Krótka informacja o filmie

Mroczna legenda boskiego młodzieńca, autorstwa Oscara Wilde’a, ożywa na płótnie ekranów kin w konwencji gotyckiego horroru. Film opowiada o niepokojącej relacji młodego Doriana, zafascynowanego urodą malarza Basila Hallwarda oraz ekscentrycznego Lorda Wottona. Doskonała propozycja filmowa opowiadająca o wiecznej wartości (potrzebie) młodości za wszelką cenę.

Związki z podstawą programową

Język polski

Uczeń:

• czyta utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury poznawanych w szkole (zakres rozszerzony);
• odczytuje sens całego tekstu oraz wydzielonych przez siebie fragmentów; potrafi objaśnić ich sens oraz funkcję na tle całości (zakres podstawowy);
• szuka literatury przydatnej do opracowania różnych zagadnień; selekcjonuje ją według wskazanych kryteriów (w zasobach bibliotecznych korzysta zarówno z tradycyjnego księgozbioru, jak i z zapisów multimedialnych i elektronicznych, w tym Internetu)(zp);
• prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki(zp);
• określa problematykę utworu (zp);
• rozpoznaje aluzje literackie i symbole kulturowe (np. biblijne, romantyczne) oraz ich funkcję ideową i kompozycyjną, a także znaki tradycji, np. antycznej, judaistycznej, chrześcijańskiej, staropolskiej (z.r.);
• wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne) (zp);
• konfrontuje tekst literacki z innymi tekstami kultury np. plastycznymi, teatralnymi, filmowymi (z.r.).

Fragmenty filmu mogą stanowić kontekst do lektur ujętych w podstawie programowej, np.: „Makbet” Wiliama Szekspira, „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego, „Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa, Johanna Wolfganga Goethego „Faust”.

Wiedza o kulturze

Uczeń:

• zna dwudziestowieczne dzieła reprezentujące różne dziedziny sztuki (literaturę, architekturę, plastykę, muzykę, teatr, fotografię, film, sztukę nowych mediów) i dostrzega związki pomiędzy nimi;
• wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną);
• analizuje temat dzieła oraz treści i formę w kontekście jego różnych funkcji, wykorzystując podstawowe wiadomości o stylach i epokach z różnych dziedzin sztuki;
• analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki;
• wypowiada się na temat dzieła sztuki używając pojęć zarówno swoistych dla poszczególnych sztuk, jak i wspólnych (forma, kompozycja, funkcja, nadawca, odbiorca, użytkownik, znaczenie, kontekst, medium);
• dostrzega i nazywa związek między dziełem a sytuacją społeczno-historyczną i obyczajami epoki, w której powstało.

Historia

Zakres rozszerzony

Uczeń:

• charakteryzuje kierunki przemian społecznych i politycznych w państwach europejskich oraz w Stanach Zjednoczonych w XIX w.;
• rozpoznaje dorobek kulturowy XIX w.

Wychowanie do życia w rodzinie

• Tożsamość i wielowymiarowość człowieka. Poczucie sensu życia.
• Komunikacja interpersonalna, asertywność, techniki negocjacji, empatia.
• Zagrożenia życia społecznego: alkoholizm, narkomania, agresja, sekty, pornografia.

Etyka

• Człowiek jako osoba i jego działanie. Etyczna analiza aktywności ludzkiej. Motywy podejmowanych decyzji.
• Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celów. Szczęście w życiu ludzkim. Rozwój moralny i duchowy człowieka jako osoby. Rola oddziaływań wychowawczych.
• Dobro moralne i wartości moralne. Hierarchia wartości. Wartości autoteliczne i instrumentalne. Konflikt wartości. Wartości wybierane i realizowane.
• Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog jako podstawa życia moralnego. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciężania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej.
• Wymiar moralny życia człowieka. Zdolność rozpoznawania wartości i powszechne dążenie do dobra. Świadomość moralna. Rola sumienia w prawidłowym rozwoju wewnętrznym. Sądy i oceny moralne. Przykłady patologii w zakresie świadomości moralnej. Problem manipulacji. Obecność dobra i zła we współczesnej kulturze.
• Sprawności moralne. Samowychowanie.
• Przykłady współczesnych przejawów kryzysu moralnego i dylematów w zakresie wyborów moralnych oraz sposoby ich rozwiązywania na gruncie etyki chrześcijańskiej oraz innych koncepcji etycznych.

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Dyskusja, burza, mózgów, metoda projektów, analiza i interpretacja działa filmowego i literackiego, praca z fragmentem filmu, ćwiczenia redakcyjne: recenzja, scenariusz, scenopis.

Uwaga: oglądanie filmu w całości zalecane jest tylko widzom dorosłym, gdyż film zawiera sceny przemocy i śmiałe sceny erotyczne. Warto się natomiast do niego odwołać, omawiając tematy dotyczące wyborów moralnych.

Film niewątpliwie kontrowersyjny, ale we fragmentach może być bardzo pomocny w edukacji dorastającej młodzieży.

Zagadnienia filmoznawcze:

• Konteksty filmowe: niemiecki ekspresjonizmi (m.in. „Gabinet doktora Caligari” w reż. Roberta Wien’a, „Zmęczona śmierć” w reż. Fritza Langa, „Gabinet figur woskowych”, w reż. Leo Birinsky’ego i Paula Leni, „Golem” w reż. Henrika Galeena, Paula Wegenera, „Nosferatu – symfonia grozy” w reż. Friedricha Wilhelma Murnau’a). Hollywoodzkie horrory z lat w 20. (np. „Dzwonnik z Notre Dame” w reż. Wallace’a Worsley’a, „Upiór w operze” w reż. Ruperta Juliana).
• Lata 50. i 60. wytwórnia Hammer Films, specjalizująca się w realizacji gotyckich horrorów z Peterem Cushingiem i Christopherem Lee. Były to najczęściej remaki klasycznych filmów z postaciami Draculi, Frankensteina i mumii. Seria adaptacji opowiadań Edgara Alana Poego z udziałem Vincenta Price’a oraz (wybór wśród wielu tytułów).
• Inne filmy do zestawienia: „Adwokat Diabła” reż. Taylora Hacforda, „Harry Angel” w reż. Alana Parkera, „Ze śmiercią jej do twarzy” w reż. Roberta Zemeckisa, „Kruk” w reż. Alexa Proyasa, „Gotyk” w reż. Kena Russela, „Van Helsing” w reż. Stephena Sommersa, „Dracula” w reż. Francisa Forda Coppoli, „Rodzina Adamsów” w reż. Barry’ego Sonnenfelda, „Saga: Zmierzch” (w reż. Chris Weitz, Catherine Hardwicke, David Slade, Bill Condon) adaptacje prozy J. K. Rowling o „Harrym Potterze”, kino Tima Burtona: „Jeździec bez głowy”, „Gnijąca panna młoda”, „Edward Nożycoręki…”

Cytaty, które mogą być punktem wyjścia do dyskusji:

• „Gdy jesteśmy szczęśliwi, zawsze jesteśmy dobrzy, ale gdy jesteśmy dobrzy, nie zawsze bywamy szczęśliwi.”
• „Uczucia tych, których przestaliśmy kochać, są zawsze śmieszne.”
• […] „nikt z nas nie może znosić ludzi robiących te same błędy, co my.”
• „Tajemnica zachowania młodości na tym polega, że nie należy nigdy doznawać uczuć, z którymi nie jest nam do twarzy.”
• – „Dzisiejsza młodzież sądzi, że pieniądze to wszystko. – Tak […] młodzi ludzie tak sądzą, a gdy są starsi, to wiedzą o tym.”
• […] „młodość jest jedynym dobrem, godnym posiadania.”
• „Książki, które świat nazywa niemoralnymi, to są właśnie te, które światu wykazują jego własną hańbę.”
• „Dzieci z początku kochają swych rodziców, gdy są starsze, sądzą ich, czasem im wybaczają.”
• „Ganiąc siebie samych, czujemy, że nikt już do tego nie ma prawa.”
• „Tragedią starości nie jest to, że człowiek się starzeje, lecz to, że pozostaje młodym.”

Dyskusja na temat sztuki, jej zadań i relacji z życiem (czy można ją uwolnić z wszelkich norm moralnych?). Tezy do dyskusji: „Każda sztuka jest bezużyteczna”, „Nie ma książek moralnych lub niemoralnych. Są tylko książki napisane dobrze lub źle”; „Artysta jest twórcą piękna. Objawić sztukę, ukrywać artystę – oto cel sztuki”.

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

„Portret Doriana Graya” Oscara Wilde’a to, obok „Frankensteina”, „Doktora Jekylla i pana Hyde’a” oraz „Draculi”, najbardziej reprezentatywna postać XIX-wiecznej literatury grozy.

Poprzednie adaptacje powieści Oscara Wilde’a (wybrane): „Picture of Dorian Gray” USA (1913), „Portret Doriana Greya” Rosja (1915), „Portret Doriana Graya” reż. A. Lewin, USA (1945), „Portret Doriana Graya”, reż. M. Dallamano Wielka Brytania, Włochy, RFN (1970), „The Picture of Dorian Gray” USA (1973); „Niebezpieczne związki” Ch. de Laclosa (również filmy nakręcone na podstawie tego utworu); „Wilk stepowy” H. Hessego.

Zło ukazane jest w filmie w sposób dosłowny – moralna „brzydota” czynów Doriana odbija się na jego portrecie: pojawiają się krwawe blizny, wybroczyny, larwy, czy wreszcie kły wampira (elementy horroru).

Nihilizm i cynizm zawarte w poglądach lorda Henry’ego.

Bohater dynamiczny, motyw przemiany wewnętrznej Doriana – od czystego, niewinnego młodzieńca, do upadłego anioła – dandysa (dekadencja, pochwała hedonizmu), który na końcu, przeżywając cierpienia wyrzutów sumienia i wewnętrznej pustki, próbuje odbudować w sobie wartości i naprawić winy.

Leitmotiv wody, kryjącej wszelkie zbrodnie (nie zmywa winy).

Funkcja środków zmieniających świadomość (opium, alkohol).

Różne postawy wobec życia: od idealizmu do hedonizmu i nihilizmu.

Portrety psychologiczne i literackie bohaterów: Dorian Gray niedoświadczony młodzieniec ulegający fascynacji własnym wizerunkiem i jednocześnie ciemną stroną życia; lord Henry Votton – Libertyn, cynik głoszący kontrowersyjne poglądy na temat życia, których jednak sam nie jest w stanie do końca zrealizować; artysta Basil Hallward; córka lorda Vottona, Emily – przedstawicielka nowych czasów, głosząca hasła emancypacji kobiet.

Uwiedzenie i porzucenie, problem odpowiedzialności za czyny, za dane słowo (relacja Dorian – Sybil Vane, która popełnia samobójstwo – jak Ofelia, którą gra w londyńskim teatrze).

Nawiązania do mitu o Narcyzie, narcyzm jako postawa życiowa (kult młodości, piękna, skrajny egocentryzm).

Uświadomienie prawdy o niezmierzonym wpływie, jaki wywrzeć może drugi człowiek.

Klimat klaustrofobiczny, lęku, pułapek, zacienionych uliczek, ślepych zaułków, zła czającego się w każdym miejscu – uzyskany dzięki scenografii, kostiumom, kadrowaniu (por. ekspresjonizm).

Nawiązanie do konwencji horroru, thrillera, filmu gotyckiego z obecnymi elementami fantastyki.

Scenografia – dbałość o detale, drobiazgowe odtworzenie stylu i charakteru epoki (dom Doriana i lorda Henry’ego); kostiumy charakteryzujące nie tylko postacie (długi, czarny płaszcz Doriana, jego fryzura, sposób poruszania się po mrocznym Londynie nasuwają skojarzenie z bohaterami filmów fantasy, a jednocześnie są w stylu dandysów), ale także emocjonalność i stan ducha bohaterów, kostiumy i scenografia (z występującymi nowinkami technicznymi, np. telefon), służą też do zasugerowania upływu czasu, ale ukazują jednocześnie szybkie przemiany cywilizacyjne.

Wykorzystanie scen retrospektywnych.

Poetyka „makabry”.

Dominują zdjęcia we wnętrzach, w miarę rozwoju akcji, zdjęcia coraz bardziej mroczne (nocne życie Londynu, brudne ulice, pełne ciemnych, niebezpiecznych zaułków, podejrzane domy uciech itd.).

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Konteksty literackie: „Faust” Johann Wolfgang Goethe, „Mistrz i Małgorzata” Michaił Bułhakow, „Pani Twardowska” Adam Mickiewicz, „Tragiczna historia doktora Fausta” Christoper Marlowe, „Kordian” Juliusz Słowacki, „III cz. Dziadów” Adam Mickiewicz; motyw nieusuwalnego śladu zbrodni pojawia się w „Makbecie” Wiliama Szekspira (Lady Makbet we śnie próbuje zmyć ślady krwi) oraz „Balladynie” Juliusza Słowackiego (Balladyna nosi niezmywalną plamę krwi Aliny); ale także „Na wspak” Joris Karl Huysmansa, twórczość Honore de Balzaka (np. „Jaszczur”), Edgara Alana Poegro (np. nowela „William Wilson”).

Uniwersalny charakter postaci głównego bohatera (mimo kostiumu z epoki, bohater jest ponadczasowy, a jego poszukiwania i rozterki mają charakter uniwersalny, zwłaszcza obecnie, w czasach kultu piękna ciała, młodości i beztroski).

Motyw zaprzedania duszy (tu: za cenę wiecznej młodości i nieskazitelności; brak świadomości konsekwencji takiej decyzji). Dorian, Basil i Henry stanowią specyficzny trójkąt zależności: zarówno Basil, jak i Henry są oczarowani postacią pięknego, cnotliwego młodzieńca, który ma cały świat u stóp. Obaj doprowadzają do punktu zwrotnego w życiu Doriana – zaprzedania duszy – reprezentują jednak różne systemy wartości. Malarz, postrzega młodzieńca jako „dzieło sztuki”, doskonały wytwór Natury. Swoim portretem „tworzy” nowego Doriana, tego z obrazu i tego realnego, dostrzeżonego przez elity. Dokonuje symbolicznego rozszczepienia osobowości. Jest zafascynowany swoim „dziełem”, dosłownym wcieleniem tezy „sztuka dla sztuki„. Czuje się opiekunem, a może nawet przyjacielem Doriana, jest za niego odpowiedzialny jako „stwórca”, którego dzieło zaczęło żyć własnym życiem. Dla Henrego Dorian jest alter ego, postacią psychologicznie identyczną (postać ta może być także uważana za alter ego autora powieści), robi to, na co Henry nie miał odwagi się zdobyć. W sposób konsekwentny Dorian wciela w życie jego poglądy, że młodość i piękno są najwyższymi wartościami, a z życia należy w pełni korzystać, nie zważając na nikogo i na nic (por. hedonizm).

Motyw relacji „uczeń – mistrz”. Naiwny i niedoświadczony życiowo Dorian daje się uwieść kontrowersyjnym poglądom lorda Henrego i zaczyna żyć według jego wskazań. Henry, niczym Mefistofeles, pilnuje, aby Dorian nie zboczył z obranej drogi zła. Ostatecznie, w poczuciu odpowiedzialności, a także zagrożenia, „mistrz” inicjuje zagładę „ucznia” – wyraźny akcent moralizatorski w zakończeniu filmu.

Poszukiwanie własnej tożsamości i dojrzałości emocjonalnej;

Motyw drogi do zatracenia, zło rodzi zło; po wkroczeniu na złą drogę bardzo trudno jest zatrzymać lawinę dramatycznych wydarzeń.

Motyw sobowtóra (niem. Doppelgänger) – istota fikcyjna, zły brat bliźniak („Sobowtór” Fiodora Dostojewskiego, „Wieczór Trzech Króli” Wiliama Szekspira, Julio Cortazara „Gra w klasy”, na gruncie filmu np. „Podwójne życie Weroniki” w reż. Krzysztofa Kieślowskiego.

Ukazanie miasta: zwykle po zmierzchu, nocne życie w mrocznych zaułkach Londynu, miasto-moloch, pełne bezdroży i pokus, a jednak na swój sposób czarujące (Charles Baudelaire „Kwiaty zła”).

Nie ma winy bez kary (nawiązanie do przekonania obecnego m.in. w moralności ludowej; temat wykorzystywany m.in. przez literaturę romantyzmu).

Granice wolności człowieka (np. na podstawie: Biblii, filozofii Platona, Kartezjusza, egzystencjalizmu Jean-Paul Sartre, Emmanuel Kant, Fryderyk Wilhelm Nietzsche).

Tęsknota za wieczną młodością i pięknem ciała.

Fascynacja złem i mroczną stroną ludzkiej natury.

Motyw lustra, jako zwierciadła duszy.

Kult estetyzmu – zewnętrznego piękna (por. antyczne pojęcie piękna), a jednocześnie degrengolada i degeneracja moralna i intelektualna.