Cele lekcji

W trakcie zajęć uczniowie:

• doskonalą umiejętność świadomego, krytycznego odbioru i analizy dzieła filmowego
• stosują w analizie dzieła filmowego pojęcie „postmodernizm”
• rozpoznają cytaty, aluzje, nawiązania do innych filmów, poznają termin „intertekstualność”
• analizują funkcje motywów kulturowych i sposoby ich przetwarzania
• rozwiązują problemy w kreatywny sposób
• ćwiczą umiejętność współpracy w grupie
• doskonalą umiejętność dyskusji i prezentowania swojego stanowiska

Czas pracy 1 godzina lekcyjna Środki dydaktyczne film „Rewers” w reżyserii Borysa Lankosza arkusze papieru, markery

Formy pracy praca w grupach praca z całą klasą Metody pracy aktywizujące: burza mózgów, dyskusja elementy heurezy

Przebieg lekcji

Prosimy uczniów o przygotowanie arkuszy zapisanych przed projekcją, zawierających skojarzenia z czasami stalinizmu; zaprezentowanie ich przez przedstawicieli grup. (Spodziewane odpowiedzi, np.: smutno, przygnębiająco, niebezpiecznie, ponuro, poważnie, patetycznie, tragicznie, nudno, beznadziejnie, brak wolności, szaro, brzydkie ubrania…). Zwracamy uwagę na pesymistyczny charakter skojarzeń, pytamy o ich źródło, (prawdopodobnie stanowią je materiały archiwalne czarno-białe, wiedza historyczna, tradycja mówienia o tych czasach utrwalona w kulturze, np.: „Człowiek z marmuru” A.Wajdy)

Pytamy o wrażenia wywołane przez omawiany film (są inne, film zawiera komizm, jest groteskowy…).

Zapisanie tematu lekcji, opatrzenie go komentarzem takim, jak w przypisach, uświadomienie uczniom, że ich wrażenia są podzielane przez większość i traktowane jako walor filmu. Możemy przeczytać kilka przykładowych fragmentów recenzji [3].

Zapisujemy nazwiska twórców filmu:

• reżyseria: Borys Lankosz
• scenariusz: Andrzej Bart
• zdjęcia: Marcin Koszałka
• scenografia: Magdalena Dipont, Robert Czesak
• obsada: Agata Buzek, Krystyna Janda, Anna Polony, Marcin Dorociński

Pytamy o nagrody: prezentujemy listę (robi wrażenie), zwracamy uwagę, że doceniono wielu twórców w Polsce i za granicą.

• Nagrody 34. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych Gdynia 2009
• Nagrody w Konkursie Głównym
• Wielka Nagroda – Złote Lwy dla najlepszego filmu
• Wielka Nagroda – Złote Lwy dla producenta najlepszego filmu
• Nagroda dla Agaty Buzek za najlepszą główną rolę kobiecą
• Nagroda dla Marcina Koszałki za najlepsze zdjęcia
• Nagroda dla Włodzimierza Pawlika za najlepszą muzykę
• Nagroda dla Marcina Dorocińskiego za najlepszą drugoplanową rolę męską
• Nagroda dla Mirosławy Wojtczak, Ludmiły Krawczyk i Waldemara Pokromskiego za charakteryzację do filmu „Rewers”

Nagrody pozaregulaminowe

• Nagroda publiczności Multikino
• Nagroda Sieci Kin Studyjnych i Lokalnych
• Nagroda Polskiej Federacji Dyskusyjnych Klubów Filmowych – statuetka Don Kichota
• Nagroda Dziennikarzy
• Nagroda Organizatorów Festiwali i Przeglądów Filmu Polskiego za Granicą

Pozostałe nagrody

• NAJLEPSZA GŁÓWNA ROLA KOBIECA Agata Buzek – „Rewers”
• NAJLEPSZY SCENARIUSZ Andrzej Bart – „Rewers”
• NAJLEPSZA DRUGOPLANOWA ROLA KOBIECA Anna Polony – „Rewers”
• NAJLEPSZA MUZYKA Włodek Pawlik – „Rewers”
• ODKRYCIE ROKU Borys Lankosz – „Rewers”
• NAJLEPSZA SCENOGRAFIA Magdalena Dipont, Robert Czesak – „Rewers”
• NAJLEPSZE KOSTIUMY Magdalena Biedrzycka – „Rewers”
• Nagroda FIPRESCI na 25 WMFF
• Brązowa Żaba w Konkursie Głównym Festiwalu Plus Camerimage 2009 dla Marcina Koszałki za zdjęcia do filmu MFF w Moskwie [5]

Nagrody indywidualne

• 2011 – „REWERS” Pune; Indie (Międzynarodowy Festiwal Filmowy) Nagroda za reżyserię
• 2011 – „REWERS” Moskwa (Festiwal Filmów Polskich „Wisła”) Nagroda Główna za „wyszukaną stylistykę i subtelną ironię”
• 2010 – „REWERS” Tarnów (Tarnowska Nagroda Filmowa) Nagroda Specjalna
• 2010 – „REWERS” Tarnów (Tarnowska Nagroda Filmowa) Nagroda Publiczności
• 2010 – „REWERS” Seattle (SIFF New Directors Showcase) Grand Jury Prize dla Nowego Reżysera
• 2010 – „REWERS” Paszport „Polityki” (nagroda kulturalna tygodnika „Polityka”) nagroda w kategorii: film za „najlepszy debiut nie tylko ostatniego roku”. Za nowe spojrzenie na historię Polski, bez patosu i uproszczonych ocen. Za wyrafinowane poczucie humoru oraz świetną pracę z aktorami”
• 2010 – „REWERS” Moskwa (MFF) Nagroda „Srebrny Jerzy” dla najlepszego filmu konkursu „Perspektywy”
• 2010 – „REWERS” Lubomierz (FF Komediowych) Złoty Granat
• 2009 – „REWERS” Warszawa (Warszawski Festiwal Filmowy) Nagroda FIPRESCI dla najlepszego debiutu z Europy Wschodniej
• 2009 – „REWERS” Gdynia (do 1986 Gdańsk) (Festiwal Polskich Filmów Fabularnych) Don Kichot, nagroda PF DKF

Inne nagrody

• 2010 – „REWERS” Złota Kaczka (przyznawana przez pismo „Film”) dla najlepszego scenarzysty w sezonie 2009/2010, nagrodę otrzymał Andrzej Bart
• 2010 – „REWERS” Złota Kaczka (przyznawana przez pismo „Film”) dla najlepszego autora zdjęć w sezonie 2009/2010, nagrodę otrzymał/a Marcin Koszałka
• 2010 – „REWERS” Złota Kaczka (przyznawana przez pismo „Film”) dla najlepszej aktorki w sezonie 2009/2010, nagrodę otrzymała Agata Buzek
• 2010 – „REWERS” Września (Ogólnopolski Festiwal Sztuki Filmowej „Prowincjonalia”) Nagroda za zdjęcia, nagrodę otrzymał Marcin Koszałka
• 2010 – „REWERS” Września (Ogólnopolski Festiwal Sztuki Filmowej „Prowincjonalia”) Nagroda aktorska, nagrodę otrzymała Agata Buzek
• 2009 – „REWERS” Nagroda im. Zbyszka Cybulskiego – Nagroda Publiczności, nagrodę otrzymała Agata Buzek
• 2009 – „REWERS” Łódź (do 1999 Toruń) (MF Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych „Camerimage”) „Brązowa żaba” za zdjęcia pełna nazwa festiwalu: Międzynarodowy Festiwal Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych „Plus Camerimage”, nagrodę otrzymał Marcin Koszałka.

Wskazujemy na obecne w temacie słowo „postmodernizm”, prosimy o podanie znaczenia lub je wyjaśniamy/przypominamy, można skorzystać z definicji zamieszczonej w podręczniku „Zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka” dla klasy III [4].

Postmodernizm/ponowoczesność to:

„(…) Zespół tendencji w sztuce i naukach humanistycznych. Oznacza zacieranie granic między tym, co elitarne i egalitarne, literackie i dokumentarne, awangardowe i popularne. Cechami tej sztuki są: intertekstualność (gra konwencjami z przeszłości wynikająca z przekonania, że „wszystko już było”), fragmentaryczność, globalizm (zacieranie różnic kulturowych w świecie „globalnej wioski”). Charakterystyczną postawą naukową doby postmodernizmu jest dekonstrukcja, czyli nowy sposób czytania dzieł (także z przeszłości), który odrzuca zasadę spójności struktury tekstu, rozbija go, by wydobyć nieoczekiwane, paradoksalne znaczenia. Postulaty te odrzucają poznawczy absolutyzm oraz obiektywizm na rzecz subiektywnej prawdy pojedynczego człowieka”.

Informujemy, że wielu krytyków mówi o „Rewersie” jako postmodernistycznej zabawie popularnymi gatunkami [5] – typowymi polskimi elementami i cytatami z mistrzów światowego kina.

Ogłaszamy konkurs dla grup (obowiązuje podział z poprzednich zajęć) na odnalezienie jak największej ilości nawiązań do gatunków, konkretnych filmów, aktorów… – „burza mózgów”.

Możemy też, jeśli uznamy, że przekracza to możliwości naszych uczniów, pracować wspólnie, podsuwać pomysły, wskazywać sceny, charakterystyczne elementy.

Przykładowe konteksty:

• fragmenty filmów dokumentalnych, kroniki archiwalne – obraz uzupełniony muzyką współczesną nie tworzy efektu kroniki filmowej,
• komedia obyczajowa przedwojenna, np. spotkanie z księgowym, babcia i jej cięty język, bon moty,
• komedia kryminalna w stylu „Arszenik i stare koronki”,
• farsa przeradzająca się w horror – od swatania Sabinki do rozpuszczania ciała w wannie,
• film noir – jego klimat to klucz formalny, wg Koszałki, ale pozornie, film jest jednak nowoczesny, ma „złamany styl”,
• czarna komedia w stylu braci Coen – np. mielenie zwłok w filmie „Fargo”, Tarantino – np. „Bękarty wojny”, „Pulp Fiction” (zegarek dziadka Butcha),
• niemiecki ekspresjonizm,
• kobiety od Almodovara, „Volver” z hiszpańskiego oznacza ‚odwrócić’,
• „Człowiek z marmuru” Wajdy,
• „Dziecko Rosemary” Polańskiego, kuszenie Sabiny,
• „Casablanca” – Bogart,
• muzyka jak z filmów sensacyjnych i inne…

Wybieramy zwycięzców konkursu.

Analizujemy artyzm zdjęć, wykorzystujemy przygotowaną po pierwszej lekcji grupę 4.

a) czarno-białe, cytujemy wypowiedź reżysera Borysa Lankosza: „Mam ogromne zaufanie do widowni. Nie wierzę w takie przepisy na sukces filmu: plastikowe zdjęcie i koszarowy dowcip. Nie doceniamy widza, który jest bardzo inteligentny. Od początku wiedzieliśmy, że film musi nawiązywać do stylistyki tamtej epoki i równocześnie musi ją przełamywać. To odpowiadało formie scenariusza, który zaczyna się konwencjonalnie, a potem zaczyna szaleć z konwencjami, bawić się kinem. Szukaliśmy do tego formalnego klucza. Od początku była między nami zgoda, że to będzie film czarno-biały. Kiedy myślę o tamtych latach widzę je bez kolorów. Złapałem się nawet na tym, że w genialnym Pianiście zrobionym z właściwą Polańskiemu precyzją, przeszkadza mi kolor. We mnie on wyzwala poczucie obcości i sztuczności i to nie chodzi o błąd realizatorów filmu, tylko ja wyobrażam sobie te czasy przez pryzmat kronik, czarno-białego obrazu”

[www.dziennik.pl/kultura/film/44671/Borys_Lankosz_Lata _50_widze_bez_koloru.]

b) deformacja przestrzeni: gabinet dyrektora – żabia perspektywa – wyolbrzymienie rangi instytucji; mieszkanie Jankowskich – dziwne ściany, „halucynogenne” wzory na tapetach, dużo staroświeckich mebli, kilimy – wrażenie zagracenia, dawnej świetności i zamożności,

c) zaokrąglenia, załamania, dziwne kąty – absurdalność rzeczywistości, dziwność, nieprzewidywalność świata, surrealizm.

Podsumowanie: funkcjonalność formy wobec treści, lekkość, intertekstualność, wykorzystanie konwencji pozbawionych patosu, które odświeżają sposób podejmowania tematu stalinizmu, problemu „trupów w szafie”, narodowej niepamięci, schizofrenii „dzieci Toporków”, ważne aspekty najnowszej historii w lekkiej formie – to też rewers.

Na zakończenie prosimy jeszcze o przeanalizowanie tekstu i określenie funkcji piosenki końcowej płynącej z „offu”, zaznaczamy, że tego typu pomysł to sposób na dodatkowe porozumienie reżysera z widzem, próba podsumowania, wyrażenia przesłania autora filmu. Zapisujemy na tablicy tytuł i pierwsze słowa, ale możemy też nawiązać współpracę z anglistą, który np.: wcześniej zorganizuje konkurs na najlepsze tłumaczenie całego tekstu.

Piosenka Niny Simone, „Don’t let me be understood”

„Jestem tylko duszą pełną dobrej wiary,
Boże, nie pozwól, abym została źle zrozumiana (…)”.

Prosimy uczniów o swobodne wypowiedzi, w których klamrowo połączą tę interpretację z tytułem filmu. Możemy też przeczytać fragment recenzji przywoływanego już Tadeusza Sobolewskiego [6].

Przypisy:

[1] Jest to parafraza słów Borysa Lankosza, których użył w wywiadzie dla „Dziennika”, mówiąc o planach nakręcenia nowego filmu na podstawie „Fabryki muchołapek”, tam[2] Tadeusz Sobolewski,”Kuszenie panny Sabiny”[3] Polecam stronę Krystyny Jandy, na której można znaleźć wiele recenzji filmu Lankosza[4] D. Chemperek, A. Kalbarczyk, D. Trześniowski, „Zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka. Podręcznik do języka polskiego”, klasa3, WSiP, Warszawa 2010, s.185.[5] „Rewers” Lankosza: przewrotnie o stalinizmie” – Kasia Szumilewicz, Kuba Majmurek
„(…) ten film dokonuje pewnego rozliczenia w „nierozliczeniowej” formule, w formule postmodernistycznej zabawy z filmowymi kliszami, która twórcom wychodzi znakomicie, to chyba najbardziej świadomy filmowej formy obraz, jaki widziałem w Polsce od naprawdę długiego czasu. To skupienie się na zabawie formami kina kreacyjnego jest też tu o tyle ciekawe, że reżyser filmu, Borys Lankosz, do tej pory zajmował się kinem dokumentalnym („Rewers” to jego debiut w fabule), podobnie zresztą jak jego operator, Marcin Koszałka, którego film „Takiego pięknego syna urodziłam”, jest jednym z najważniejszych (a przy tym najbardziej brutalnie werystycznych) polskich dokumentów lat dziewięćdziesiątych. Tymczasem w „Rewersie”, to właśnie w tych filmowo niewystylizowanych, współczesnych fragmentach kryje się „kłamstwo”, „prawda” jest po stronie fikcji, nie mamy do niej innego dostępu, niż poprzez świadomą własnej konwencji narrację. Chciałoby się teraz, by ktoś w podobnie filmowo samoświadomy sposób przyjrzał się w polskim kinie naszej jeszcze bardziej współczesnej historii, trochę robi to Smarzowski w „Domu złym”, równie sprawnie co Lankosz posługując się konwencją neonoir, miejmy nadzieję, że te dwa świetne filmy wyznaczą pewien szerszy trend.”[6] Tadeusz Sobolewski,”Kuszenie panny Sabiny”
„Rewers” to kino nowej generacji mieszające szyki, unikające zakłamania, jakie się wdaje w naszą ocenę przeszłości społecznej czy rodzinnej kiedy widzimy tylko dwie strony: bohaterów i zdrajców. Skala kompromisu może być bardzo szeroka. Ta fikcyjna przypowieść otwiera pole dla wiedzy, jaka płynie z prywatnych świadectw o epoce powojennej, na przykład z „Dzienników” Marii Dąbrowskiej czy z publikowanych listów Agnieszki Osieckiej („Na wolności. Dziennik dla Adama”), która tak mówi o strategii życiowej swego ojca w czasach, gdy dzieje się akcja Rewersu: „Uważał, że potwora należy omijać szerokim łukiem, najlepiej sobie wybrać jakieś takie zajęcie, żeby mu nie wpaść w łapy (medycyna, muzyka). Uważał, że siła złego na jednego. Tak przetrwał okupację, bolszewię. Co do kwestii (…), czy uczyć dzieci kłamać, to ojciec uważał, że tak. Że to jest obowiązek, tak jak nauczyć przechodzenia przez jezdnię na zielonym świetle.”

Praca domowa

Przygotuj przekonującą ustną wypowiedź recenzującą film (5-7min.). (Ćwiczenie jest formą przygotowującą do egzaminu maturalnego).