Cele lekcji

W trakcie zajęć uczeń:

• analizuje i interpretuje wybrane fragmenty filmu z uwzględnieniem i oceną postaw i zachowań bohaterów
• odnosi zachowania bohaterów do własnych postaw i przyjętego kanonu etycznego
• doskonali umiejętność dyskutowania, prezentowania własnych poglądów i ich uzasadniania
• doskonali umiejętność pracy w grupie
• poznaje koncepcje banalności zła i zła radykalnego
• dostrzega różnice pomiędzy kinem gatunkowym a kinem autorskim

Czas pracy 2 godziny lekcyjne Środki dydaktyczne film Pawła Sali „Matka Teresa od kotów” plakat do filmu (okładka płyty dvd) rozmowa z prof. Barbarą Skargą cz. 3 www.youtube.com Władysław Kopaliński, „Słownik mitów i tradycji kultury”, hasło Teresa

Formy pracy praca w grupach Metody pracy elementy dyskusji burza mózgów heureza

Przebieg lekcji

Przed zajęciami uczniowie obejrzeli film Pawła Sali „Matka Teresa od kotów” (95 min.). Zostali podzieleni na 3 grupy, z których każda miała za zadanie szczególnie wnikliwie przyjrzeć się wybranemu bohaterowi: matce, ojcu, Marcinowi.

Przebieg zajęć

Przedstawienie sylwetki reżysera (na podstawie informacji ze stron stopklatka, filmweb – nauczyciel lub wybrany uczeń). Nauczyciel zwraca uwagę na wcześniejsze dokonania i wypowiedzi dotyczące omawianego filmu. (zał.1)
P. Sala – dramaturg i reżyser teatralny, sztuka „Od dziś będziemy dobrzy”, twórca filmów dokumentalnych (…), autor scenariusza i reżyser analizowanego filmu
film „inspirowany rzeczywistością” – notatka prasowa jako podstawa scenariusza.

W pierwszej fazie pracy chodzi o zebranie podstawowych informacji w celu ich uporządkowania. Nauczyciel pyta, kiedy i gdzie toczy się akcja filmu, co jest jego tematem?
Uczniowie zwracają uwagę na elementy wskazujące, że akcja toczy się współcześnie w Polsce (misja wojskowa ojca, praca w ubezpieczeniach matki, kryzys finansowy spowodowany wejściem amerykańskich funduszów inwestycyjnych…). Zauważają, że tematem filmu jest zbrodnia, morderstwo, matkobójstwo.

Nauczyciel prosi, aby przedstawiciel każdej z grup zapoznał klasę ze spostrzeżeniami dotyczącymi cech poszczególnych bohaterów.

Grupa I – matka
np. zapracowana, zabiegana, zajęta spotkaniami z klientami, opieką nad młodszą córką, niewiele uwagi poświęca starszym synom, desperacko walczy o męża, a później o jego powrót do domu, elegancka, zadbana, wrażliwa, wzruszająca się losem kotów, zaangażowana w opiekę nad umierającą ciotką, bezradna w zetknięciu z agresją starszego syna, boi się go, bezskutecznie usiłuje wyrwać młodszego syna spod zgubnego wpływu brata, zdobywa pieniądze na życie z dużym wysiłkiem, nieuczciwość sprzedawcy wywołuje jej rozgoryczenie i żal do siebie

Grupa II – ojciec
zawodowy żołnierz, powrócił z misji wojennej, odrzucony przez wojsko, nie może się odnaleźć w rzeczywistości, nie opowiada o swoich przeżyciach, zamyka się w sobie, traci kontakt z rodziną i wpływ na synów, bezsilny, słaby, traci poczucie własnej wartości, zostaje upokorzony przez syna, nie wykorzystuje momentu fizycznej przewagi, która może moglaby zmienić zachowanie syna, zrzuca na żonę problemy wychowawcze, wycofuje się z życia rodziny, przyjmuje posadę woźnego i skazuje się na smutną, samotną wegetację w obskurnej klitce, załamany utratą zarobionych na misji pieniędzy

Grupa III – młodszy brat
zafascynowany grami komputerowymi nastolatek, początkowo związany z matką i rodziną potem stopniowo przechodzi na stronę starszego brata, Artur staje się jego idolem, podziwia go, wierzy w jego siłę, zdolności ponadnaturalne, włóczy się ze starszym bratem, opuszcza szkołę, wagaruje, stopniowo odcina się od matki, traci zdolność odróżniania fikcji od rzeczywistości, nie odczuwa wyrzutów sumienia.

Nauczyciel przypomina, że temat filmu często wskazuje na przynależność gatunkową. W zwiazku z tym pyta, czy reżyser opowiadając o zbrodni sięga do poetyki filmu sensacyjnego? Czy interesuje nas kto, jak i dlaczego zabił?
Uczniowie zauważają: W pierwszych scenach filmu poznajemy najważniejsze informacje dotyczące zbrodni: wiemy kogo i w jaki sposób zamordowano. Znamy sprawców, a także okoliczności odkrycia zwłok. Wiemy, że zabójcy zostali schwytani.

Nauczyciel zwraca uwagę uczniów na sposób przedstawienia historii – (achronologiczność, inwersja narracyjna) powoduje, że spodziewamy się, iż tematem filmu będzie poszukiwanie przyczyn zbrodni i ich analiza. Nauczyciel prosi uczniów, aby zastanowili się na jakie hipotetyczne przyczyny zbrodni może reżyser wskazywać.

Uczniowie wymieniają okoliczności sprzyjające zbrodni, np.

• wojnę niszczącą charaktery biorących w niej udział żołnierzy (ojciec)
• drapieżny kapitalizm powodujący utratę ciężko zarobionych pieniędzy
• narastające szaleństwo Artura
• wiarę w zjawiska irracjonalne
• zachwiany system tradycyjnych wartości
• puste rytuały katolicyzmu
• fascynację grami komputerowymi, zatarcie granicy pomiędzy fikcją a rzeczywistością
• nierówny podział ról w rodzinie, opozycja silna matka – słaby ojciec.

Następnie nauczyciel zadaje pytanie, czy przedstawiona w filmie rodzina odbiega od normy? Uczniowie zauważają, że nie jest to rodzina patologiczna. Wyszukują w filmie elementy świadczące o jej „normalności”, np.

• pełna rodzina, powszechny model 2+3
• kochający się rodzice
• oboje pracują: ojciec na misji, potem w szkole, matka w ubezpieczeniach
• ojciec zmęczony jest misją wojenną, ale powraca do rodziny
• matka podejmuje ciężar utrzymania rodziny, sytuacja rzadziej spotykana, ale nie wzbudzająca sensacji
• zainteresowanie matki kotami, choć czasem uciążliwe, świadczy o jej empati, uczuciowości
• rodzina tworzy więzi z innymi, jest osadzona w środowisku społecznym: przyjaciółka rodziny, serdeczna i uczynna zajmuje się dziewczynką, zaprzyjaźniony psycholog próbuje pomóc rozwiazać problemy z synem, przyjaciółka matki z hotelu życzliwie i gościnnie przyjmuje chłopców u siebie, matka opiekuje się umierajacą ciotką w szpitalu.

Nauczyciel prosi o wyciągnięcie wniosków, co było motywem zbrodni. Pojawią się różne opinie – wynika z nich, że tak naprawdę, żadna z podanych wyżej przyczyn nie była bezpośrednią przyczyną zabójstwa. Prosimy o przypomnienie okoliczności zbrodni: matkobójstwo jest jedną z rzadziej spotykanych zbrodni, obwarowaną kulturowym tabu; szczególnie okrutny sposób uśmiercenia matki: odcięcie głowy, ukrycie ciała w mieszkaniu, swobodne zachowanie po dokonaniu zbrodni, pozorowanie poszukiwań, pozbycie się narzędzia zbrodni, wyjazd poza miasto, brak wyrzutów sumienia, żalu, refleksji i skruchy, nawet po zatrzymaniu bracia są butni.

Następnie nauczyciel proponuje, aby uczniowie scharakteryzowali Artura, zwracając uwagę na cechy, usposobienie i stosunek do pozostałych członków rodziny oraz otoczenia:

• wygląd zewnętrzny: niewinna aparycja, niepokojące spojrzenie, drażniący, perfidny uśmiech
• typ nieudacznika: wymyśla dziwny kierunek studiów, pracuje w taniej książce, włóczy się bez celu
• zbuntowany, manipuluje i kłamie, zastrasza, próbuje zdominować otoczenie, wykorzystuje swoją przewagę w stosunku do ojca, pogardza nim, rzuca fałszywe oskarzenia pod jego adresem, snuje rojenia o sile i ponadnaturalnych zdolnościach: czytanie w myślach, przywracanie do życia, agresywny, niekontrolowane wybuchy złości
• dwuznaczny stosunek do matki: elementy kazirodcze, rywalizacja z ojcem, pomniejszenie jego roli
• całkowicie przejmuje władzę nad młodszym bratem.

Nauczyciel prosi o ocenę zbrodni. Przypomina, że kino polskie przyzwyczaiło widza do sympatyzowania ze zbrodniarzem. Wspólnie z uczniami podaje przykłady filmów: „Dług” K. Krauzego, „Cześć Tereska” R. Glińskiego, „Lincz” K. Łukaszewicza, w których dokładna analiza przyczyn zbrodni i odwrócenie ról kata i ofiary, sprzyja usprawiedliwieniu i „rozgrzeszeniu” mordercy. Pyta, czy w „Matce Teresie…” można znaleźć okoliczności łagodzące, pomagające zrozumieć bohaterów? Dlaczego reżyser nie wskazuje w filmie na przyczynę morderstwa? Czy znalezienie motywu zmieniłoby wymowę filmu?

• np. choroba Artura – łatwiej nam przyjąć zbrodnię z całym jej okrucieństwem, jeśli możemy sobie wytłumaczyć, że przyczyna tkwi w chorobie bohatera, daje to widzowi poczucie bezpieczeństwa, że wystarczy odizolować sprawcę, aby zło się nie powtórzyło. Sklasyfikowanie Artura jako chorego i umieszczenie go poza nawiasem ludzi normalnych, uspokaja widza, nabieramy przekonania, że normalny zwykły człowiek nie jest zdolny do takich okrutnych zachowań:
• np. dysfunkcyjna rodzina – powoduje, że współczujemy bohaterom, wzrusza nas ich los, znajdujemy okoliczności łagodzące, które powodują, że usprawiedliwiamy zbrodnię
• np. odrzucenie przez matkę, dla której ważniejsze są koty niż własne dzieci – sprawia, że rozumiemy rozgoryczenie synów.

W tym filmie nic takiego się nie dzieje, zbrodnia (zło) jest irracjonalna, nie ma przyczyny, nic z niej nie wynika, poraża widza swoim okruciestwem, przerażające jest, że ma miejsce w normalnym świecie, „obok nas” niepostrzeżenie dzieje się zło, któremu nikt nie zapobiega.

Nauczyciel przypomina związane z tekstem Hannah Arendt („Eichman w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła”) pojęcie banalności zła. Prosi uczniów, aby zapoznali się z tekstem Barbary Skargi (zał. 2) i go skomentowali pod kątem obejrzanego filmu np. – Tematem filmu jest zło, które dzieje się obok nas, niepostrzeżenie wchodzi w nasze życie, atakuje i poraża. Artur jest zły, nie ma w nim pozytywnych uczuć, nie umie kochać. Sytuacja przedstawiona w filmie nas dotyka do głębi, porusza. Zadajemy sobie pytanie, jak mogło do niej dojść, brak odpowiedzi pogłębia nasz niepokój, zmusza do ogólnych refleksji na temat istnienia dobra i zła.

Nauczyciel prosi o zwrócenie uwagi na tytuł filmu i związane z nim skojarzenia. Uczniowie mogą dostrzec odniesienia religijne – błogosławiona Matka Teresa z Kalkuty (założycielka zgromadzenia Misjonarek Miłości, przez ponad 45 lat służyła ubogim, chorym sierotom i umierającym w Indiach. Laureatka Pokojowej Nagrody Nobla, beatyfikowana przez Jana Pawła II zakonnica pracująca wśród najuboższych w slumsach Kalkuty, symbol poświęcenia się dla drugiego człowieka, bezinteresownego niesienia pomocy) oraz odniesienia literackie i filmowe – opowiadanie J. Iwaszkiewicza i adaptacja Jerzego Kawalerowicza „Matka Joanna od Aniołów”: poruszają problem dobra i zła, grzechu i świętości, opętania i szaleństwa. Następnie nauczyciel prosi o zapoznanie się z hasłami dotyczącymi konotacji znaczeniowych imienia Teresa (zał. 3) św. Teresa z Avila, św. Teresa od Dzieciątka Jezus.
Uczniowie zauważają, żę wybór imienia głównej bohaterki nie jest przypadkowy. Dostrzegają treści nacechowane pozytywnie. Zwracają uwagę na związek z religią katolicką i światem wartości moralnych, a także na wybitność, nieprzeciętność bohaterek. Zastanawiają się w czym „matka Teresa” podobna jest do swych imienniczek.

Kolejnym etapem pracy jest zainteresowanie uczniów formą filmu i próba odpowiedzi, jak przyjęte rozwiązania wpływają na jego odbiór. Nauczyciel pyta o spostrzeżenia związane z narracją. Uczniowie zauważają:

• achronologiczność w opisie wydarzeń, cofanie się w czasie do momentu powrotu ojca z wojska,
• klamrę narracyjną (początek filmu – aresztowanie chłopców, koniec – dowiezienie do aresztu),
• montaż równoległy – ujęcia chóru płaczek zmontowane równolegle z podróżą braci do więzienia i pojedyncze, kilkusekundowe przebitki twarzy matki w ostatniej scenie filmu,
• kolejne części filmu są określone w stosunku do czasu aresztowania chłopców.

Nauczyciel pyta, czy widzimy drastyczne sceny w filmie:

• uczniowie odpowiadają, że sceny drastyczne (zabójstwo matki, pobicie Artura przez policjantów, śmierć ciotki…) nie są pokazane wprost, niektóre sytuacje rozgrywają się poza kadrem np. zerwanie Artura z dziewczyną.

Nauczyciel pyta o wizualną stronę filmu: tonację barwną, światło, kompozycję kadru:

• kolorystyka zdjęć jest początkowo utrzymana w ciemnych, zimnych kolorach, w miarę cofania się w czasie zdjęcia stają się jaśniejsze, a barwy cieplejsze
• fragmenty kadru giną w ciemności, punktowe oświetlenie z góry rzuca światło na wybrane elementy obrazu, np. twarze bohaterów
• występują silne kontrasty światłocieniowe, co wzmaga dramatyzm
• reżyser oddziela od siebie poszczególne części filmu poprzez ściemnienia i rozjaśnienia
• charakterystyczne są ujęcia z nieostrym, zamazanym pierwszym planem, bohaterów widzimy za czymś, obok czegoś, ich sylwetki są zwielokrotnione przez odbicia lub przyglądamy się im dokładnie w zbliżeniach
• kadry są ciasne, przeładowane
• powtarzają się ujęcia, w których widzimy lustrzane odbicia bohaterów, pojawiających się i znikających w kadrze, ich sylwetki są fragmentaryczne, w kątach załamania – nieostre (co podkreśla „pojedynczość” bohaterów, ich osobność, samotność.

Wybór formy wizualnej ustawia widza w pozycji podglądacza, który obserwuje bohaterów, ich zachowania, reżyser nie pokazuje mu wszystkiego, wiele rzeczy widz musi sam zinterpretować. Taki sposób filmowego opowiadania jest charakterystyczny dla kina autorskiego. Nauczyciel przypomina, że kinem autorskim określamy filmy eksponujące indywidualność i subiektywny styl reżysera – autora, będące spójną wypowiedzią na temat świata i ludzi.

Wnioski: Film Pawła Sali jest autorską wypowiedzią na temat istnienia zła. Reżyser świadomie wybiera strategię twórczą polegającą na ustawieniu widza w pozycji podglądacza. Widz z danych mu ułamków rzeczywistości buduje obraz całości i konfrontuje się ze złem.

Praca domowa

Przeanalizuj plakat do filmu „Matka Teresa od kotów”. Jak można odczytać znaczenie poszczególnych elementów plakatu w kontekście problematyki filmu?

Załączniki

Załącznik 1

PAWEŁ SALA

Ur. 10 czerwca 1958 roku w Poznaniu. Dramatopisarz, scenarzysta, reżyser. Absolwent kulturoznawstwa na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Reżyserii Radiowej i Telewizyjno-Filmowej na Wydziale Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Był trzykrotnym finalistą polskiej edycji konkursu scenariuszowego Hartley-Merrill. Za utwór „Ciemno wszędzie” otrzymał I nagrodę w konkursie dramaturgicznym „Dialogu” i Teatru Starego. Ponadto jest autorem sztuk: „Gang Bang albo Syndrom Sztokholmski”, „Szwaczki”, „Spalenie matki”, „Mortal Kombajn” (jedna z trzech równorzędnych nagród ogólnopolskiego konkursu „Dialogu”), „Trzecie przyjście” (sztuka napisana dla TR Warszawa) „Ifigenia – moja siostra”, a także wydanego w antologii „Pokolenia porno” sztuki „Od dziś będziemy dobrzy” (trzecia nagroda, pierwszej nie przyznano, w ogólnopolskim konkursie dramaturgicznym „Dialogu”). Ma na swoim koncie również realizację teatru telewizji na podstawie własnego tekstu pod tytułem „Od dziś będziemy dobrzy”. Zrealizował także ponad 20 filmów dokumentalnych, w tym „Statystów” na planie „Pianisty” Romana Polańskiego.

Załącznik 2

Rozmowa z prof. Barbarą Skargą„Czy według Pani, zło jest banalne?”

„Wolę powiedzenie kantowskie, że zło jest radykalne.
Ale należałoby się zastanowić jaka jest różnica pomiedzy jednym i drugim. Banalność zła, jest to umniejszenie tego, co się za tym słowem kryje, bo banalność to jest także codzienność, zwyczajność, jest także coś, z czym się spotykamy w każdej godzinie.
Otóż jednak, ze złem się tak nie spotykamy, zło zawsze wstrząsa, bo mamy świadomość… Istnieje coś takiego jak nieprzyzwoitość, mniejsza lub większa. Natomiast nie można popełnić mniejszego zła. Jeśli się popełnia zło, to jest zło bez żadnej gradacji, nie ma czegoś takiego jak mniejsze zło.
Mamy absolutną świadomość tego, że to jest zło, bo nami wstrząsa wtedy, kiedy jesteśmy jego świadkami. W czasie wojny mieliśmy możliwość być jego świadkami.
Ale niestety, bywa tak w naszej rzeczywistości, że to zło się pojawia, nie trzeba tego nikomu udawadniać, po prostu czujemy, że to jest zło, bo jest tak silne i tak wstrząsające, że innego tutaj słowa na jego określenie nie ma.”

Załącznik 3

„Św. Teresa z Avila, 1515-82, karmelitanka hiszpańska, doktor kościoła, jedna z głównych świętych kościoła rzymsko-katolickiego, jedna z najważniejszych przedstawicielek mistycyzmu i jedna z czołowych postaci reformy katolickiej. Autorka licznych dzieł mistycznych i poetyckich, uważanych za arcydzieła literatury pięknej. Była jedną z najwybitniejszych postaci kobiecych w dziejach; łączyła prostotę, humor, geniusz organizacyjny, bystrość, upór, takt, wdzięk, praktyczność i gospodarność z najsubtelniejszym uduchowieniem. Kanonizowana w 1622 roku.”

„Św. Teresa z Lisieux, św. Teresa od Dzieciątka Jezus, 1873-97, córka zegarmistrza, od 1888 r. karmelitanka bosa w Lisieu, po dziewięciu latach w klasztorze zmarła na gruźlicę; zapoczątkowała ascezę nowego typu, którą przedstawiła w pamiętniku „Dzieje duszy”, autobiografii duchowej, cieszącej się niezmierną popularnością. Beatyfikowana w 1923 r., kanonizowana w 1925 r.”

Władysław Kopaliński, „Słownik mitów i tradycji kultury”, PIW, Warszawa 1987, s.1182.