Krótka informacja o filmie

„Zło” to film, który zaliczamy, ze względu na miejsce akcji i problematykę, do podgatunku: „filmy o szkole” (szkolne).

Film opowiada historię szesnastolatka, który nękany i katowany przez ojczyma odgrywa się na kolegach, bijąc każdego, kto stanie mu na drodze. Wyrzucony ze szkoły, dostaje jeszcze jedną szansę: naukę w prestiżowej, prywatnej szkole z internatem. Erik bardzo szybko uświadamia sobie, że również tam przemoc jest częścią panującego porządku…

Film nie jest trudny pod względem formalnym, opowiadając o przemocy rówieśniczej, zawiera kilka bardzo brutalnych scen. I z tego też powodu sięgnięcie po niego musi być przemyślane.

Związki z podstawą programową

Praca z filmem „Zło” daje możliwości osiągania celów kształcenia oraz realizacji treści nauczania ujętych w nowej podstawie programowej kształcenia ogólnego dla IV etapu edukacyjnego.

Język polski

Zakres podstawowy

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:

• Odczytuje sens całego tekstu oraz wydzielonych przez siebie fragmentów; potrafi objaśnić ich sens oraz funkcję na tle całości.
• Rozpoznaje w wypowiedzi ironię, objaśnia jej mechanizm i funkcję.

Samokształcenie i docieranie do informacji. Uczeń:

• Szuka literatury przydatnej do opracowania różnych zagadnień; selekcjonuje ją według wskazanych kryteriów (w zasobach bibliotecznych korzysta zarówno z tradycyjnego księgozbioru, jak i z zapisów multimedialnych i elektronicznych, w tym Internetu).
• Korzysta ze słoników i leksykonów, w tym słowników etymologicznych i symboli.

Świadomość językowa: Uczeń:

• Odróżnia słownictwo neutralne od emocjonalnego i wartościującego, oficjalne od swobodnego.

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń zna teksty literackie i inne teksty kultury wskazane przez nauczyciela.

• Prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki.
• Określa problematykę utworu.

Analiza. Uczeń.

• Wskazuje zastosowane w utworze środki wyrazu artystycznego i ich funkcje (…). rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera.
• Rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera (narracja, fabuła, sytuacja liryczna, akcja).

Interpretacja. Uczeń.

• Wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa-klucze, wyznaczniki kompozycji).
• Wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne).
• Porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich.
• Odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu.

Wartości i wartościowanie. Uczeń.

• Dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język podlega wartościowaniu (…), jest narzędziem wartościowania, a także źródłem poznania wartości (utrwalonych
• w znaczeniach nazw wartości: takich jak: dobro, prawda, piękno, wiara, nadzieja, miłość, wolność, równość, braterstwo, Bóg).
• Dostrzega obecne w tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne.
• Dostrzega w świecie konflikty wartości (…) oraz rozumie źródła tych konfliktów.

Zakres rozszerzony

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:

• Czyta utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury poznawanych w szkole.
• Twórczo wykorzystuje wypowiedzi krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie (np. recenzja, szkic, artykuł, esej).

Świadomość językowa. Uczeń:

• Dostrzega związek języka z obrazem świata.

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń zna teksty literackie i inne teksty kultury wskazane przez nauczyciela.

• Wskazuje związki między różnymi aspektami utworu (estetycznym, etycznym i poznawczym).
• Dostrzega przemiany konwencji i praktykę ich łączenia (synkretyzm konwencji i gatunków).
• Rozpoznaje aluzje literackie i symbole kulturowe (np. biblijne, romantyczne) oraz ich funkcję ideową i kompozycyjną, a także znaki tradycji, np. antycznej, judaistycznej, chrześcijańskiej, staropolskiej.
• Dostrzega w czytanych utworach: parodię, parafrazę i trawestację, wskazuje ich wzorce tekstowe.

Interpretacja. Uczeń:

• Konfrontuje tekst literacki z innymi tekstami kultury np. plastycznymi, teatralnymi, filmowymi.

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• Wskazuje różne sposoby wyrażania wartościowań w tekstach.

Wiedza o kulturze

Osiąganie celów kształcenia i odnoszących się do nich wymagań szczegółowych. Uczeń:

• Zna dwudziestowieczne dzieła reprezentujące różne dziedziny sztuki (literaturę, architekturę, plastykę, muzykę, teatr, fotografię, film, sztukę nowych mediów) i dostrzega związki pomiędzy nimi.
• Wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną).
• Analizuje temat dzieła oraz treści i formę w kontekście jego różnych funkcji, wykorzystując podstawowe wiadomości o stylach i epokach z różnych dziedzin sztuki.
• Analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki.
• Wypowiada się na temat dzieła sztuki używając pojęć zarówno swoistych dla poszczególnych sztuk, jak i wspólnych (forma, kompozycja, funkcja, nadawca, odbiorca, użytkownik, znaczenie, kontekst, medium).
• Dostrzega i nazywa związek między dziełem a sytuacją społeczno-historyczną obyczajami epoki, w której powstało.

Etyka

• Człowiek, jako osoba i jego działanie. Etyczna analiza aktywności ludzkiej. Motywy podejmowanych decyzji.
• Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celów. Szczęście w życiu ludzkim. Rozwój moralny i duchowy człowieka, jako osoby. Rola oddziaływań wychowawczych.
• Dobro moralne i wartości moralne. Hierarchia wartości. Wartości autoteliczne i instrumentalne. Konflikt wartości. Wartości wybierane i realizowane.
• Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog, jako podstawa życia moralnego. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciężania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej.
• Wymiar moralny życia człowieka. Zdolność rozpoznawania wartości i powszechne dążenie do dobra. Świadomość moralna. Rola sumienia w prawidłowym rozwoju wewnętrznym. Sądy i oceny moralne. Przykłady patologii w zakresie świadomości moralnej. Problem manipulacji. Obecność dobra i zła we współczesnej kulturze.
• Sprawności moralne. Samowychowanie.
• Przykłady współczesnych przejawów kryzysu moralnego i dylematów w zakresie wyborów moralnych oraz sposoby ich rozwiązywania na gruncie etyki chrześcijańskiej oraz innych koncepcji etycznych.

Wychowanie do życia w rodzinie

Wybrane cele kształcenia:

• Pogłębianie wiedzy związanej z funkcjami rodziny, miłością, przyjaźnią, pełnieniem ról małżeńskich i rodzicielskich, seksualnością człowieka i prokreacją; umiejętność podejmowania odpowiedzialnych decyzji dotyczących wyboru drogi życiowej, małżeństwa i rodziny.
• Rozwijanie umiejętności rozwiązywania problemów związanych z okresem dojrzewania, dorastania i wyborem drogi życiowej; umiejętność świadomego kreowania własnej osobowości.
• Uzyskanie przez uczniów lepszego rozumienia siebie i najbliższego otoczenia; umiejętność poszukiwania i udzielania odpowiedzi na pytania: Kim jest człowiek? Jakie są jego cele i zadania życiowe? Jaki jest sens życia?
• Przyjęcie pozytywnej postawy wobec życia ludzkiego, osób niepełnosprawnych i chorych. Przygotowanie, na podstawie wiedzy i wykształconych umiejętności, do poszanowania godności życia ludzkiego i dojrzałego funkcjonowania w rodzinie.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe:

• Tożsamość i wielowymiarowość człowieka. Poczucie sensu życia.
• Komunikacja interpersonalna, asertywność, techniki negocjacji, empatia.
• Wartości i pojęcia związane z płciowością człowieka: męskość, kobiecość, miłość, rodzina, rodzicielstwo. Znaczenie odpowiedzialności w przeżywaniu własnej płciowości i budowaniu emocjonalnych więzi. Role kobiet i mężczyzn a panujące stereotypy.
• Inicjacja seksualna, jej uwarunkowania i następstwa. Argumenty biomedyczne, psychologiczne i moralne za opóźnianiem wieku inicjacji seksualnej.
• Istota seksualności człowieka i jej aspekty. Integracja seksualna.
• Komplementarność płci – wzajemne dopełnianie się płci w sferach fizycznej, psychicznej, emocjonalnej i społecznej. Rozumienie, akceptacja i szacunek dla osób płci odmiennej.
• Istota, rodzaje i etapy rozwoju miłości. Różnice w przeżywaniu miłości.
• Normy zachowań seksualnych. Przemoc i przestępstwa seksualne; możliwości zapobiegania, sposoby obrony. Informacja o ośrodkach pomocy psychologicznej, medycznej i prawnej.
• Przygotowanie do małżeństwa. Problemy wierności, zaufania i dialogu.
• Małżeństwo: jego fazy; trudności i konflikty oraz sposoby ich rozwiązywania; wartość małżeństwa. Macierzyństwo i ojcostwo. Przygotowanie do ról rodzicielskich (…).
• Funkcje rodziny, ze szczególnym uwzględnieniem wychowania dzieci w rodzinie.
• Znaczenie prawidłowych postaw rodzicielskich dla rozwoju dziecka. Samotne rodzicielstwo.
• Nieplanowana ciąża; sposoby szukania pomocy w sytuacjach trudnych.
• Aborcja, jako zagrożenie dla zdrowia psychicznego i fizycznego – aspekty: prawny, medyczny i etyczny.
• Konflikty w rodzinie i ich przyczyny. Sposoby rozwiązywania konfliktów.
• Przemoc w rodzinie. Wykorzystywanie seksualne. Profilaktyka. Możliwości uzyskiwania pomocy.

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

„Jest rzeczą bardzo łatwą ukazać zło.
Wystarczy czarny charakter, który
zostaje następnie potępiony, ale w życiu to nie jest takie proste.”
Volker Schlondorff, „FSP” 7/1967

Przyjmując, że to nie Erik Ponti jest wcieleniem tytułowego zła, przypatrzmy się, jak główny bohater doświadcza zła (przemocy) – w domu, w szkole – i jak na to doświadczenie reaguje.

Analiza i interpretacja wybranych scen.

„Naprawdę myślałeś, że cię zabiję? Nie jestem taki jak ty, Silverhielm.”

Opis postaci (charakterystyka porównawcza) – Ottona i Erika – pozwoli na refleksję na temat mechanizmów agresji i przemocy. Warto też zwrócić uwagę, jakimi środkami „demonizuje się” postać Ottona (dobór aktora ze względu na cechy fizyczne, mimika, gesty; kostium; jak pokazywany jest Otto wśród innych uczniów). W formie dramy można podjąć próbę zrekonstruowania, jakie czynniki ukształtowały osobowość Ottona.

– „Myślisz, że można przeciwstawić się im pokojowo?”
– „Chciałbym w to wierzyć.”

Rodzaje i formy przemocy w filmie.

Eskalacja przemocy (dlaczego narasta, w jaki sposób; momenty przełomowe).

Rozwiązanie problemu? (analiza 2 finałowych scen – z adwokatem w gabinecie rektora w obecności grona pedagogicznego oraz ostatnia scena w domu Erika (dyskusja).

„Rada zbiera się o siódmej. Mają stawić się następujące osoby…”

Film Zło, jako studium na temat „władza i jej nadużywanie”. Działanie rady uczniowskiej, jako swoiste odtworzenie kształtowania się totalitaryzmów XX wieku (tu zwłaszcza scena zainscenizowanego sądu; stanowienie własnych praw poza i ponad prawem szwedzkim – właściwie bezprawie; poniżanie i zastraszanie innych uczniów; nagłe kontrole i inspekcje; donosicielstwo; inne, czysto zewnętrzne, sposoby demonstrowania władzy; milcząca zgoda na dziejące się zło ze strony rektora – z wygody; ze strony pozostałych uczniów – ze strachu; szukanie innych przyczyn).

 „W tej szkole obowiązuje zasada wychowania koleżeńskiego.”

Elitarna szkoła z internatem w Stjarnsberg, jako model (miniatura) społeczeństwa. Filmowy portret nauczycieli i uczniów. „Zasady” panujące w szkole. Przygotowaniem może być prezentacja multimedialna na temat „Szkoła w roli głównej – od „Pały ze sprawowania” do „Naszej klasy.”

Na tym tle można przyjrzeć się tej szwedzkiej szkole z lat pięćdziesiątych, zaobserwować podobieństwa i różnice między filmowymi szkołami, a także szkołami znanymi uczniom z własnego doświadczenia. Widoczna będzie również ewolucja szkoły jako instytucji.

Inne filmy o szkole: „Szkolna dżungla”, reż. Richard Brooks; „Młodzi gniewni”, reż. John Smith; „Być i mieć”, reż. Nicolas Philibert; „Stowarzyszenie Umarłych Poetów”, reż. Peter Weir, „Życie jest piękne”, reż. Bo Widerberg, „Słoń”, reż. Gus van Sant; „Niepokoje wychowanka Torlessa”, reż. Volker Schlondorff, „Pan od muzyki”, reż. Christophe Barrati, „Nasza klasa”, reż. Illmar Raag, „Klasa”, reż. Laurent Cantet.

Temat pracy pisemnej: Pimko, Keating, Luanne, Meander, Żuraw i inni – portret nauczyciela w literaturze i w filmie (esej).

Rola wątku przyjaźni z Pierrem i wątku miłosnego w filmie. Dyskusja. Postać Jamesa Deana (rozmowa Pierre’a i Erika na temat ulubionych scen z filmu „Buntownik bez powodu”) może stać się punktem wyjścia do rozmowy na temat młodych bohaterów na ekranie (tu też o aktorstwie: „Dziki” z Marlonem Brando, „Buntownik z wyboru” z Mattem Damonem).

Zwieńczeniem może być esej na temat: Buntownik bez powodu, buntownik z wyboru, buntownik z powodem – o co im chodzi? Trzy filmowe portrety młodych bohaterów. Konieczna, oczywiście, jest znajomość filmów, do których nawiązuje temat eseju.

Jeszcze jeden temat pracy pisemnej może zamknąć rozważania na temat filmu: „Zło” M. Hafstroma, jako dramatyczne studium dojrzewania. Esej.

Realizm i naturalizm w filmie „Zło”.

Film Hafstroma, będący adaptacją autobiograficznej powieści Jana Guillou, jest przykładem filmu opowiedzianego realistycznie, „stylem zerowym” (Mirosław Przylipiak). Ciężar opowiadania reżyser przerzucił na aktorów – przede wszystkim na odtwórcę głównej roli, Andreasa Wilsona.

Brak, zatem w filmie wyszukanych środków artystycznych, jedynie, niejako ze względu na temat, kilka scen zrealizowanych jest w konwencji naturalistycznej (bójki, sceny z ekskrementami). Naturalistyczna dosłowność tych scen, choć może odrzucać bądź boleć, jest uzasadniona, podkreśla moralne przesłanie opowiadanej historii. (Przy tej okazji można podyskutować na temat przemocy w kinie, w grach komputerowych – nad ich celowością i wpływem na odbiorcę).

Mimo tego przezroczystego stylu można poszukać bardziej wyrafinowanych środków wyrazu, np. w kompozycji filmu. Na przykład wizytówka adwokata, działająca jak Czechowowska strzelba, nawiązuje do znanej dramaturgicznej konwencji (strzelba pojawiająca się w I akcie, musi wystrzelić w ostatnim). Można też dostrzec symbolizm niektórych ujęć – rycina na ścianie, przedstawiająca odwróconą kobietę (Caspar Friedrich?), na którą patrzy bity przez ojca Erik, czy ujęcie Erika, przywiązanego do palików wbitych w ziemię.

Wreszcie czytelna jest symbolika niektórych rekwizytów – podręcznika „Prawo szwedzkie” czy portretu Gandhiego nad łóżkiem Pierr’a.

Z punktu widzenia kompozycji ciekawe jest zakończenie, a właściwie 3 zakończenia filmu, które wymagają interpretacji:

1. w gabinecie rektora i wręczenie świadectw (tu też ujęcie Erika z odzyskanym listem od Marii w dłoni);
2. scena, w której Erik czyni z ojczyma kalekę;
3. scena z Pierr’em i stopklatka w ostatnim ujęciu filmu.

UWAGA: Wszystkie motta z filmu „Zło”.

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Problem źródeł czy pochodzenia zła.

Punktem wyjścia może być analiza tytułu: dlaczego „Zło”, a nie „Źli” czy „Zły”.

Konteksty: (literatura) „Jądro ciemności”, Joseph Conrad, „Portret Doriana Graya”, Oskar Wilde, „Niepokoje wychowanka Torlessa”, Robert Musil, wiersze Tadeusza Różewicza i Czesława Miłosza: „Unde malum”? (filmy) „Funny games” i „Biała wstążka”, reż. Michael Haneke, „Niepokoje wychowanka Torlessa”, reż. Volker Schlondorff, „Dogville”, reż. Lars von Trier.

Rola oddziaływań społecznych, wychowawczych w życiu i w procesie wychowania młodego człowieka. Zagadnienia samowychowania. Erik, tak naprawdę i w domu i w szkole, jest pozostawiony sam sobie; „wychowywany” przez grupę rówieśniczą. Brak autorytetów – w rodzinie i w szkole.

Funkcja szkoły, powinności nauczycieli. Młodzi ludzie pozostawieni samym sobie, szkoła nie spełnia swoich podstawowych funkcji wychowawczych.

Funkcje i powinności rodziny, ze szczególnym uwzględnieniem wychowywania dzieci. W rodzinie Erika: brak akceptacji, zrozumienia; brak uczuć pozytywnych (ojczym) użycie przemocy wobec pasierba; bezradność matki wobec zaistniałej sytuacji; przyczyny takiego stanu rzeczy: bezwolność kobiet w latach pięćdziesiątych XX wieku, zależność materialna od mężczyzny, nieraz strach przed jego gwałtownością. Chociaż matka podjęła decyzję o sprzedaniu swoich cennych obrazów dla syna sama – akt sprzedaży przeprowadza pod nieobecność męża.

Miłość i przyjaźń, jako wartości przeciwstawione złu. Symbol dobra. W filmie „Zło” uczucia te i relacje z Pierr’em i Marią chronią Erika, pozwalają mu uwierzyć w istnienie dobra (w innych i w sobie).

Do zestawienia: „Romeo i Julia” (Szekspir i film w reż. Buza Luhrmana), „Dzikość serca”, reż. David Lynch, „Betty Blue”, reż. Jean-Jaques Beneix, „Mój najlepszy przyjaciel”, reż. .Patrice Laconte, „Wielki Błękit”, reż. Luc Besson

Młody bohater (w literaturze i filmie).

Świat wewnętrzny młodego człowieka łączy w sobie uczucia, myśli, nadzieje i pragnienia, obawy i wahania moralne o bardzo wysokiej temperaturze emocjonalnej. To czyni go niezwykle atrakcyjnym dla literatury i filmu:

Werter z „Cierpień młodego Wertera” Johana Wolfganga Goethego, Rastignac z „Ojca Goriot” Honoriusza Balzaca, Raskolnikow ze „Zbrodni i kary” Fiodora Dostojewskiego, bohaterowie utworów Marka Hłaski, np. „Pierwszy krok w chmurach”; „Buszujący w zbożu” Jerome Dawid Salinger, „Młodzieńczość – trud istnienia”, Marie-Francoise Cote-Jallade.

A oto filmy, poruszające ważne, często trudne problemy: egzystencjalne, społeczne, cywilizacyjne: „Buntownik bez powodu”, reż. Nicolas Ray, „Wiosenna bujność traw”, reż. Elia Kazan, „Billy Elliot”, reż. Stephen Daldry, „Juno”, Jason Reitman, „C.R.A.Z.Y.”, reż. Jean-Marc Valle, „Popatrz na mnie”, reż. Agnes Jaoui, „Fish Tank”, reż. Andrea Arnold, „Rytm to jest to!”, reż. Thomas Grube, Enrique Sanchez Lausch, „4 piętro”, reż. Antonio Mercero, „Wyśnione życie aniołów”, reż. Eric Zonca, „Nienawiść”, reż. Mathieu Kassovitz, „Fanatyk”, reż. Henry Bean, „Za wszelką cenę”, reż. Gus van Sant, „Smak życia”, reż. Cedric Klapisch, „Życie jest piękne”, reż. Bo Widerberg, „Słoń”, reż. Gus van Sant, „Sala samobójców”, reż. Jan Komasa.

Wymienione filmy poruszają, między innymi, problemy dotyczące konfliktu pokoleń, pierwszej miłości, przyjaźni, niechcianej ciąży, szukania własnej tożsamości i drogi w życiu, homoseksualizmu; pokazują młodego człowieka wobec śmiertelnej choroby, wobec problemów współczesnego świata – dyskryminacji rasowej, różnic kulturowych, oddziaływania mediów.

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Adolescencja

„Okres dorastania, między dzieciństwem a dorosłością, przypadający między 11-12 a 17-21 rokiem życia, charakteryzujący się nasilonymi zmianami fizycznymi i psychologicznymi, które mają charakter dynamicznego procesu, uwarunkowanego w dużym stopniu sytuacją socjokulturową i ekonomiczną. Czas trwania „trudnego okresu” zależy również od płci i indywidualnych cech jednostki, a także od warunków środowiskowych. W okresie tym pojawia się lub uaktywnia popęd płciowy oraz szereg nowych zainteresowań (społecznych, zawodowych). Przede wszystkim jest to jednak okres odkrywania własnych potencjałów i kierunków rozwoju, kształtowania własnego ego, systemu wartości i światopoglądu wraz z nieodpartą potrzebą osiągnięcia subiektywnie rozumianej wolności i autonomii, niekiedy błędnie (aż do przypadków patologicznych) realizowanej przez odrzucanie i negowanie autorytetów i związanych z nimi instytucji. Pojawia się w tym okresie wiele zaburzeń emocjonalnych, m. in.: wybuchowość, wahania nastroju, niekiedy myśli samobójcze, częste zachowanie agresywne, nasilone zwłaszcza w sytuacjach grupowych (subkultura). Okres ten charakteryzuje ponadto łatwość ulegania wpływom, także negatywnym oraz nasilone tendencje do uzależnień.”

[za: http://portalwiedzy.onet.pl/38669,,,,adolescencja,haslo.html]

Dom rodzinny

Pojęcie domu w naszej kulturze wywołuje najczęściej dobre skojarzenia. Dom rodzinny – ta pierwsza rozpoznawalna, najbliższa człowiekowi przestrzeń to zespół takich wartości (uczuć) jak: miłość, zrozumienie, akceptacja, opieka, troska, miłość. Odkąd Odyseusz wyruszył w drogę powrotną do Itaki, czyli do DOMU, a Jan Kochanowski napisał fraszkę „Na dom w Czarnolasie” – dom jawi się, jako wartość sama w sobie i jako taki jest dobrem.

Obok podstawowej funkcji egzystencjalno-psychologicznej, w polskiej kulturze dom pełni funkcję patriotyczną. Można przypuszczać, że „Pan Tadeusz”, a także inne romantyczne utwory, utrwaliły w naszej kulturze stereotyp domu, jako miejsca przechowywania narodowej tożsamości; dom był ostoją polskości (co wynikało z naszej historii). Tym samym ulegał idealizacji – życie w domu polskim to idylla, sielanka, gdzie panuje model patriarchalny, ale nie autorytarny. Coś z tego modelu oglądamy w „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej i w „Nocach i dniach” Marii Dąbrowskiej. Nowe spojrzenie przyniósł pozytywizm – dom szlachecki stał się symbolem zacofania społecznego, obyczajowego a w „Lalce” Bolesława Prusa wszystkie rodziny są w jakiś sposób ułomne.

Kolejne epoki (od modernizmu po współczesność) wprowadzają korektę do sielankowego obrazu życia w szlacheckim dworku, tym prototypie polskiego domu. Życie miejskie doprowadziło do erozji życia rodzinnego, a tym samym znaczenia domu (Dulscy, straszni mieszczanie Tuwima, Młodziakowie Gombrowicza).

Odkąd w latach 90. XX wieku psychologia wprowadziła pojęcie toksycznej rodziny, i literatura i (może zwłaszcza) kino, eksploatują wręcz z lubością wątki chorych, ale nie mniej silnych relacji w rodzinie. „Specjalizują się” w tej problematyce Skandynawowie, od „Scen z życia małżeńskiego” Ingmara Bergmana i „Festen” Thomasa Virtenberga poczynając, poprzez „Dom wariatów” Marka Koterskiego po „Pręgi” Magdaleny Piekorz i „Białą wstążkę” Michaela Haneke. Domy i rodziny z tych filmów są źródłem traumatycznych doświadczeń, naznaczających człowieka na całe życie. W filmie „Zło” mamy obraz takiej dysfunkcyjnej rodziny, w której dochodzi do wypaczenia idei domu rodzinnego, nadużycia władzy rodzicielskiej.

Dom symbolizuje bezpieczeństwo, trwałość, twierdzę, mieszkanie, własny kąt, gospodarstwo domowe, domowników, gniazdo rodzinne, ród, ojczyznę.

Matka

Biblijna pramatka Ewa, mityczna Matka-Ziemia – to figura matki dającej początek Życiu i Rodzajowi Ludzkiemu. W ideę matki – od Demeter i Matki Boskiej – wpisana jest bezgraniczna miłość i poświęcenie, ale też cierpienie, niepokój o los dziecka. Z drugiej strony – również od starożytności („Medea”) – kultura daje portrety matek bezwzględnych, wręcz okrutnych. Współcześnie, w zmieniających się realiach życia, z rolą matki kobiety mierzą się z mniejszym lub większym sukcesem. Stąd w literaturze, filmie galeria matek obojętnych, egoistycznych (od matki Elżbiety Bieckiej z „Granicy” Zofii Nałkowskiej), wyrodnych, ale także zaborczych, dominujących, czy wręcz toksycznych. Niezależnie od tego, z jakim typem (modelem, wzorcem) matki mamy do czynienia – dla człowieka staje się ona odniesieniem na całe życie. W filmie „Zło” matka kocha syna, jednakże zastraszona przez męża, nie okazuje swoich uczuć Erikowi (albo bardzo nieśmiało, wycofując się od razu) i nie broni go przed mężem. Motyw ten występuje między innymi w filmach: „Żurek” Ryszarda Brylskiego, „Wszystko o mojej matce” Pedro Almodovara, „Matka Królów” Janusza Zaorskiego, „Mama” Nikołaja i Yelena Renardów, „Elena” Andrieja Zwiagincewa, a także w literaturze: „Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej, „Granica” Zofii Nałkowskiej, „Cudzoziemka” Marii Kuncewicz.

Miłość

Od „definicji” miłości, jako słodko-gorzkiego uczucia (Safona) poprzez miłość dworską, opiewaną przez trubadurów i poprzez libertyński model miłości XVIII-wiecznej do miłości romantycznej, która najbardziej porusza naszą wyobraźnię, wtajemnicza nas kultura w istotę miłości, tego uczucia „silniejszego niż śmierć.” Śledzimy losy kochanków – najchętniej nieszczęśliwych, których miłość napotyka przeszkody i kończy się rozstaniem lub śmiercią kochanków.

Współcześnie literatura i sztuka pochyla się także nad miłością zwykłą, codzienną, małżeńską, nie tak może efektownie poruszającą, ale nie mniej głęboką i prawdziwą (Bogumił i Barbara z „Nocy i dni” Marii Dąbrowskiej, czy króciutkie opowiadanie Italo Calvino o parze zwykłych, prostych ludzi). Miłość, oczywiście, może też być siłą destrukcyjną, niszczącą człowieka.

Miłość w filmie „Zło” pokazuje, że uczucie to nie musi wybuchać od pierwszego spojrzenia, że zrodzić się może ze współczucia i dawać oparcie w trudnych chwilach. Przypuszczać należy, że mimo rozłączenia młodych kochanków (bardziej raczej niż z powodów „klasowych” – w akcie swoistej zemsty na Eriku za jego niepodporządkowanie się panującym porządkom) – Erik odnajdzie Marię (odzyskany list z adresem Marii, trzymany w triumfalnie wzniesionej dłoni). I mimo braku romantycznej scenerii i melodramatycznych akcentów, przejmuje ta historia miłosna, wpleciona niejako mimochodem w wątek główny filmu.

Młodość

Młodość dla sztuki i literatury odkryta przez romantyzm (młody bohater) – to szczególny okres w życiu człowieka, podczas którego kształtuje się osobowość. W tym okresie młody człowiek jest buntownikiem – z bardzo emocjonalnego odbierania świata wyrasta buntownicza postawa wobec świata. Równocześnie, by nie rzec – paradoksalnie, to czas poszukiwania autorytetów.

Młodość cechuje odwaga, wrażliwość, zapał, ale i brak rozwagi, skłonność do brawury. W efekcie zderzenia młodzieńczych ideałów z rzeczywistością człowiek osiąga pewien rodzaj dojrzałości.

Nauczyciel

Tak jak Judymów wśród lekarzy, tak Siłaczek wśród nauczycieli nie ma zbyt wielu. Ale obie te postaci Żeromskiego wyznaczają pewien standard, pewien poziom oczekiwań. Tak więc nauczyciel to nie tylko osoba dysponująca dużym zasobem wiedzy z konkretnej dziedziny i przekazująca ją uczniom, ale przede wszystkim nauczyciel to pewien wzór osobowościowy. Nauczyciel to ktoś, kto kocha swoja pracę, swoich uczniów. Oddaje się jej z poświęceniem – nie żałując swego czasu, nie bacząc na wymierne korzyści. To ktoś z pasją, którą potrafi swoich uczniów porwać, ale również człowiek o dużym autorytecie, nieraz z charyzmą. Literatura daje portrety oportunistycznych nauczycieli („Syzyfowe prace” Stefana Żeromskiego) czy skostniałych, ograniczonych (jak Pimko z „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza). Nauczycieli marzeń częściej daje nam kino – obok tych „złych” czy „tylko” nieudolnych – od Keatinga po pana od muzyki czy nauczyciela z filmu „Klasa” Laurenta Canteta.

W filmie „Zło” mamy galerię różnych postaci nauczycieli. Najczęściej nauczyciele nie spełniają swojego zadania, zwłaszcza nie dają swoim wychowankom wsparcia. Wręcz przeciwnie, ciężar wychowania przerzucają na barki starszych uczniów, nie monitorując działania rady uczniowskiej. Zachowują się tak z wygody, lenistwa. Wyposażają we władzę uczniów pochodzących z arystokratycznych i bogatych rodzin. Są to, zatem zachowania mające cechy korupcji. Nauczyciel historii to relikt nazistowskiej przeszłości, dwóch pozytywnych nauczycieli też się nie sprawdza w trudnych sytuacjach – trener Berg zawodzi Erika, natomiast sympatyczny, lubiany przez uczniów biolog jest zbyt oderwany od rzeczywistości, nie rozumie, co się tak naprawdę wydarzyło.

Ojciec

W tekstach kultury motyw ojca jest złożonym, wieloaspektowym zagadnieniem. Ojciec – „Chrystus ojcostwa” – Goriot z „Ojca Goriot” Honoriusza Balzaka. To rozumiejący

i wybaczający ojciec z przypowieści o synu marnotrawnym (pamiętamy zwłaszcza kanoniczne przedstawienie tej „figury wiecznego trwania” na obrazie Rembrandta); to ojciec wzór i autorytet – Podkomorzy z „Powrotu posła” Juliana Ursyna Niemcewicza czy inny dobry ojciec rodziny i gospodarz – Benedykt Korczyński z „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Ale to także ojciec rywalizujący z synem o władzę (już w mitologii) czy o względy kobiety – Borynowie z „Chłopów” Władysława Reymonta; to tyran i despota, głuchy na argumenty i rozpacz syna – Kreon z „Antygony” Sofoklesa. To egoista – pan Tomasz Łęcki, ojciec Izabeli z „Lalki” Bolesława Prusa czy ojciec zmarginalizowany – Dulski z „Moralności pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej. W filmie „Zło” występuje ojczym, czyli ten, który ma zastąpić ojca w jego pozytywnej roli; tymczasem ojczym Erika ani nie pretenduje do roli ojca, ani się do niej nie nadaje. Motyw ojca pojawia się także w innych filmach, m.in. W „Żurku” Ryszarda Brylskiego, „Pręgach” Magdaleny Piekorz, „Powrocie” Andrieja Zwiagincewa, „Tato” Macieja Ślesickiego.

Przyjaźń

Niektórzy filozofowie i pisarze uznają wyższość przyjaźni nad miłością. To uczucie opierające się na wzajemnym zrozumieniu i podobnym postrzeganiu świata („bratnie dusze”), jest jednym ze szlachetniejszych, bo z założenia bezinteresownych, uczuć ludzkich. Uczucie to ważne jest zwłaszcza w młodym wieku – „Przyjaźń! To poszukiwanie ludzkiego echa w drugim człowieku tak imperatywne w epoce wczesnej młodości, to ciągłe przymierzanie się do innych indywidualności, to ciągłe oczekiwanie jakiegoś tajemniczego dopasowania…” (Jarosław Iwaszkiewicz, „Ogrody”).

Literackie wzorce przyjaciół to Achilles i Patrokles z „Iliady” Homera oraz Roland i Oliwier ze średniowiecznej „Pieśni o Rolandzie”. Oprócz porozumienia dusz w tych „powinowactwach z wyboru” ważne są wspólne doświadczenia, zainteresowania i pasje. Finał filmu „Zło” pozwala wierzyć, że przyjaźń Erica i Pierre’a, mimo różnić charakterów i temperamentów a także doświadczeń wyniesionych z domów, przetrwa szkolne lata, znajdzie swoją kontynuację w przyszłości.

Przemoc (rówieśnicza)

Przemoc jest częścią agresji. Agresja to zamierzone działanie, mające na celu wyrządzenie szkody/krzywdy komuś (np. niszczenie rzeczy należących do drugiej osoby, ale też naruszenie dobrego imienia, pozycji w grupie itp.). Agresja występuje wtedy, gdy: jest równowaga sił, atakowany jest w stanie się obronić; akty agresji są jednorazowe lub sporadyczne; role uczniów nie są sztywne i utrwalone (sprawca agresji i atakowany mogą zamienić się miejscami).

Natomiast przemoc to celowe działanie skierowane przeciwko komuś (podobnie jak w agresji), którego celem jest zaszkodzenie lub osiągnięcie jakiegoś celu (np. umocnienie w grupie). Ale występuje tu nierównowaga sił (np. starszy uczeń nad młodszym, grupa nad jednostką, uczeń, który od dawna jest w szkole nad nowym uczniem itp.); w odróżnieniu od agresji role ofiary i sprawcy są stałe (ofiara nie jest w stanie przeciwstawić się sprawcom). Przemoc jest zjawiskiem cyklicznym, w trakcie którego występują na przemian okresy względnego spokoju i eskalacji przemocy; im dłużej trwa przemoc, tym bardziej role kata i ofiary utrwalają się i trudniej z nich wyjść. Przemoc sama się nie kończy; przerwanie przemocy wymaga interwencji z zewnątrz – rodziców, nauczycieli, policji.

Rodzaje i formy agresji i przemocy: fizyczna (bicie, popychanie, niszczenie rzeczy); psychiczna – słowna (wyśmiewanie, przezywanie) – bez kontaktu werbalnego i fizycznego (wrogie, obraźliwe miny, gesty; izolowanie, manipulowanie).

Wpływ na przemoc mają przyczyny tkwiące w rodzinie (negatywnie nastawieni do dziecka rodzice, brak ciepła i zainteresowania sprawami dziecka, kryzysy rodzinne); przyczyny istniejące w szkole (anonimowość uczniów i nauczycieli, chłód emocjonalny nauczycieli w stosunku do uczniów; ośmieszanie, poniżanie uczniów; niesprawiedliwość w traktowaniu i ocenianiu uczniów. W grupie rówieśniczej zachowania agresywne wyzwalane są przez chęć zdobycia władzy i zapewnienia sobie pozycji. Wzmacnia takie zachowania pozytywna ocena sprawcy przez świadków, którzy często zaczynają się też tak zachowywać, zwłaszcza, że w grupie rozmywa się odpowiedzialność, obniża się poziom krytycyzmu, autokontroli, nie działają hamulce moralne. Wśród przyczyn prowadzących do przemocy należy jeszcze wymienić media. Częsta obecność przemocy w filmach i grach komputerowych, pokazanie przemocy, jako dobrego sposobu na rozwiązanie trudnej sytuacji, powszechność informacji o aktach przemocy wpływają na obniżenie poziomu empatii i wrażliwości na zjawiska przemocy. [za: „Informator. Przemoc rówieśnicza”]