Krótka informacja o filmie

„Jeż Jerzy” to pełnometrażowy film fabularny oparty na popularnej serii komiksów pod tym samym tytułem i stworzony przez tych samych autorów: Rafała Skarżyckiego i Tomasza Lwa Leśniaka. Mimo komediowego ujęcia i wielu gagów, rodem wprost „z ulicy”, wykorzystanych w filmie jest on tradycyjną, ostrą satyrą na współczesne społeczeństwo polskie. Kinomani, także ci prowadzący zajęcia z młodzieżą, zapewne dostrzegą w nim również wędrowne motywy filmowe, literackie, dotyczące sztuki i popkultury w ogóle.

Związki z podstawą programową

Język polski

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.

Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu, rozpoznaje zastosowane w nim środki językowe i ich funkcje w tekście;
• rozpoznaje w wypowiedzi ironię, objaśnia jej mechanizm i funkcję;
• rozpoznaje pytania podchwytliwe i sugerujące odpowiedź;
• rozpoznaje manipulację językową w tekstach reklamowych, w języku polityków i dziennikarzy.

Zakres rozszerzony

• rozpoznaje retoryczną organizację wypowiedzi – wskazuje zastosowanenw niej sposoby osiągania przejrzystości i sugestywności;
• rozpoznaje mechanizmy nowomowy charakterystyczne dla systemów totalitarnych.

Świadomość językowa. Uczeń:

• zna pojęcie aktu komunikacji językowej i wskazuje jego składowe (nadawca, odbiorca, kod, komunikat, kontekst), dostrzega i omawia współczesne zmiany modelu komunikacji językowej (np. różnice między tradycyjną komunikacją ustną lub pisaną a komunikacją przez Internet);
• rozpoznaje i nazywa funkcje tekstu (informatywną, poetycką, ekspresywną, impresywną – w tym perswazyjną);
• wskazuje w czytanych tekstach i analizuje przykłady odmian terytorialnych, środowiskowych i zawodowych polszczyzny;
• rozpoznaje w czytanych tekstach oraz wypowiedziach mówionych stylizację, rozróżnia jej rodzaje (archaizację, dialektyzację, kolokwializację)
• i określa funkcje;
• rozróżnia pojęcia błędu językowego i zamierzonej innowacji językowej, poprawności i stosowności wypowiedzi; rozpoznaje i poprawia różne typy błędów językowych;
• odróżnia słownictwo neutralne od emocjonalnego i wartościującego, oficjalne od swobodnego.

Zakres rozszerzony

Analiza i interpretacja tekstów kultury.

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki;
• określa problematykę utworu.

Analiza. Uczeń:

Zakres rozszerzony

• wskazuje związki między różnymi aspektami utworu (estetycznym, etycznym i poznawczym);
• dostrzega przemiany konwencji i praktykę ich łączenia (synkretyzm konwencji i gatunków);
• rozpoznaje aluzje literackie i symbole kulturowe (np. biblijne, romantyczne) oraz ich funkcję ideową i kompozycyjną;
• dostrzega w czytanych utworach: parodię, parafrazę i trawestację, wskazuje ich wzorce tekstowe.

Interpretacja. Uczeń:

• wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne);
• odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu.

Zakres rozszerzony

• konfrontuje tekst literacki z innymi tekstami kultury np. plastycznymi, teatralnymi, filmowymi.

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język podlega wartościowaniu, (np. język jasny, prosty, zrozumiały, obrazowy, piękny), jest narzędziem wartościowania, a także źródłem poznania wartości (utrwalonych
• w znaczeniach nazw wartości, takich jak: dobro, prawda, piękno; wiara, nadzieja, miłość; wolność, równość, braterstwo; Bóg, honor, ojczyzna; solidarność, niepodległość, tolerancja);
• dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne;
• dostrzega w świecie konflikty wartości (np. równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia) oraz rozumie źródła tych konfliktów.

Zakres rozszerzony

• wskazuje różne sposoby wyrażania wartościowań w tekstach.

Świadomość językowa. Uczeń:

• operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów: Polska, Europa, świat – współczesność i przeszłość; kultura, cywilizacja, polityka).

Wiedza o kulturze

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:

• wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną);
• analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki;
• charakteryzuje podstawowe media kultury (słowo, obraz, dźwięk, widowisko);
• wymienia różne formy mediów kultury (słowo mówione, pismo, książka, obraz malarski, fotografia, film, program telewizyjny, spektakl teatralny) oraz użycia (nowe media, media masowe, media interaktywne, multimedia);
• wyjaśnia, na czym polegają różne formy kontaktu z kulturą (odbiór bierny, aktywny, konsumpcja, produkcja, twórczość, użytkowanie, uczestnictwo, animacja);
• lokuje wytwory kultury (zachowania, zwyczaje, normy moralne, wytwory materialne, dzieła sztuki) w kontekście grup społecznych, w których są tworzone i odbierane (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród).

Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:

• wypowiada się – w mowie i w piśmie – na temat wytworów kultury i ludzkich praktyk w kulturze (zachowań, obyczajów, przedmiotów materialnych, dzieł sztuki);
• wypowiada się na temat dzieła sztuki, używając pojęć zarówno swoistych dla po szczególnych sztuk, jak i wspólnych (forma, kompozycja, funkcja, nadawca, odbiorca, użytkownik, znaczenie, kontekst, medium).

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:

• odróżnia pojęcie kultury rozumianej jako dorobek artystyczny od kultury rozumianej jako całokształt dorobku ludzkości, ze zrozumieniem używa określeń: kulturowy i kulturalny;
• odnosi elementy kultury (zachowania, zwyczaje, praktyki, przedmioty materialne, dzieła sztuki) do kategorii: czas, przestrzeń, ciało, grupa społeczna (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród);
• interpretuje praktyki kultury z najbliższego otoczenia (klasa, szkoła, dom, osiedle, podwórko, miasto, kościół, stadion piłkarski);
• dostrzega i nazywa związek między dziełem a sytuacją społeczno-historyczną i obyczajami epoki, w której powstało;
• posługuje się pojęciami: kultura popularna, ludowa, masowa, wysoka, narodowa, zglobalizowana, subkultura w ich właściwym znaczeniu i używa ich w kontekście interpretowanych dzieł sztuki oraz praktyk kulturowych.

Etyka

• Człowiek jako osoba i jego działanie. Etyczna analiza aktywności ludzkiej.
• Motywy podejmowanych decyzji.
• Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celów. Szczęście w życiu ludzkim.
• Rozwój moralny i duchowy człowieka jako osoby. Rola oddziaływań wychowawczych.
• Dobro moralne i wartości moralne. Hierarchia wartości. Wartości autoteliczne i instrumentalne. Konflikt wartości. Wartości wybierane i realizowane.
• Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog jako podstawa życia moralnego. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciężania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej.
• Wymiar moralny życia człowieka. Zdolność rozpoznawania wartości i powszechne dążenie do dobra. Świadomość moralna. Rola sumienia w prawidłowym rozwoju wewnętrznym. Sądy i oceny moralne. Przykłady patologii w zakresie świadomości moralnej. Problem manipulacji. Obecność dobra i zła we współczesnej kulturze.
• Sprawności moralne. Samowychowanie.
• Przykłady współczesnych przejawów kryzysu moralnego i dylematów w zakresie wyborów moralnych oraz sposoby ich rozwiązywania na gruncie etyki chrześcijańskiej oraz innych koncepcji etycznych.
• Moralne aspekty pracy i różnych dziedzin życia publicznego. Etyki zawodowe. Przykłady kodeksów etycznych. Korupcja jako negatywne zjawisko naruszające kodeksy etyczne. Zagadnienie wszechstronnego i zrównoważonego rozwoju. Moralny wymiar stosunku człowieka do świata przyrody.

Historia i społeczeństwo

Język, komunikacja i media. Uczeń:

• analizuje obieg informacji w społeczeństwie XX-wiecznym; charakteryzuje znaczenie nowych form w komunikacji społecznej, z uwzględnieniem radia, telewizji, filmu i Internetu; analizuje, w jaki sposób dostępne człowiekowi formy przekazu wpływają na treść przekazu;
• analizuje przykłady manipulacji językowych w propagandzie politycznej i reklamie.

Kobieta i mężczyzna, rodzina. Uczeń:

• wyjaśnia przemiany życia społecznego sprzyjające emancypacji kobiet i przejawy tego procesu;
• analizuje, na wybranych przykładach, przemiany obyczajowe w świecie zachodnim w XX w., z uwzględnieniem „rewolucji obyczajowej” lat 60.;
• analizuje zmiany modelu rodziny w XX w., z uwzględnieniem przemian zaistniałych w życiu społeczeństwa polskiego.

Nauka. Uczeń:

• przedstawia współczesne spory etyczne wokół uprawnień i granic poznawczych nauki.

Rządzący i rządzeni. Uczeń:

• analizuje, na wybranych przykładach, ruch anarchistyczny.

Wiedza o społeczeństwie

Bezpieczeństwo. Uczeń:

• charakteryzuje najważniejsze zadania prokuratury i policji;
• przedstawia uprawnienia policjantów i innych służb porządkowych; rozpoznaje przejawy ich naruszania;
• wymienia przestępstwa, których ofiarą najczęściej padają młodzi ludzie; wie, jak można próbować ich uniknąć i przestrzega zasad bezpiecznego zachowania się w sytuacji zagrożenia.

Prawa człowieka. Uczeń:

• wymienia podstawowe prawa i wolności człowieka; wyjaśnia, co oznacza, że są one powszechne, przyrodzone i niezbywalne.

Ochrona praw i wolności. Uczeń:

• rozpoznaje przejawy rasizmu, szowinizmu, antysemityzmu i ksenofobii; uzasadnia potrzebę przeciwstawiania się im oraz przedstawia możliwości zaangażowania się w wybrane działania na rzecz równości i tolerancji.

Zakres rozszerzony

Życie zbiorowe i jego reguły. Uczeń:

• charakteryzuje wybrane zbiorowości, społeczności, wspólnoty, społeczeństwa, ze względu na obowiązujące w nich reguły i więzi;
• podaje przykłady norm i instytucji społecznych; charakteryzuje ich funkcjew życiu społecznym;
• wyjaśnia, co to jest anomia, omawia jej przyczyny i skutki;
• omawia na przykładach źródła i mechanizmy konfliktów społecznych oraz sposoby ich rozwiązywania.

Socjalizacja i kontrola społeczna. Uczeń:

• porównuje modele socjalizacji charakterystyczne dla własnej grupy wiekowej i pokolenia rodziców;
• opisuje przejawy kontroli społecznej w życiu codziennym;
• wyjaśnia na przykładach, w jaki sposób dochodzi do stygmatyzacji społecznej i jakie mogą być jej skutki.

Grupa społeczna. Uczeń:

• opisuje swoiste cechy współczesnej rodziny jako grupy społecznej; porównuje i ilustruje przykładami różne modele rodziny.

Zmiana społeczna. Uczeń:

• omawia cechy współczesnego społeczeństwa zachodniego (otwarte, postindustrialne, konsumpcyjne, masowe, informacyjne);
• analizuje sposoby adaptacji do zmiany społecznej na podstawie własnych obserwacji i tekstów kultury.

Naród, ojczyzna i mniejszości narodowe. Uczeń:

• charakteryzuje postawy współczesnych Polaków wobec ojczyzny i narodu;
• rozpoznaje przejawy ksenofobii, antysemityzmu, rasizmu i szowinizmu i uzasadnia potrzebę przeciwstawiania się tym zjawiskom.

Kultura i pluralizm kulturowy. Uczeń:

• rozróżnia normatywne i opisowe pojęcie kultury;
• wskazuje specyficzne cechy kultury wysokiej, masowej, narodowej i ludowej;
• rozpoznaje najważniejsze cechy kultury wskazanej społeczności;
• ocenia wpływ kontrkultury na życie społeczne;
• rozróżnia tolerancję od akceptacji; ocenia ich znaczenie dla życia społecznego;
• charakteryzuje subkultury młodzieżowe w Polsce i Europie.

Współczesne spory światopoglądowe. Uczeń:

• rozpatruje argumenty przemawiające za swobodą prowadzenia badań genetycznych oraz ich prawnym zakazem.

Edukacja w XXI w. Uczeń:

• przedstawia rolę szkoły i edukacji nieformalnej we współczesnym społeczeństwie informacyjnym.

Obywatel i obywatelstwo. Uczeń:

• wymienia konstytucyjne obowiązki obywateli Rzeczypospolitej Polskiej; uzasadnia znaczenie postaw i cnót obywatelskich (troska o dobro wspólne, odpowiedzialność, aktywność, solidarność, odwaga cywilna, roztropność, tolerancja).

Opinia publiczna. Uczeń:

• wyjaśnia, jak kształtuje się opinia publiczna i jakie są sposoby jej wyrażania;
• wskazuje przykłady wpływu opinii publicznej na decyzje polityczne;
• analizuje wybraną kampanię społeczną z punktu widzenia jej celów, sposobów realizacji i skuteczności;
• wyjaśnia, na czym polega specyfika marketingu społecznego; opracowuje projekt akcji społecznej w wybranej sprawie i w miarę możliwości go realizuje.

Środki masowego przekazu. Uczeń:

• opisuje funkcje mediów w państwie demokratycznym i niedemokratycznym (na wybranych przykładach);
• uzasadnia znaczenie niezależności i pluralizmu mediów; ocenia skutki ich ograniczania;
• wyjaśnia, jakimi zasadami etycznymi powinny się kierować media i ocenia przykłady kontrowersyjnych działań dziennikarzy i mediów;
• wyjaśnia, na czym polega zasada wolności słowa, i wskazuje na przypadki jej nadużycia;
• przedstawia najważniejsze media w Polsce i na świecie (odbiorcy, zasięg, forma przekazu, orientacja ideologiczna, typ własności); charakteryzuje wybrane media lokalne;
• krytycznie analizuje przekazy medialne, oceniając ich wiarygodność
• i bezstronność oraz odróżniając informacje od komentarzy;
• ocenia zasoby Internetu z punktu widzenia rzetelności i wiarygodności informacyjnej; świadomie i krytycznie odbiera zawarte w nich treści.

Demokracja – zasady i procedury. Uczeń:

• opisuje wartości będące fundamentem współczesnej demokracji; podaje różne sposoby rozumienia wolności, równości i sprawiedliwości;
• wyjaśnia, jak są przeprowadzane i jaką rolę odgrywają wybory we współczesnej demokracji.

Polityka, ideologie, doktryny i programy polityczne. Uczeń:

• przedstawia różne rozumienia pojęcia „polityka”;
• przeprowadza krytyczną analizę programów i innych materiałów wyborczych partii politycznych, ze względu na zawartość merytoryczną i formę przekazu.

Współczesna demokracja w Polsce i na świecie – problemy i zagrożenia. Uczeń:

• rozpoznaje przejawy populizmu i wyjaśnia, dlaczego stanowi on zagrożenie dla demokracji;
• omawia na przykładach patologie życia publicznego (np. korupcja, nepotyzm, klientelizm) i wyjaśnia, dlaczego wpływają one destrukcyjnie na życie publiczne;
• przedstawia sposoby, jakimi partie polityczne walczą o elektorat, i ocenia te działania według standardów demokracji.

Wychowanie do życia w rodzinie

• Tożsamość i wielowymiarowość człowieka. Poczucie sensu życia.
• Komunikacja interpersonalna, asertywność, techniki negocjacji, empatia.
• Tolerancja wobec odmienności kulturowych, etnicznych, religijnych, seksualnych.
• Rozwój psychoseksualny człowieka w kolejnych fazach życia.
• Dojrzewanie: rozumienie i akceptacja kryteriów dojrzałości biologicznej, psychicznej i społecznej. Problemy okresu dojrzewania i sposoby radzenia sobie z nimi.
• Wartości i pojęcia związane z płciowością człowieka: męskość, kobiecość, miłość, rodzina, rodzicielstwo. Znaczenie odpowiedzialności w przeżywaniu własnej płciowości i budowaniu emocjonalnych więzi. Role kobiet i mężczyzn a panujące stereotypy.
• Istota seksualności człowieka i jej aspekty. Integracja seksualna.
• Komplementarność płci – wzajemne dopełnianie się płci w sferach fizycznej, psychicznej, emocjonalnej i społecznej. Rozumienie, akceptacja i szacunek dla osób płci odmiennej.
• Istota, rodzaje i etapy rozwoju miłości. Różnice w przeżywaniu miłości.
• Normy zachowań seksualnych. Przemoc i przestępstwa seksualne; możliwości zapobiegania, sposoby obrony. Informacja o ośrodkach pomocy psychologicznej, medycznej i prawnej.
• Przygotowanie do małżeństwa. Problemy wierności, zaufania i dialogu.

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Krótka forma literacka. Napisanie satyry na temat życia szkolnego we współczesnej Polsce.

Jak powstaje komiks? Po zajęciach wprowadzających tematykę związaną z komiksem (specyfika gatunku) tworzenie przez uczniów krótkich komiksowych historii na temat: Utopia – Polska i Polacy w 2020 r.

Ćwiczenie z adaptacji. Na podstawie jednej przygody Jeża Jerzego, dostępnej w formie komiksu, napisz opowiadanie. Na podstawie tej samej komiksowej przygody nakręć krótki filmik, wzbogacając rysunki, montując je ze sobą w dowolny sposób, dodając dźwięki i muzykę.

Lekcja poświęcona wizerunkowi miasta przedstawionego w filmie. Różne funkcje estetyzacji przestrzeni w animowanym filmie „Jeż Jerzy”.

Prezentacja miasta stanowi swoistą mapę, instrukcję obsługi poruszania się po miejskiej dżungli. Widzowie dowiadują się jak unikać zagrożeń (bójki na bazarze, dresiarze i skinheadzi w miejskich parkach), wyłaniających się z „zaklętych rewirów” wielu polskich miast.

„Nie rób wsi ziomuś, kruzuj na siorbkę zamiast męczyć węża…” Czyli lekcja „wyczesanej polszczyzny”. Wstępne rozpoznanie polszczyzny obecnej w filmie oraz wprowadzenia pojęć: socjolekt, gwara i slang. Wskazanie uczniom, iż język używany w „Jeżu Jerzym”, najbardziej odpowiadałby socjolektom środowisk młodzieżowych. „Socjolekt środowisk młodzieżowych (gwary uczniowskie i studenckie, języki subkultur, np. punków i skinów), które „kształtują się na zasadzie opozycji wobec szkolnego i oficjalnego języka, i wobec języka ludzi dorosłych, co wiąże się z negacją wzorców kulturowych, obyczajowych, moralnych, obowiązujących w świecie dorosłych”. [za: Aleksander Wilkoń, „Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny”, Katowice 2000].

Praca domowa: napisz słownikową definicję słów i zwrotów pojawiających się w filmie, np. kruzować, męczyć węża, robić wieś, siorbka, ziomuś.

Lekcja na temat współczesnej popkultury. Analiza roli miasta jako jednego z jej kluczowych elementów. Analizując współczesną kulturę popularną, z łatwością można zauważyć jak istotną rolę odgrywa w niej miasto. Szare, niekiedy zaniedbane, a nawet upadające pod ciężarem przemian ekonomicznych miasto jest istotnym tematem piosenek, utworów literackich, filmów czy kreskówek. Praca w dwuosobowych zespołach: analiza wybranych tekstów kultury na ten temat. Wyboru analizowanego tekstu dokonują sami uczniowie, zgodnie z własnymi upodobaniami muzycznymi, czytelniczymi bądź filmowymi. Wypisanie na kartkach cech miast opisywanych w danym utworze oraz zestawienie ich z wizerunkiem miasta ukazanego w „Jeżu Jerzym”.

„Nie tylko Stefan i Zenek…” fakty i mity dotyczące skinheadów. Uczniowie na podstawie filmu tworzą uproszczoną charakterystykę osób identyfikujących się z skinheadami. Nauczyciel dzieli tablicę na dwie części. Po jednej stronie wypisuje cechy skinheadów wskazane przez uczniów. Następnie przeprowadza krótki wykład na temat subkultury skinheadów. Po wysłuchaniu wykładu uczniowie zestawiają cechy skinów wypisane na tablicy, z tymi, o których usłyszeli w wykładzie – nauczyciel zapisuje je na przeciwstawnej stronie tablicy w formie zestawienia. Propozycje wykładu (wskazówki do wykładu):

Słowo „skinhead” u większości ludzi wywołuje jednoznaczne skojarzenie: łysy, specyficznie ubrany, bardzo groźny mężczyzna. Media ugruntowują powszechny wizerunek skinów — w dziennikach telewizyjnych można zobaczyć grupy młodych ludzi siejących zamęt i zniszczenie wśród mniejszości narodowych, wyznaniowych czy seksualnych. Stereotypowy skinhead znalazł również swoje miejsce w kulturze. Jako jeden z pierwszych wprowadził skinów do polskiej kultury Krzysztof Skiba. W 1990 roku ukazał się album zespołu Big Cyc „Z partyjnym pozdrowieniem”, a na nim nieśmiertelny przebój „Ballada o smutnym skinie”. Tematem piosenki był skin buntujący się przeciwko… noszeniu czapki [można uczniom zaproponować wysłuchanie piosenki zespołu Big Cyc]. Jednak łysa głowa z piosenki Krzysztofa Skiby to tylko jeden element składający się na tą dość rozbudowaną i zróżnicowaną subkulturę.

Subkultura skinów wywodzi się z innej podkultury, mianowicie popularnych w Wielkiej Brytanii w połowie lat sześćdziesiątych modsów. Modsi charakteryzowali się odmiennym od powszechnie uznawanego stosunkiem do życia rodzinnego i pracy. Traktowali z pogardą starsze pokolenia. Swoją indywidualność akcentowali specyficznym ubiorem i zamiłowaniem do lekkich narkotyków. Element ich codziennej garderoby stanowiły wąskie garnitury i krawaty, jasne koszule, ciemne okulary. Ten tradycyjny strój „uważany w rodzinach robotniczych za odświętny, mógł symbolizować wolność od obowiązków i aspiracji konsumpcyjnych” [Mirosław Pęczak, „Mały słownik subkultur młodzieżowych”, hasło: skinhead, Warszawa 1992]. Być może jednak równie przekonująca wydaje się teza George’a Marshalla, który pisze w „Spirit of 69″ – książce uznawanej za biblię skinheadów, że ów strój był wynikiem fascynacji bogatymi gangsterami z centralnego Londynu, ubierającymi się podobnie [http://www.oiwarsaw.civ.pl/download.html]. Wiązało się to ze statusem społecznym przestępców, o którym marzyły robotnicze „dzieci”. [do zestawienia fragmenty filmu „Quadrophenia” w reż. Franca Roddama].

Nieodłącznym atrybutem przedstawicieli subkultury mods był włoski skuter Lambretta lub Vaspa, popularny wśród brytyjskich robotników przede wszystkim ze względu na swoją cenę.

Co charakterystyczne, modsi nie byli grzecznymi chłopakami z przedmieść wielkich metropolii. Dość ważnym elementem zbliżającym ich do dzisiejszego wizerunku skinheada było zamiłowanie do przemocy, która stała się dla nich rozrywką urozmaicającą codzienne życie.

Jak wielką rolę przemoc odgrywała w życiu hard modsów – radykalnego odłamu grupy – uzmysławia film Stanleya Kubricka „Mechaniczna pomarańcza”. Życie Aleksandra DeLarge’a i jego „dróżków”, bo właśnie oni interpretowani są jako prekursorzy skinheadów, toczyło się wokół gwałtu na psychice i fizyczności bliźniego. Podobnie jak bohaterowie Kubricka, którzy dorośli, stając się mundurowymi stróżami prawa, dorastali brytyjscy modsi. Porzucali swoje skutery, ich moda zaczęła ewoluować ku dżinsom i ciężkim butom. Początkowo modsi,a następnie skinheadzi zafascynowani byli muzyką i szerzej rozumianą kulturą karaibskich emigrantów. Zamiłowanie do rytmów reggae zmuszało młodych przedstawicieli angielskiej worrking class do kontaktów z czarnoskórą młodzieżą.I właśnie w tym momencie pada pierwszy stereotyp skinheada rasisty. Okazuje się bowiem, że moda i kultura brytyjskich skinów wywodzi się właśnie od czarnych Karaibów.

Dość ważną postacią przy omawianiu początków subkultury skinheads był Desmond Dekker. Ten wykonawca jamajskiej muzyki przeniósł do Wielkiej Brytanii (1967) modę zaczerpniętą od gangu Rude Boys, pochodzącego z Kingstone (stolica Jamajki). Londyńska młodzież zapatrzona w nowego idola zaczęła nosić garnitury ze spodniami przed kostkę i marynarki z za długimi rękawami. Jednak, co najbardziej charakterystyczne, wspomniana młodzież zaczęła krótko ścinać włosy. I tak narodził się wizerunek skinheada, który ewoluuje (zazwyczaj ku gorszemu) do dziś dnia.

Skinheadzi nie rozwinęliby się, gdyby nie kibice piłkarscy. Element rasistowskiej ideologii łysogłowych możemy odnaleźć w filmie Nicka Love pt. „Footbal Factory”. Młodzi piłkarscy chuligani terroryzują wyzwiskami Pakistańczyka podróżującego autobusem wraz z synem. Przeciwstawia się temu dziadek głównego bohatera, który nie o taką Anglię walczył podczas II wojny światowej. Motyw ten pozornie może się wydawać mało istotny. Bohaterów brytyjskiego filmu łączy ze skinami tylko robotnicze pochodzenie społeczne i miłość do określonej drużyny piłkarskiej. Należy jednak zauważyć, że w latach siedemdziesiątych między innymi z szeregów futbolowych chuliganów rekrutowali się pierwsi przedstawiciele skinheadów. W 1966 roku Anglia zdobyła mistrzostwo świata w piłce nożnej. Rozwinęła się niechlubna tradycja agresywnego kibicowania ulubionej drużynie. Formy stadionowej (i pozastadionowej) przemocy stawały się coraz bardziej zorganizowane. Pseudokibice, a wśród nich wielu przedstawicieli subkultury skinów, zaczęli licznie podróżować na wyjazdowe mecze swojej drużyny. Z tradycji futbolowych chuliganów wywodzi się kult butów Dr. Martensa popularnych wśród skinheadów na całym świecie. Przemoc na stadionach piłkarskich osiągała wtedy swoje apogeum. W związku z tym interweniować musiała policja, a metody prewencji były różne. Przed meczami zabierano bootboysom, bo tak nazywano owych chuliganów, sznurowadła, by co bardziej niesforni nie mogli uczestniczyć w walkach z kibicami przeciwnej drużyny. Trudno byłoby walczyć, potykając się o własne glany. Później rekwirowano im buty, by po pewnym czasie je zwrócić, tylko że nie każdemu z osobna, lecz wymieszane w stercie wspólnej garderoby kolegów. Wówczas stadionowcy nie byli zainteresowani bójkami, szukali – niczym Kopciuszek… pary własnego obuwia. Ostatecznie zakazano wstępu na stadion w obitych metalem butach. Właśnie wtedy zostały one uznane przez policję za broń defensywną, tym samym popularne stały się niepozornie wyglądające „Martensy”, w których metal ukryty był pod licem skóry. Rola kibica piłkarskiego, jak wskazuje logika, wiązała się z ponadprzeciętnym przywiązaniem do drużyny z określonego miasta lub określonej dzielnicy. Z czasem miłość do własnych barw klubowych przerodziła się w nienawiść do chorągwi przeciwnych klubów sportowych. Osiedlowa ksenofobia osiągała coraz potężniejsze rozmiary, przestała ograniczać się tylko do grupy kibiców. Niechęć mieszkańców robotniczych dzielnic, skąd pochodziła największa grupa skinheadów kibiców, rozprzestrzeniła się na wszystkich obcych.

Subkultura skinheads rozwijała się, mniej lub bardziej, dynamicznie. Ścieżki, którymi podążała, zawiodły ją do wielu państw na całym świecie. Czynnych sympatyków tego ruchu możemy spotkać w Anglii, Niemczech, Włoszech, Austrii, Francji, Hiszpanii, Rosji, Litwie, Białorusi, Polsce, Szwecji, Danii, Stanach Zjednoczonych, Australii, a nawet w Japonii i Brazylii.

Brytyjscy skinheadzi rozwijali się jako spójna ideologicznie grupa, identyfikująca się przede wszystkim z robotniczą warstwą społeczną, dopóki nie poróżniła ich polityka.

Na początku lat osiemdziesiątych część skinów opowiedziała się po skrajnie prawej, inni zaś po lewej stronie areny politycznej. Orędownikiem lewicy stała się grupa muzyczna „The Red Skins”, która w swoich tekstach popierała Socialist Workers Party. Wielu skinom nie podobała się postawa grupy. Coraz częściej dawali oni do zrozumienia artystom występującym na scenie, że nie przyszli słuchać rewolucyjnych przemówień, lecz upoić się muzyką i piwem. Coraz częściej dochodziło do koncertowych ekscesów pomiędzy lewym i prawym skrzydłem ruchu. Coraz częściej prasa identyfikowała skinheadów jako nazistów, wrzucając wszystkich łysogłowych do jednego worka. Po pewnym czasie „czerwoni skini” stali się grupą zrzeszającą wokół siebie środowiska studenckie, przez co odwrócili się od nich skini – przedstawiciele klasy robotniczej. Powstało coś w rodzaju rywalizacji pomiędzy poróżnionymi politycznie skinami. Gdy lewicowcy organizowali koncerty „Rock against racism”, prawicowcy odpowiadali im muzyką „Rock against communism”. A media karmione były informacjami o coraz to nowych ekscesach nazistów.

Pod koniec lat osiemdziesiątych powstaje odłam SHARP, nazwany tak od pierwszych liter organizacji Skinheads Against Racial Prejudice założonej w Nowym Jorku przez Roddy’ego Moreno. Stworzenie odłamu SHARP miało na celu uzmysłowienie społeczeństwu na całym świecie, że nie wszyscy skinheadzi są rasistami. Jednak stereotyp skinheada okazał się silniejszy od starań braci Moreno.

Z drugiej strony barykady pojawił się Ian Steward Donaldson i jego zespół Skrewdriver. Początkowo była to apolityczna kapela grająca muzykę punk. Kiedy subkultura punk przestała być głosem niezadowolenia brytyjskiego proletariatu, Ian Steward rozpoczął swój romans ze skrajną prawicą. Jego sceniczne poczynania utożsamiane były z ideologią partii National Front. Owo przejście z lewej na prawą stronę wydaje się trudnym do wyjaśnienia paradoksem. Radykalny odłam sknheadów nacjonalistów znany jest pod nazwą Blood and Honour. Mniejsze frakcje o zabarwieniu nazistowskim działające do dnia dzisiejszego to Hammerskins czy Skinheads ’88, gdzie pod tajemniczymi liczbami zaszyfrowane są litery popularnego pozdrowienie „Heil Hitler”, H zaś jest ósmą literą alfabetu. I to właśnie ten odłam, który ewoluował w wielu krajach na różne sposoby stanowi dziś o stereotypowym wizerunku skinheada: rasisty, faszysty czy ksenofoba.
[więcej w: Maciek Dowgiel, „Ruch skinheads – moda czy ideologia? Społeczna rola filmów wykorzystujących wizerunki skinheadów” [w:] „Kino najnowsze: dialog ze współczesnością”, Kraków 2007]

Wypracowanie dla chętnych rozwijające umiejętność twórczego myślenia: Zaproponuj odpowiedź na pytanie postawione w filmie przez skina Zenka …”ale za co my jesteśmy tak ostrzyżeni?”

Konkurs dla uczniów na odnalezienie jak największej liczby cytatów i nawiązań intertekstualnych pojawiających się w filmie.

Zajęcia etyki. Na podstawie zachowań zdegradowanego profesora i klonu Jerza Jeżego zrekonstruuj obecną w filmie etyczną krytykę klonowania i zastanów się, jakie konsekwencje dla współczesnego społeczeństwa może nieść ze sobą klonowanie.

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Film powstał na motywach komiksu. „Jeż Jerzy” to polska seria komiksowa stworzony przez Rafała Skarżyckiego (scenariusz) i Tomasza Leśniaka (rysunki). Od 1996 ukazywał się w magazynie „Ślizg” i w „Świerszczyku”, od 2002 ukazują się albumy komiksowe.

Golem naszych czasów.

Powołanie do życia uśrednionego, modelowego celebryty Jerza Jeżego (w odróżnieniu od Jurka – Jeża Jerzego), który da sobą łatwo sterować i podbije świat popkultury, przynosząc Profesorowi panowanie w świecie mediów i… nagrodę Nobla.

Sobowtór Jurka jest produktem eksperymentu szalonego naukowca (por. „Frankenstein” Mary Schelley, „Mucha”, „Dead Ringers” w reż. Davida Cronenberga, „Park Jurajski” Michaela Crichtona i film w reż. Stevena Spielberga), tworem określonym, obliczonym, wygenerowanym przez komputer i produktem kultury masowej, super celebrytą.

Jerz Jeży to jeszcze brzydszy niż oryginał, bardziej chamski i prymitywny klon głównego bohatera. Jurek, mimo że jest postacią pozytywną, to jest produktem swoich czasów. Ten zantropomorfizowany jeż jest skatem z czapką na bakier, z nieodłączną deskorolką, zaangażowanym w związek z mężatką, nigdzie niepracującym, mieszkającym „w norze”, wiecznym chłopcem, ceniącym sobie nade wszystko dobrą zabawę, niedouczonym, bez perspektyw, żyjącym z dnia na dzień. Bohaterem naszych czasów, antybohaterem.

Dlaczego jeż (oprócz oczywistego zestawienia Jeż Jerzy)? Nadanie takiej postaci zwierzęcej bohaterowi nasuwa skojarzenia z rycerskością, zbroją, możliwością poradzenia sobie w trudnych sytuacjach dzięki kolcom (por. Jeż z sagi o „Wiedźminie” Andrzeja Sapkowskego).

Specyficzny humor, z rodowodem w rubasznej, ludycznej zabawie (gargantuiczny humor Rabelais’go) z dużą ilością wulgaryzmów, językiem ulicy, nowomową, slangiem młodzieżowym i subkulturowym. Autorzy posługują się groteską w opisie i charakterystyce bohaterów; skupiają się na wadach, cechach uznawanych za niegodne, przesadnie eksponują fizyczność.

Konstrukcja fabuły jest oparta na szeregu absurdalnych i niewybrednych zdarzeń, gagów, aktualnych dowcipów, którymi „żyje polska ulica”. Humor obecny w filmie jest bezkompromisowy, wręcz „koszarowy”. Trudno doszukać się tu tonowania gagów – np. polityczną poprawnością.

Satyra na polskie społeczeństwo. Aktualna, ale w wydaniu „tradycyjnym” (por. Ignacy Krasicki, Julian Ursyn Niemcewicz). Przesiąknięta swojskim humorem balansującym na granicy dobrego smaku. Obnażająca mniejsze i większe przywary Polaków w sposób zrozumiały dla każdego odbiorcy. Satyra, to utwór, który ośmiesza i piętnuje pewne zjawiska, obyczaje, politykę, stosunki społeczne. Prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych. Cechą charakterystyczną satyry jest karykaturalne ukazanie postaci. Istotą – krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazywanie jej w krzywym zwierciadle.

Inne postacie, charakterystyczne dla współczesnego polskiego społeczeństwa:

• Stefan i Zenek – najwięksi oponenci Jerzego, skinheadzi (narodowcy?), duet prymitywów, z których jeden jest pomysłodawcą, drugi wykonawcą. Łączy ich więź, a raczej nieposiadanie jakichkolwiek innych więzi międzyludzkich.
• Dresiarze – natykają się na Jerzego, zwykle próbują od niego wymusić pieniądze.
• Yola – pierwsza miłość Jurka, dziewczyna, która często zdradza swojego męża Krzysia z Jerzym. Za wartości podstawowe uznaje dobrą zabawę i pieniądze. Chętnie wygłasza frazesy na temat bycia małżonką i katoliczką, którymi pokrywa swoje prawdziwe opinie.
• Krzysiu – pantoflarz i fajtłapa. Ojciec rodziny (bez dzieci, bez perspektyw, chłodny, nieistniejący związek z Yolą). Miłośnik muzyki, której nikt już nie słucha, szachista i snob.
• Profesor – były naukowiec wyrzucony z uczelni, z kompleksami zawodowymi i osobistymi. Dla wielkiego sukcesu jest w stanie posunąć się do każdego działania, degenerat.
• Polityk – całkowicie bezkrytyczny w stosunku do siebie i swoich działań, zakłamany, bezkompromisowy, cwany, zdolny do każdej podłości i matactwa, aby osiągnąć swoje cele wyborcze.
• Krytycy sztuki – pogubieni, jeśli chodzi o wartości etyczne i artystyczne. Bez własnego zdania, podatni na opinie płynące z Zachodu.
• Michael – brat narodowca Stefana, Murzyn, który odniósł sukces komercyjny w USA. Artysta body art, a może zwykły ekshibicjonista szerzący pornografię.

Psychologia tłumu, psychologia grupy (miting na stadionie). Warto zestawić filmowe zachowania zbiorowe z społecznym zjawiskiem „owczego pędu”, a także manipulacją medialną. Różne interpretacje absurdalnego zachowania Jerza jako sposób manipulacji i narzucania odbiorcom odpowiedniego dla władzy punktu widzenia.

Parodia programów, które mogą pełnić taką funkcję we współczesnych mediach: „Pod napięciem” (ukazanie wybryku Jerzego jako przejaw buntu), „Cela nr…”. Kreacja celebrytów przez rozmaite programy telewizyjne (w filmie sparodiowano różne znane programy: „Taniec z gazami”, „Szaleństwo gwiazd”. Kreowanie wizerunku celebryty poprzez produkcję gadżetów: „Kufa Cola”, „Kremówki Jerza Jeżego”. Promocja gwiazdy poprzez odwołanie się do motywów ludowych i religijnych. Odwołanie się do medialnych autorytetów kulturowych: Kazimiera Szczuka opowiadająca o wybryku Jerza jako bezkompromisowym akcie sztuki – happeningu artystycznym. Wskazanie, że każdy przekaz kultury zawiera w sobie element manipulacji politycznej i ideologicznej, której przeciętni konsumenci nie są w stanie wychwycić. Bezpośrednie wskazanie na manipulacje (scena podczas stadionowego show): żadna gwiazda nie mówi co myśli, tylko wszystko co ma powiedzieć, wypisane jest na specjalnym, ukrytym przed oczami publiczności monitorze (przejaskrawienie w celu zwrócenia uwagi na istnienie zjawiska). Wyczulenie młodzieży na tą manipulację.

Rozpad więzi rodzinnych. Yola i Krzysiu, problem wierności i zdrady małżeńskiej (do wykorzystania także w toku zajęć wychowania do życia w rodzinie).

Nieumiejętność dojrzewania emocjonalnego i pokochania drugiego człowieka wywodząca się (tutaj) z dziecięcych kompleksów i pragnienia zemsty.

Upadek autorytetów: kościół, władza, starsi – na racz innych – trendów i mód kulturowych.

Celebryci – zjawisko socjologiczne i kulturowe. Przenikanie się świata popkultury i polityki. Wykorzystanie gwiazd popkultury w kampaniach wyborczych. Do zestawienia z książką Wiesława Godzica „Znani z tego, że są znani”, Warszawa 2007.

Wszechwładza massmediów. Por. z twórczością Davida Cronenberga. (Karierę rozpoczął w latach 60. XX wieku, kręcąc undergroundowe filmy krótkometrażowe. Zarzucano mu zamiłowanie do kiczu, nadmierne prowokowanie widzów, ocieranie się o pornografię. Nie można jednak odmówić mu artystycznej odwagi. Dba o szokującą, ale i wysmakowaną plastycznie, oprawę wizualną swoich filmów − z reguły przypominającą bardziej senny koszmar niż tradycyjny utwór filmowy. „Dreszcze”, „Martwa strefa”, „Mucha”, „Wideodrom”, „Dead Ringers”, „Nagi lunch”, „Crash: Niebezpieczne pożądanie”, „eXistenZ”.

Poetyka absurdu w kreowaniu rzeczywistości ukazanej na ekranie. Funkcja wyolbrzymienia w celu podkreślenia danego problemu bądź zjawiska społecznego lub kulturowego. Por. z twórczością Wojciecha Smarzowskiego np.: „Wesele”, „Dom zły”.

Mieszanie gatunków w obrębie filmu: musical, kryminalny, noir, obyczajowy, komedia, fantastyczny, film animowany – nowe techniki i możliwości animacyjne.

OI – tradycyjne pozdrowienie skinheadów na całym świecie. W Polsce zawłaszczone przez narodowców, a pojawiające się w formie okrzyku: oi, oi, ojczyzna! – tak też spopularyzowane i mylnie przypisywane jedynie polskiemu odłamowi skinheadów.

Lilka prostytutka o złotym sercu. Charakterystyczne, że tej właśnie bohaterce głosu użyczył Maciek Maleńczuk – powszechnie uważany za barda ulicy – tym samym profesja Lilki została pozbawiona negatywnych konotacji związanych z wykonywanym przez nią zawodem. Do zestawienia z opowiadaniem Guya De Maupassanta „Baryłeczka”.

Manipulowanie uczuciami patriotycznymi w celu szerzenia rasizmu i szeroko rozumianej nietolerancji. Podatność młodych ludzi na slogany.

Bazar, blokowisko, sklep monopolowy… charakterystyczny krajobraz miejski współczesnej Polski.

Satyra na ekstremalne formy sztuki współczesnej: porównanie ekshibicjonistycznego występu Michaela ejakulującego na publiczność do performance Akcjonistów Wiedeńskich i brutalistycznych przedstawień teatralnych. Wąska granica pomiędzy sztuką wysoką, popkulturą i pornografią.

Kreacja popkulturowych bubli oparta na pierwotnych instynktach: chuci i potrzebach fizjologicznych.

Film jako parodia partyjnego obsadzania stanowisk w demokratycznej Polsce. Jak polityk nie został premierem, obsadzono go w fotelu ministra edukacji.

Film jako swoisty kanalizator frustracji społecznych wynikłych z rywalizacji, opartej na ilości posiadanych dóbr. Za pośrednictwem telewizora, pozornie najbardziej zdemokratyzowanego medium, dochodzi do swoistej wymiany pomiędzy producentami, widzami a szeroko rozumianym dobrem (spokojem) społecznym. Odbiorcy serii otrzymują rozrywkę dostosowaną do ich poziomu odbiorczego. Mogą tym samym identyfikować się z ulubionym bohaterem (z różnych klas społecznych), co daje pewne „korzyści społeczne”. Dochodzi do oswojenia frustracji wynikających z nierówności społecznych, związanych choćby z miejscem zamieszkania. W ten sposób, przekaz medialny staje się środkiem przystosowawczym do określonych warunków socjalnych.

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Dr Jekyll i Mr Hyde. Bestsellerowa nowela Roberta Louisa Stevensona i wiele późniejszych ekranizacji. Dr Jekyll jest cenionym londyńskim lekarzem, który podczas jednego z eksperymentów budzi mroczną stronę swojej osobowości. Jako pan Hyde dokonuje brutalnego zabójstwa i staje się ucieleśnieniem zła. Nie mogąc pogodzić się z podwójną osobowością (alter ego), popełnia samobójstwo. W omawianym filmie Jurek próbuje unicestwić swojego sobowtóra podczas walki na scenie.

Sobowtór (Doppelgaenger) to w folklorze niemieckim widmo, zjawa osoby żyjącej. Wiara w istnienie dokładnych, choć zazwyczaj niewidzialnych, bliźniaczych kopii każdego człowieka czy zwierzęcia jest rozpowszechniona od zamierzchłych czasów. Spotkanie własnego sobowtóra miało być zapowiedzią rychłej śmierci. W literaturze motyw sobowtóra został wykorzystany między innymi przez: Ernesta Theodora Hoffmana „Diable eliksiry”, Hansa Christiana Andersena „Cień”, Edgara Alana Poego „Czarny kot”, „William Wilson” i wiele innych, Gustava Meyrinka „Golem”, Bolesława Leśmiana „Przygody Sindbada żeglarza”, „Świdryga i Midryga”, Marcela Prousta „W stronę Swanna”, Josepha Conrada „Tajemny wspólnik”. W filmie np.: „Milczenie owiec” w reż. Jonathana Demme’a, „Nagi instynkt” w reż. Paula Verhoevena, „Sublokatorka” w reż. Berbeta Schroedera. Występuje często w gatunkach grozy, gdzie reprezentuje społeczne tabu.

Szalony naukowiec. „Frankenstein” powieść angielskiej pisarki Mary Shelley z 1818 roku. Jest to tragiczna historia naukowca-filozofa Wiktora Frankensteina usiłującego rozwikłać zagadkę śmierci. Efektem jego wieloletnich poszukiwań i badań naukowych jest odkrycie możliwości przywracania życia zmarłym, a nawet stworzenie idealnego człowieka. Jego eksperyment kończy się tragicznie − w miejsce ideału powstaje monstrum – w filmie „Jeż Jerzy” idealny, uśredniony celebryta.

Życie w wielkomiejskiej dżungli, jako temat dzieł o charakterze społecznym. Do zestawienia np. z: „Blokersi” i „Klatka” w reż. Sylwestra Latkowskiego, „Dzień świra” w reż. Marka Koterskiego, „Cześć Tereska” w reż. Roberta Glińskiego, „Galerianki” w reż. Katarzyny Rosłaniec, „Włatcy móch” w reż. Bartosza Kędzierskiego, „Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną” w reż. Xawerego Żuławskiego, „Ziomek” („LaScars” – seria animowanych gagów produkcji francuskiej, a polskiej wersji językowej, głosów użyczyli znani polscy hip-hopowcy).

Poetyka grubej kreski. „Komiks – z charakterystyczną skrótowością, uogólnieniem i wyostrzeniem – jest idealnym środkiem artystycznym, by portretować życie miejskie”. Istotna jest w tym przypadku zamierzona i wpisana w estetyczną konwencję komiksu i filmu niechlujność, którą dobrze charakteryzuje opinia Mariusza Czubaja (odnosząca się do innego komiksu: „To wszystko narysowane jest (…) niechlujną kreską podkreślającą, że wielbiciele eleganckiego świata winni trzymać się od takich zaklętych rewirów z daleka” [Mariusz Czubaj, „Biodra Elvisa Presleya. Od paleoherosów do neofanów”, Warszawa 2006]. Do zestawienia: „Włatcy móch” w reż. Bartosza Kędzierskiego, „Kapitan Bomba”, „Przygody pieska Leszka”, „Człowiek biegunka”, „Miś Push-upek”, „Generał Italia”, „Git Koleś” (GIT Produkcja dla 4FunTv), inne seriale i filmy animowane dla widzów dojrzałych będące satyrą na współczesne społeczeństwo: „South Park” w reż. Trey’a Parkera i Matta Stone’a, „1000 złych uczynków” w reż. Bartosza Kędzierskiego.