysa z lat 30-tych. określał dopuszczalność scen przedstawianych w filmach produkowanych i dystrybuowanych w Stanach Zjednoczonych. M.in. nakazywał by w pozytywnym świetle przedstawiać małżeństwo i rodzinę, zaś zdradę jako rzecz nieatrakcyjną, nie przynoszącą szczęścia).

Rick jest więc wojownikiem, odrzuca marzenie o powrocie miłości, przeciwstawia się marzycielstwu Ilsy i posuwa się nawet do kłamstwa by osiągnąć słuszny cel. Prawdziwy bohater nie może odlecieć z Ilsą, pozostawiając jej męża na śmierć. Trudno o bardziej szlachetne zachowanie. To właśnie podkreślana przez Schopenhauera gotowość do poświęcenia dla kogoś swojego życia. Podobne rzeczy zdarzają się w mniejszej skali codziennie i wszędzie, kiedy z pobudek nieegoistycznych pomagamy sobie nawzajem. Szczególnie atrakcyjnie wygląda ta postawa Ricka wobec okoliczności zewnętrznych – wojna to najlepszy sposób na doświadczenie przez mężczyznę pełni życia.

Pora na pytanie, skąd atrakcyjność takiej kreacji bohatera dla widza?

Z terapeutycznej mocy opowieści. Widz zajmuje wygodne miejsce na widowni i widzi, że nie musi ryzyka, które towarzyszy mu w życiu, podejmować samotnie, że przed nim byli inni – choćby filmowy Rick Blaine. I widzi, jaką podjął decyzję. We wszystkich epokach labirynt przeszkód życiowych człowieka jest podobny – możemy więc pójść szlakiem przetartym przez bohatera, to łatwiejsze niż samodzielne poszukiwanie.

Końcowa inspiracja.

Podobny motyw – jak uciec od II wojny światowej do wolnego świata – pojawia się w powieści niemieckiego pisarza Ericha Remarque’a „Noc w Lizbonie” (1961/62).

Jest początek II wojny światowej. Wrogowie Trzeciej Rzeszy muszą uciekać z Europy, ale większość dróg ucieczki jest już zamknięta. Pewnej nocy w Lizbonie, ostatniej bramie do wolnego świata, stojący w porcie uciekinier bezsilnie wpatruje się w statek, który następnego dnia wypływa do Ameryki. Wtedy podchodzi do niego człowiek, który chce mu oddać swoje bilety na ten rejs. Jedynym warunkiem, jest wysłuchanie jego opowieści…  Aż dziwne, że kino nie sięgnęło jeszcze po tę opowieść.

Praca domowa

Zastanów się, jaką rolę odgrywa opowieść w życiu człowieka. Sięgnij do własnych doświadczeń czy przykładów znanych z literatury i filmu (np. opowiadanie bajek, rola bajek Grzegorza w „Kordianie”, jak działają mity). Zainspiruj się teoriami o znaczeniu mitu J. Campbella. Chodzi nie tyle o konkretne odpowiedzi, ile o pretekst do zdobycia wiedzy na ten temat.