Cele lekcji

Uczeń:

• analizuje dzieło literackie (religijne), zwracając uwagę na treści alegoryczne i symboliczne
• potrafi zinterpretować opowieść o grzechu pierworodnym i podać jego konsekwencje według religii chrześcijańskiej
• rozpoznaje funkcjonujące w kulturze motywy i toposy – raju, grzechu pierworodnego, Drzewa poznania
• wyjaśnia pochodzenie i znaczenie związków frazeologicznych: zakazany owoc, raj utracony, jabłko Adama, wąż kusiciel
• zdobywa informacje na temat Oskara Dawickiego i jego działalności artystycznej
• kształci umiejętność analizy i interpretacji dzieła filmowego
• utrwala podstawowe pojęcia z języka filmu: plan filmowy (ogólny, średni, zbliżenie, detal), ruch kamery, kadr, scena
• rozpoznaje nawiązania do „Księgi Genesis” i opisuje sposób ujęcia toposów biblijnych w filmie Oskara Dawickiego oraz określa ich funkcję
• dokonuje analizy porównawczej dzieła literackiego i filmu – rozpoznaje żart, absurd, ironię
• wypowiada się na temat roli artysty we współczesnym świecie
• doskonali umiejętność argumentowania, wnioskowania i dyskutowania na określony temat – wyraża własne sądy i je uzasadnia
• potrafi pracować w grupie

Czas pracy 2 lub 3 godziny lekcyjne Środki dydaktyczne karta pracy film Oskara Dawickiego „Drzewo wiadomości” (dostępny na stronie Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie w zakładce filmoteka) fragmenty „Księgi Rodzaju” (Rdz. 2, 8-17; 3, 1-23) Władysław Kopaliński, „Słownik symboli”

Formy pracy praca w grupach Metody pracy metody aktywne – burza mózgów, wywiad pokaz filmu praca z tekstem / dziełem filmowym elementy wykładu

Przebieg lekcji

1 godzina lekcyjna

Nauczyciel zapoznaje młodzież z tematem i celami zajęć. Następnie dzieli uczniów na grupy i poleca wykonanie krótkiego ćwiczenia (10-15 min) – należy średniowiecznej miniaturze nadać formę komiksu wpisując w „dymki” wypowiedzi postaci biblijnych, ale w stylu współczesnej polszczyzny. (Opis ćwiczenia pochodzi z książki Anety Grodeckiej, „Uczeń z wyobraźnią – ćwiczenia z analizy tekstów kultury”, wyd. 1, Sopot – Poznań, Wydawnictwo Seneka 2003, s. 21-23). Pozwoli ono nie tylko wprowadzić uczniów w problematykę lekcji, ale również zainteresować ich dobrze znanym przekazem z „Księgi Genesis” i zmobilizować do uważnego przeczytania tekstu. Załącznik 1.

Wybrani uczniowie prezentują pracę swojej grupy. Nauczyciel podsumowuje wypowiedzi.

Młodzież wskazuje znaczące symbole zawarte w przekazie biblijnym i odczytuje ich znaczenie, korzystając ze „Słownika symboli” Władysława Kopalińskiego. Wcześniej można z uczniami obejrzeć dzieła malarskie nawiązujące do toposu raju i grzechu pierworodnego – pozwoli to zobrazować niektóre trudne zagadnienia. Załącznik 2. Wnioski uczniowie zapisują w tabeli.

Przykładowe pytania do interpretacji „Księgi Genesis”:

1. Jakie symbole możemy odnaleźć w opowieści o grzechu pierworodnym?
2. Co oznacza hebrajskie słowo „eden”? Jak został przedstawiony biblijny raj i co może on symbolizować? Czy jest to przestrzeń fizyczna czy metaforyczna?
3. Dlaczego Bóg zakazał pierwszym rodzicom spożywania owoców z Drzewa poznania?
4. Czy zakaz ten ogranicza wolność pierwszych rodziców? Jak w „Biblii” rozumiane jest pojęcie wolności?
5. Jakie są sposoby działania Szatana? Co może symbolizować połączenie elementów ludzkich i animalistycznych w obrazie węża?
6. Dlaczego pierwsi rodzice złamali zakaz Boga? Jakie prawdy na temat ludzkiej natury odkrywa autor biblijny.
7. Jaką funkcję pełni w tekście opozycja – „Drzewo wiadomości nie jest drzewem życia”?
8. Jakie są konsekwencje złamania Bożego nakazu?
9. Jakie jest przesłanie biblijnej opowieści? Co mówi o naturze człowieka, jego pragnieniach i relacji z Bogiem?

Przykładowy zapis wniosków w tabeli

Motywy biblijne	Znaczenie symboliczne
OGRÓD EDEN	Eden najczęściej kojarzy się z hebrajskim słowem „eden”, które znaczy „przyjemność, rozkosz”, raj – to nie przestrzeń fizyczna (geograficzna), ale metafora życia w doskonałej harmonii ze Stwórcą, naturą i drugim człowiekiem, wyrazem harmonii, życia w porządku moralnym ustanowionym przez Jahwe jest nagość – symbolizująca też niewinność, duchowe i fizyczne piękno, czystość moralną, nieświadomość Dobra i Zła; dlatego pierwsi rodzice, przed skosztowaniem owocu, nie wstydzą się swej nagości.
ZAKAZ BOGA dotyczący spożywania owocu z Drzewa Poznania	uświadamia, że człowiek jest istotą wolną, ale jego istnienie jest możliwe tylko w relacji zależności od Stwórcy, od źródła życia – jeśli człowiek odchodzi od Boga – umiera, w „Biblii” tylko Bóg zna dobro i zło, gdyż oznacza to istnienie poza czasem, bycie początkiem i absolutnym panem wszelkiego stworzenia. Nakaz ten chroni Adama i Ewę przed pokusą identyfikowania się z Jahwe, gdyż oznaczałoby to dysharmonię, utratę swojej tożsamości – człowiek musi przyjąć swoje ograniczenia – nie jest Stwórcą tylko Jego doskonałym dziełem, jest wyrazem obecności Boga i Jego miłości, która nie ogranicza, ale pozwala człowiekowi pozostać istotą wolną – może on dokonać wyboru.
WĄŻ	w przekazie biblijnym jest jedynie zwierzęciem, chociaż, jak twierdzi Anna Świderkówna, zwierzęciem niezwykłym: „przemawia ludzkim językiem, a przy tym ma niewątpliwie złe zamiary” (Anna Świderkówna, „Rozmowy o Biblii”, wyd. 4. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN 1994, s. 64.), w „Księdze Mądrości” zostanie utożsamiony z Szatanem (Mdr. 2, 24), zło i pokusa pochodzą z zewnątrz, gdyż człowiek został stworzony jak istota dobra i piękna, łączy sprzeczne elementy – ludzkie i animalistyczne – co symbolizuje chaos, niepokój, rozpad, a w konsekwencji nicość; mocno kontrastuje z harmonią raju, gdyż jest upadłym aniołem, a więc utracił zdolność adoracji, nawiązywania relacji miłości z Bogiem.
EWA	imię Ewa oznacza – „dająca życie”, lub „matka wszystkich żyjących”, człowiek jest bezbronny w konfrontacji z chytrością i inteligencją kusiciela – węża, Ewa wchodzi w dialog z Szatanem, który zmienia jej obraz Boga – początkiem zła była nieczysta myśl, później Szatan prowokuje zmysły i pragnienia kobiety, która spostrzegła, że owoc jest smaczny, człowiek pragnie posiąść wiedzę, jaką posiada Bóg – jednak jego rozum – narzędzie poznania – jest ograniczony – czasami trzeba zaufać Bogu, człowiek nie jest w stanie od razu zrozumieć głębokiego sensu boskiego zakazu ani porzucić całkowicie ścieżek intelektu.
SKOSZTOWANIE OWOCU przez Ewę i Adama	w życiu człowieka pojawia się grzech, zło, pierwszym rodzicom „otwierają się oczy” – czują się rozczarowani, oszukani – nie zdobyli wiedzy, którą posiada Bóg, Adam i Ewa – „poznali, że są nadzy” – czyli ograniczeni, słabi, bezbronni, grzech niszczy harmonię między człowiekiem i Bogiem, ale również relacje międzyludzkie – mężczyzna oskarża kobietę, że podała mu owoc, pierwsi rodzice uświadomili sobie, że są nadzy, a więc muszą wziąć za nią odpowiedzialność – odpowiedzialność za swoją ułomność, słabość – w ich życie odtąd zostaje wpisane cierpienie, starość, ciężar pracy i śmierć, Adam i Ewa utracili niewinność, pozbyli się nieświadomości – ich świat rozpadł się na dobro i zło. Nie będą już żyć w harmonii, pierwsi rodzice zostaną wygnani z raju – stracą poczucie bezpieczeństwa, od tej pory człowiek będzie szukał raju utraconego – swojej drogi do Boga.

Wnioski

Autor biblijny w symboliczny sposób ukazuje prawdę na temat ludzkiej natury i życia człowieka. Uświadamia, że to nie grzech i zło stanowią główny temat i przesłanie „Biblii”. Pierwsze strony „Księgi Genesis” odkrywają przed nami wizję człowieka, którego Jahwe uczynił koroną stworzenia. Został on powołany do życia w harmonii z Bogiem i naturą. Główną postacią omawianego fragmentu jest Szatan, który kusi pierwszych rodziców do buntu przeciwko Bogu – Stwórcy i Ojcu. Od tej pory człowiek zacznie stawiać pytania: „Czemu”, „Dlaczego”? Ukazują one prawdę na temat natury człowieka – szuka on uzasadnienia, sensu egzystencji, kieruje nim ciekawość i żądza poznania.

2 godzina lekcyjna

Nauczyciel informuje uczniów, że następnym etapem zajęć będzie próba odczytania przesłania filmu Oskara Dawickiego pt. „Drzewo wiadomości”, w którym reżyser wykorzystuje biblijny topos Drzewa poznania.

Wybrane osoby przedstawiają informacje na temat Oskara Dawickiego i jego działalności artystycznej. Polecamy im wcześniej stronę internetową www.culture.pl. Tej części lekcji możemy nadać formę wywiadu z reżyserem przed projekcją jego filmu. Dwaj uczniowie wcielają się w postać artysty i dziennikarza. Osoba, która będzie grała Oskara Dawickiego, zakłada niebieską marynarkę, będącą jego znakiem rozpoznawczym. Pozostali uczniowie, występujący w roli widowni, mogą zadawać pytania.

Przykładowe informacje, które w wywiadzie uczniowie przedstawią klasie

OSKAR DAWICKI – „Performer, twórca obiektów, filmów wideo. Urodził się w 1971 r. w Stargardzie Szczecińskim. Od 2001 r. członek Supergrupy Azorro. W latach 1991-1996 studiował na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie obronił dyplom malarski w pracowni prof. Lecha Wolskiego. Oskar Dawicki w swoich pracach posługuje się strategią ironicznej refleksji, charakterystycznej także dla działań grupy Azorro. Ważnym elementem jego projektów jest humor. Od 1995 r. niemal zawsze występuje w niebieskiej, brokatowej marynarce, która stała się jego znakiem rozpoznawczym. Działalność performerską Dawicki rozpoczął w 1994 r. – jeszcze w czasie studiów. Artysta w swoich performances bada relację między językiem a rzeczywistością, często podejmuje też wątek artysty – jego publicznych wystąpień, znikania i pojawiania się, kłaniania się publiczności. 2008 r. Dawicki został zaproszony do udziału w prestiżowej imprezie artystycznej Manifesta, odbywającej się we Włoszech. Specjalnie na tę okazję nakręcił film „Drzewo wiadomości”. Prezentowany był on również na wystawie „Owoc lęku, warzywo niepokoju” w Galerii Raster w Warszawie” [Informacje pochodzą ze strony internetowej www.culture.pl].

Młodzież ogląda film Oskara Dawickiego „Drzewo wiadomości”.

Dzielimy uczniów na kilkuosobowe grupy i prosimy, aby z rozsypanki wyrazowej wybrali cztery słowa, które według nich, najtrafniej określają charakter filmu i oddają ich wrażenia oraz odczucia. Swój wybór powinni uzasadnić. Ćwiczenie pozwala wzbogacać słownictwo i szukać trafnych, precyzyjnych określeń przy opisie dzieła filmowego. Pozwala też uczniom dokonać pierwszej, spontanicznej oceny filmu.

Przykładowe słowa:

błyskotliwy ● ciekawy ● dający wiele do myślenia ● oryginalny ● pomysłowy ● żartobliwy ● zaskakujący ● absurdalny ● irytujący ● wciągający ● humorystyczny ● kiczowaty ● niebanalny ● nudny ● żenujący ● nietuzinkowy ● kapitalny ● poważny ● interesujący ● niezapomniany ● żałosny ● banalny ● nieciekawy ● doskonały ● niedopracowany ● monotonny ● marny ● rewelacyjny ● zawierający ukryte przesłanie ● płytki ● dobry ● prowokuje do refleksji

Wybrani uczniowie prezentują pracę swojej grupy.

Przystępujemy do omówienia filmu.

Nauczyciel proponuje, aby uczniowie utożsamili się z bohaterem filmu i spojrzeli na świat jego oczami. Prosi, aby opisali to, co widzą.

Przykładowe odpowiedzi:

SAD OWOCOWY – typowy, niczym szczególnym się nie wyróżnia, ogrodzony, musi więc mieć właściciela, brama do sadu jest zamknięta, miejsce do zdobycia – bramę jednak łatwo przeskoczyć, zadbany – drzewka rosną w równych rzędach, są poprzycinane, w nocy może trochę tajemniczy, oświetlony blaskiem księżyca, rosną tutaj dorodne jabłonie, drzewka mają dużo owoców, jabłka są jednak jeszcze niedojrzałe – zielone.

Nauczyciel pyta uczniów, jakie miejsce w tej przestrzeni zajmuje bohater? Podrzędne czy nadrzędne – reżyser chce wyeksponować elementy miejsca wydarzeń czy zachowanie postaci? Jakie w tym celu plany filmowe zastosował reżyser? Jaką część kadru zajmuje bohater? (Dobrze by było, gdyby uczniowie znali już podstawowe terminy języka filmu. Możemy je omówić na zajęciach wiedzy o kulturze.) Przed analizą filmu prosimy uczniów, aby przypomnieli znaczenie pojęć: kadr i plan filmowy. Precyzujemy wypowiedzi młodzieży.

Przykładowe odpowiedzi:

Kadr – najmniejsza jednostka statyczna filmu, jedna klatka naświetlonej taśmy lub jeden pełny obraz zarejestrowany na taśmie wideo. Klatka filmowa rzucona na ekran staje się kadrem. Wyznacza on najmniejszą cząstkę kompozycyjną obrazu filmowego, podstawowy składnik wizji plastycznej dzieła.

Plan filmowy – termin posiada dwa znaczenia – jest to miejsce realizacji zdjęć do filmu oraz wymiar kadru ujmującego fragment przestrzeni.

Młodzież powinna zauważyć, że reżyser w filmie kieruje uwagę odbiorcy na postać bohatera – artysty, który nocą zakrada się do ogrodu. Teraz możemy jeszcze raz wyświetlić film, ponieważ jest krótki i zatrzymywać projekcję na poszczególnych ujęciach, aby uczniowie mogli określić rodzaj planu i jego funkcję.

PLANY FILMOWE

• Średni – widzimy na tle siatki nogi postaci; wiemy, że bohater energicznie idzie wzdłuż ogrodzenia i podąża w stronę bramy sadu. Mamy wykorzystany dosyć szybki ruch kamery. Ten plan pozwala zobrazować intencje i pragnienia bohatera oraz określić miejsce wydarzeń – jest to sad – odpowiednik biblijnego raju.
• Średni i amerykański – artysta szybko wdrapuje się na bramę i ją przeskakuje – widzimy jego mimikę – zdecydowanie i upór.
• Detal – zbliżenie na owoce i dłonie artysty chwytające jabłka – powtarza on wielokrotnie czyn Ewy i Adama. Zauważamy, że owoce są dorodne, ale jeszcze niedojrzałe. Zachowanie artysty może więc zaskakiwać, dziwić. W „Biblii” przecież czytamy, że owoce były smaczne i nadawały się do spożycia, dlatego wzbudziły zainteresowanie Ewy.
• Zbliżenie – plan pokazuje z bliska twarz artysty, który nadgryza wszystkie jabłka rosnące w sadzie i za każdym razem wypluwa niesmaczny, kwaśny (?) miąższ. Możemy obserwować mimikę bohatera; zauważamy jego nienasycenie, zniecierpliwienie. Artysta pozostawia na drzewie nadgryzione jabłka – jego zachowanie śmieszy.
• Detal – kadr wypełnia obraz dłoni artysty, które nie mogą dosięgnąć wysoko rosnących owoców. Bohater jednak nie rezygnuje, cały czas próbuje zdobyć jabłka.
• Zbliżenie, później ogólny i średni – widzimy stopy bohatera, odrywające się od ziemi; artysta, za pomocą nadprzyrodzonych sił – lewitacji, unosi się nad ziemią i nadgryza rosnące najwyżej owoce – ten plan przedstawia bohatera jako osobę obdarzoną niezwykłym darem. Dostrzegamy szybki ruch kamery.
• Amerykański – bohater, widoczny na tle jabłoni, spluwa na ziemię i najprawdopodobniej rozczarowany – opuszcza sad. Plan ukazuje emocje postaci, ale również pełni funkcję informacyjną – pozwala jeszcze raz umiejscowić zdarzenia w sadzie.

Próbujemy zebrać wnioski na temat sposobu kreacji bohatera.

W jaki sposób reżyser przedstawił artystę? Jaki uzyskał efekt, przekształcając motywy biblijne? Jaki charakter posiada przedstawiona sytuacja?

Możemy na ekranie pozostawić jakąś scenę z filmu.

Przykładowe odpowiedzi

• elementy żartobliwe – dorosły, dojrzały mężczyzna zachowuje się jak psotny chłopiec, pozostawia na drzewie nadgryzione wszystkie owoce, ucieka z sadu przez nikogo niezauważony, jak mały urwis nie przyznaje się do winy.
• elementy absurdalne (niedorzeczne) – czyn pierwszych rodziców został wyolbrzymiony do absurdalnych rozmiarów – artysta nie pozostawił na drzewie żadnego dobrego owocu.

Wnioski

Oskar Dawicki wykorzystał biblijny topos grzechu pierworodnego, ale go przekształcił. Reżyser zrezygnował z patosu, film ma charakter humorystyczny. Artysta nadgryzł wszystkie jabłka, ale ich nie zjadł – nie poniósł więc konsekwencji swojego czynu. W filmie nie mamy również żadnego odniesienia do sfery sacrum. Czy istnieje właściciel ogrodu, Strażnik porządku moralnego? Toposy biblijne zostały wprowadzone w nowe konteksty, a reżyser podjął refleksje na temat współczesnego świata, roli artysty i natury człowieka.

Pytamy uczniów, jakie jest według nich przesłanie filmu? Możemy wykorzystać metodę burzy mózgów i proponowane odpowiedzi zapisać na tablicy.

„Drzewo wiadomości” Oskara Dawickiego to film o …

Np.

• prawie do porażki, rozczarowania i zwątpienia, na które nie ma miejsca we współczesnym świecie,
• współczesnym społeczeństwie i człowieku nastawionym na sukces, doświadczenie i przeżycie wszystkiego, nienasyconego w swych pragnieniach, żądzy poznania,
• przegranym artyście, który nie doświadcza inspiracji, natchnienia – reżyser i jednocześnie bohater – ośmiesza sam siebie, kpi ze swoich artystycznych zdolności,
• wyczerpaniu współczesnej kultury, która nie porusza, nie przemawia – tradycyjne motywy i toposy są puste, pozbawione treści, nie niosą głębszego przesłania,
• szukaniu źródeł etyki, moralności; w filmie nie dostrzegamy odniesienia do sfery sacrum; bohater też nie ponosi żadnych konsekwencji swego czynu.

Podsumowanie zajęć

Podkreślenie, że „Biblia” jest źródłem ponadczasowych toposów i motywów. Współcześni artyści wprowadzają je w nowe konteksty, aby wyrazić prawdy na temat ludzkiej natury, życia człowieka oraz roli sztuki.

Praca domowa

(do wyboru)

1. Wyobraź sobie, że jesteś autorem hasła zamieszczonego w Wikipedii. Ułóż lapidarn wypowiedź zawierającą informacje na temat Oskara Dawickiego i jego filmu „Drzewo wiadomości”.
2. W formie komiksu przedstaw wydarzenia z filmu Oskara Dawickiego, „Drzewo wiadomości”. Dopisz własne zakończenie historii – możesz w ten sposób zmienić przesłanie reżysera.

Załączniki

Załącznik 1

Załącznik 2

Lucas Cranach Starszy, „Adam i Eve” (pierwsza połowa XVI wiek)

Drzewa Poznania Dobra i Zła nie znajdziemy w żadnych podręcznikach botaniki. Jest ono symbolem porządku moralnego ustanowionego przez Boga. W „Biblii” tylko Bóg zna dobro i zło, gdyż oznacza to istnienie poza czasem, bycie początkiem i absolutnym panem wszelkiego stworzenia.

Lucas Cranach starszy, „Adam i Ewa” (1526)

Początkowy ład i zgodę między człowiekiem a dziełem Boga doskonale przedstawia obraz Lucasa Cranacha „Adam i Ewa”. Pierwsi rodzice nie wstydzą się swej nagości. Tuż przed skosztowaniem owocu nagość staje się wyrazem czystości moralnej, symbolem piękna fizycznego i duchowego człowieka. Pierwsi rodzice żyją też w harmonii z naturą – nie obawiają się dzikich zwierząt.

Tycjan, „Adam i Ewa” (1550)

Tycjan ukazuje Szatana jako węża z ludzką głową, a więc istotę nieplanowaną w dziele stworzenia. Łączy on bowiem sprzeczne elementy – ludzkie i animalistyczne – co symbolizuje chaos, niepokój, rozpad, a w konsekwencji nicość. Mocno kontrastuje z harmonią raju, gdyż jest upadłym aniołem, a więc utracił zdolność adoracji, nawiązywania relacji miłości z Bogiem. Również pierwsi rodzice, gdy ulegną jego namowom, stracą przyjaźń z Panem i dar życia wiecznego.

Tycjan, zgodnie z ikonografią religijną, przedstawił Adama po prawej stronie drzewa, badacie znakiem dobra, a Ewę po lewej – jako symbol grzechu.

Hugo van der Goes, „Grzech pierworodny” (1470)

Wąż został przedstawiony jako przyczepiona do pnia drzewa jaszczurka, ale o twarzy kobiety. Jest w „Biblii” określony jako „przebiegły”, ponieważ kusi pierwszych rodziców – wyczuwa ich słabości i oferuje odmienną wizję świata i Boga niż Jahwe.

Bibliografia

1. De Capoa Chiara, „Stary Testament – postacie i epizody. Leksykon – historia, sztuka, ikonografia”, wyd. 1, Warszawa, Wydawnictwo „Arkady” 2007, s. 34-39.
2. „Filmoteka szkolna – materiały pomocnicze”, Pod red. Hajdukiewicz Marianny i Żmijewskiej – Kwiręg Sylwii, Warszawa, 2010, Rozdz. „Podstawowe pojęcia filmowe”, s. 115-118.
3. Grodecka Aneta, „Uczeń z wyobraźnią – ćwiczenia z analizy tekstów kultury”, Wyd. 1, Sopot – Poznań, Wydawnictwo Seneka 2003, s. 21-23.
4. Ks. Wons Krzysztof, „Grzech i przebaczenie w świetle słowa Bożego”, Kraków, Wydawnictwo Salwator 2002, ISBN 83-88119-52-4.
5. widerkówna Anna, „Rozmowy o Biblii”, Wyd. 4, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN 1997, ISBN 83-01-11474-6.