Krótka informacja o filmie

„Les Miserables. Nędznicy” to film muzyczny przenoszący na ekran najpopularniejszy w historii musical scenicznym, który oparty został na XIX–wiecznej powieści Victora Hugo pod tym samym tytułem. Film stał się dużym wydarzeniem i przyciągnął uwagę widzów na całym świecie nie tylko dlatego, że wielkie gwiazdy kina – Hugh Jackman i Russell Crowe, nieznane dotąd ze swoich popisów wokalnych, śpiewają na planie filmowym na żywo, ale także z tego powodu, że publiczność brytyjska i amerykańska szczególnie lubi musicale, a piosenki z tegoż śpiewane są od przeszło 25 lat (premiera spektaklu odbyła się na West Endzie w 1985 r.). W filmie pojawiły się przeboje takie, jak: „I Dreamed a Dream”, „Bring Him Home”, „One Day More” i „On My Own”, czy hymn „Do You Hear The People Sing”. Spektakl „Les Miserables” obejrzeli widzowie w 42 krajach i 21 wersjach językowych. Także warszawski Teatr Muzyczny Roma od 2010 ma w swoim repertuarze „Nędzników” (jako non-replica production). Film niedawno wszedł na ekrany kin, ale już zebrał bardzo pochlebne recenzje krytyki i entuzjastyczne głosy zachwyconych fanów musicalu.

W Polsce musicale w ogóle i musicale filmowe są mniej popularnym gatunkiem, chociażby z tego względu warto przyjrzeć się bliżej „Nędznikom”, a także omówić ten film z uczniami, nie tylko jako adaptację powieści Hugo.

Związki z podstawą programową

Język polski

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji

Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• odczytuje sens całego tekstu (a w nim znaczenia wyrazów, związków frazeologicznych, zdań, grup zdań uporządkowanych w akapicie, odróżnia znaczenie realne i etymologiczne) oraz wydzielonych przez siebie fragmentów; potrafi objaśnić ich sens oraz funkcję na tle całości

Zakres rozszerzony

• czyta utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury poznawanych w szkole
• rozpoznaje retoryczną organizację wypowiedzi – wskazuje zastosowane w niej sposoby osiągania przejrzystości i sugestywności

Świadomość językowa. Uczeń:

• odróżnia słownictwo neutralne od emocjonalnego i wartościującego, oficjalne od swobodnego

Zakres rozszerzony

• rozróżnia i omawia na wybranych przykładach funkcje języka – poznawczą (kategoryzowanie świata), komunikacyjną (tworzenie wypowiedzi i stosowanie języka w aktach komunikacji) oraz społeczną (jednoczenie grupy i budowanie tożsamości zbiorowej – regionalnej, środowiskowej, narodowej)
• dostrzega związek języka z obrazem świata

Analiza i interpretacja tekstów kultury.

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki
• określa problematykę utworu

Analiza. Uczeń:

• rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera (narracja, fabuła, sytuacja liryczna, akcja)

Zakres rozszerzony

• wskazuje związki między różnymi aspektami utworu (estetycznym, etycznym i poznawczym)
• dostrzega przemiany konwencji i praktykę ich łączenia (synkretyzm konwencji i gatunków)
• rozpoznaje aluzje literackie i symbole kulturowe (np. biblijne, romantyczne) oraz ich funkcję ideową i kompozycyjną, a także znaki tradycji, np. antycznej, judaistycznej, chrześcijańskiej, staropolskiej
• dostrzega w czytanych utworach: parodię, parafrazę i trawestację, wskazuje ich wzorce tekstowe

Interpretacja. Uczeń:

• wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa-klucze, wyznaczniki kompozycji)
• wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne)
• porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich
• odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu

Zakres rozszerzony

• konfrontuje tekst literacki z innymi tekstami kultury np. plastycznymi, teatralnymi, filmowymi

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język podlega wartościowaniu, (np. język jasny, prosty, zrozumiały, obrazowy, piękny), jest narzędziem wartościowania, a także źródłem poznania wartości (utrwalonych w znaczeniach nazw wartości, takich jak: dobro, prawda, piękno; wiara, nadzieja, miłość; wolność, równość, braterstwo; Bóg, honor, ojczyzna; solidarność, niepodległość, tolerancja)
• dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne
• dostrzega w świecie konflikty wartości (np. równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia) oraz rozumie źródła tych konfliktów

Zakres rozszerzony

• wskazuje różne sposoby wyrażania wartościowań w tekstach

Świadomość językowa. Uczeń:

• operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów: Polska, Europa, świat – współczesność i przeszłość; kultura, cywilizacja, polityka)

Wiedza o kulturze

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:

• zna dwudziestowieczne dzieła reprezentujące różne dziedziny sztuki (literaturę, architekturę, plastykę, muzykę, teatr, fotografię, film, sztukę nowych mediów) i dostrzega związki pomiędzy nimi
• wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną)
• analizuje temat dzieła oraz treści i formę w kontekście jego różnych funkcji, wykorzystując podstawowe wiadomości o stylach i epokach z różnych dziedzin sztuki
• analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki
• charakteryzuje podstawowe media kultury (słowo, obraz, dźwięk, widowisko)
• wymienia różne formy mediów kultury (słowo mówione, pismo, książka, obraz malarski, fotografia, film, program telewizyjny, spektakl teatralny) oraz użycia (nowe media, media masowe, media interaktywne, multimedia)
• wyjaśnia, na czym polegają różne formy kontaktu z kulturą (odbiór bierny, aktywny, konsumpcja, produkcja, twórczość, użytkowanie, uczestnictwo, animacja)
• lokuje wytwory kultury (zachowania, zwyczaje, normy moralne, wytwory materialne, dzieła sztuki) w kontekście grup społecznych, w których są tworzone i odbierane (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród)

Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:

• wypowiada się – w mowie i w piśmie – na temat wytworów kultury i ludzkich praktyk w kulturze (zachowań, obyczajów, przedmiotów materialnych, dzieł sztuki)
• wypowiada się na temat dzieła sztuki, używając pojęć zarówno swoistych dla poszczególnych sztuk, jak i wspólnych (forma, kompozycja, funkcja, nadawca, odbiorca, użytkownik, znaczenie, kontekst, medium)

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:

• dostrzega i nazywa związek między dziełem a sytuacją społeczno-historyczną i obyczajami epoki, w której powstało
• posługuje się pojęciami: kultura popularna, ludowa, masowa, wysoka, narodowa, zglobalizowana, subkultura w ich właściwym znaczeniu i używa ich w kontekście interpretowanych dzieł sztuki oraz praktyk kulturowych
• wskazuje relacje między kulturami: lokalną, regionalną, narodową i europejską, ujawniające się w konkretnych dziełach sztuki i praktykach kultury

Wiedza o społeczeństwie

Prawa człowieka. Uczeń:

• przedstawia krótko historię praw człowieka i ich generacje; wymienia najważniejsze dokumenty z tym związane
• wymienia podstawowe prawa i wolności człowieka; wyjaśnia, co oznacza, że są one powszechne, przyrodzone i niezbywalne
• podaje najważniejsze postanowienia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Konwencji o Prawach Dziecka

Zakres rozszerzony:

• przedstawia ideę oraz historyczny rodowód praw człowieka
• przedstawia argumenty na rzecz uniwersalności praw człowieka i analizuje zastrzeżenia formułowane przez jej przeciwników
• rozróżnia prawa i wolności osobiste, polityczne oraz ekonomiczne, społeczne i kulturalne; wskazuje, do której generacji należą poszczególne prawa
• rozważa, odwołując się do historycznych i współczesnych przykładów, dlaczego dochodzi do łamania praw człowieka na wielką skalę przez reżimy autorytarne

Filozofia

Problematyka z zakresu filozofii polityki we wczesnej i dojrzałej filozofii nowożytnej przed rewolucją francuską. Uczeń:

• prezentuje i porównuje zasadnicze koncepcje renesansowej filozofii polityki, rekonstruuje wspierające je argumenty (realizm polityczny i republikanizm N. Machiavelliego, T. Morusa wizja państwa idealnego)
• rekonstruuje i porównuje stanowiska głównych teoretyków umowy społecznej, rekonstruuje wspierające je argumenty (T. Hobbes, J. Locke J. J. Rousseau)
• prezentuje oświeceniowe idee demokracji i praw jednostki oraz wspierające je argumenty (Monteskiusza idea trójpodziału władzy jako zabezpieczenia przed tyranią, idee tolerancji i wolności obywatelskich w ujęciu J. Locke’a i Woltera)
• analizuje historyczne bądź aktualne wydarzenia polityczne, odwołując się do wybranych koncepcji i pojęć
• przeprowadza analizę i interpretację co najmniej jednego z następujących tekstów:
  • N. Machiavelli, „Książę” (fragment)
  • T. Hobbes, „Lewiatan” (fragment)
  • J. Locke, „Drugi traktat o rządzie” (fragment)
  • J-J. Rousseau, „Umowa społeczna” (fragment)
  • Wolter, „Traktat o tolerancji” (fragment)

Problematyka nowożytnej filozofii dziejów i filozofii polityki po rewolucji francuskiej. Uczeń:

• rekonstruuje i porównuje argumenty wspierające tezę o istnieniu sensu i logiki dziejów oraz argumenty wysuwane przeciwko tej tezie
• rekonstruuje i porównuje koncepcje historiozoficzne, rekonstruuje wspierające je argumenty (oświeceniowo-pozytywistyczna wizja postępu, heglowska filozofia dziejów jako postępu samowiedzy Ducha, marksowski materializm historyczny – koncepcja związku między bazą a nadbudową oraz prymatu czynników ekonomicznych)
• rekonstruuje i porównuje (między sobą oraz z ideą umowy społecznej) koncepcje w porewolucyjnej filozofii polityki, rekonstruuje wspierające je argumenty (liberalizm J. S. Milla i jego związek z utylitaryzmem i indywidualizmem, komunizm K. Marksa i jego związek z teorią walki klas i koncepcją alienacji pracy, konserwatyzm E. Burke’a i jego związek z ideą tradycji)
• analizuje historyczne bądź aktualne wydarzenia polityczne, odwołując się do poznanych koncepcji i pojęć
• przeprowadza analizę i interpretację co najmniej jednego z następujących tekstów:
  • Georg W.F. Hegel, „Wykłady z filozofii dziejów” (fragment)
  • K. Marks, „Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej” (wstęp)
  • J. S. Mill, „O wolności” (fragment)

Etyka

• Etyka a pozostałe dyscypliny filozoficzne i nauki szczegółowe. Moralność, etos, prawo, obyczaje i styl życia
• Ogólnofilozoficzne założenia etyki. Kwestie metaetyczne. Etyki religijne i świeckie
• Człowiek jako osoba i jego działanie. Etyczna analiza aktywności ludzkiej
• Motywy podejmowanych decyzji
• Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celów. Szczęście w życiu ludzkim
• Rozwój moralny i duchowy człowieka jako osoby. Rola oddziaływań wychowawczych
• Dobro moralne i wartości moralne. Hierarchia wartości. Wartości autoteliczne i instrumentalne. Konflikt wartości. Wartości wybierane i realizowane
• Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog jako podstawa życia moralnego. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciężania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej

Wymiar moralny życia człowieka. Zdolność rozpoznawania wartości i powszechne dążenie do dobra. Świadomość moralna. Rola sumienia w prawidłowym rozwoju wewnętrznym. Sądy i oceny moralne. Przykłady patologii w zakresie świadomości moralnej. Problem manipulacji. Obecność dobra i zła we współczesnej kulturze

Sprawności moralne. Samowychowanie

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Lekcje języka polskiego.
Na podstawie filmu „Nędznicy” można omawiać np. charakterystykę bohatera dynamicznego. Można zestawić postać Jeana Valjeana z postacią Jacka Soplicy z „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza, Kmicica z „Potopu” Henryka Sienkiewicza, „Fausta” Johanna Wolfganga Goethego i wielu innych. Lekcję warto uzupełnić rozważaniami na temat różnych filmowych sposobów obrazowania przemiany („realistycznych” i „symbolicznych”) – np. w zestawieniu z „Panem Tadeuszem” w reż. Andrzeja Wajdy. Ekranizacja „Nędzników” stanowi doskonały przykład (nieco patetycznego), ale czytelnego dla uczniów symbolicznego „przeistoczenia” Jeana Valjeana.

Analiza filmu „Nędznicy” jest dobrym punktem wyjścia do rozmowy z uczniami na temat bohatera romantycznego, idei oświecenia i romantyzmu.

W poniższym opracowaniu omówione zostały cechy musicalu, opery i book musicalu, czyli musicalu fabularnego. Można wykorzystać te materiały do przybliżenia uczniom zjawiska ewolucji i przenikania się gatunków na gruncie filmowym.

Musical nie jest w Polsce gatunkiem tak bardzo popularnym, jak np. w USA. Wychodząc od „Nędzników” można przejść do polskich przedstawień musicalowych (np. osławione „Metro”, jego twórcy i historia), przybliżyć historię Teatru Roma (Teatr Muzyczny Roma, dawna Operetka Warszawska, teatr musicalowy), omówić pokrótce znane musicale (np.: „Miss Saigon”, „Grease”, „Koty”, „Taniec Wampirów”, „Upiór w operze”), albo historię musicalu filmowego.
„Musical, to gatunek filmowy wyróżniający się nie tylko obecnością muzyki diegetycznej, ale również wykorzystaniem stałych schematów narracyjnych oraz typów bohatera. Pojawił się wraz wprowadzeniem dźwięku.” Najpopularniejszym podgatunkiem są musicalowe komedie, w których obok piosenek i układów tanecznych ważną rolę pełnią gagi. Musical to najpopularniejszy gatunek współczesnego kina hinduskiego (bollywoodzkiego). Za pierwszy film dźwiękowy uważany jest właśnie musical „Śpiewak jazzbandu” z 1927r. „Źródeł gatunku można doszukiwać się w filmie operetkowym. Początki musicalu hollywoodzkiego łączą się z europejskimi reżyserami, którzy pracowali w USA – Ernstem Lubitschem i Roubenem Mamoulianem, a zwłaszcza choreografem Busby Berkeleyem.” Lata 20. XX wieku, to okres filmowania rewii muzycznych, które odniosły sukcesy na Broadwayu. W latach 30. Rozpoczyna się złoty okres musicalu. Kino zrywa z tradycją operetkową, muzyka i piosenki zaczynają się łączyć z płaszczyzną fabularną, pojawiają się wielkie gwiazdy musicalu Fred Astaire i Ginger Rogers („Wesoła rozwódka”, „Panowie w cylindrach”). „W latach 30. Ukształtowały się podstawowe schematy i konwencje gatunkowe: powiazanie numerów tanecznych i wokalnych z linią rozwoju fabuły, obecność romantycznej pary, a wiec wątku miłosnego, połączenie realizmu z czystym rytmem, powiązanie muzyki diegetycznej z dialogiem, obecność zasady dualizmu (męski/żeński).” W latach 40. Gatunek uzyskuje dużą samoświadomość, staje się autotematyczny. „Na przełomie lat 40. I 50. Gatunek przeżywa rozkwit popularności głownie za sprawą Gene’a Kelly („Na przepustce”, „Deszczowa piosenka”, „Amerykanin w Paryżu”) i filmów Vincenta Minnellego. Pod koniec lat 50. Można zauważyć zmierzch gatunku, chociaż co pewien czas pojawiają się filmy usiłujące odświeżyć dawna formułę: „West Side Story” (1961), „Dźwięki muzyki”‚ (1965), „Skrzypek na dachu” (1971), „Kabaret”‚ (1972), „Gorączka sobotniej nocy”‚ (1977), „Hair” (1979), „Wszyscy mówią: kocham cię” (1997), „Evita” (1997), „Chicago” (2002). [Za: „Encyklopedia kina” pod red. T. Lubelskiego.]

Filozofia.

Film „Nędznicy” może stać się przyczynkiem do rozważań na temat natury cywilizacji i społeczeństwa na niej opartego (na przykładzie Francji), w opozycji do jednostki naturalnej (wolnej od ograniczeń stwarzanych przez państwo), pozbawionej wszystkich złych przymiotów, które wytwarza w nim właśnie cywilizacja. Do wykorzystania podczas zajęć poświęconych filozofii Jeana-Jacquesa Rousseau.

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

„Les Miserables” to najsłynniejszy musical francuski, z którym pod względem popularności może konkurować „Miss Sajgon”. Oba stworzył ten sam tandem: kompozytor Claude-Michel Schonberg oraz autor libretta i tekstów piosenek Alain Boublil. W przypadku „Les Miserables” należy jednak pamiętać o trzecim autorze – jest nim francuski pisarz epoki romantyzmu Victor Hugo. Twórcy musicalu wykorzystali bohaterów i wątki z jego powieści „Nędznicy”.

„Światowa kariera „Les Miserables” rozpoczęła się dopiero po angielskiej przeróbce – pisał Jacek Marczyński w Rzeczpospolitej. Prapremiera w paryskim Palais des Sports w 1980 roku była jedynie wydarzeniem we Francji. Gdy nagranie płytowe usłyszał brytyjski producent Cameron Mackintosh, musical zyskał nową szansę. Libretto przetłumaczono na angielski, dokonując w nim pewnych zmian, tak by akcja odwołująca się do historycznych wydarzeń we Francji stała się zrozumiała dla każdego. Schonberg dokomponował kilka piosenek, słowa napisał Herbert Kretzmer. W tej wersji „Les Miserables” pokazano w październiku 1985 roku w Londynie. I choć recenzje prasy nie były zbyt życzliwe, musical podbił publiczność.”[Za: http://www.culture.pl/kalendarz-pelna-tresc/-/eo_event_asset_publisher/L6vx/content/les-miserables-z-rozmachem-bez-precedensu (dostęp 08.04.2012)]

Film, podobnie jak jego poprzednik sceniczny, jest bliski powieściowemu pierwowzorowi autorstwa Viktora Hugo z 1862 r. Bohaterami filmu są te same postacie, zdecydowana większość wątków fabularnych pokazanych jest w wersji kinowej, musical przekazuje te same idee społeczne i filozoficzne, z podobną pasją i chęcią zmian. Uniwersalna i nadal aktualna jest tematyka „Nędzników”. Powieść, musical sceniczny i filmowy podejmują problematykę niesprawiedliwości społecznej oraz konieczności naprawy świata poprzez rewolucyjne zmiany (także dosłownie, okres historyczny), tak w społeczeństwie, jaki i w sposobie myślenia oraz kształtowania relacji międzyludzkich między innymi poprzez wartości chrześcijańskie.

Rewolucja jest prawdopodobnie kluczowym słowem dla interpretacji „Nędzników”. Pojmowana może być wielopłaszczyznowo. To faktyczne przemiany historyczne, mające miejsce we Francji w I połowie XIX w., to rewolucja przemysłowa, która zmienia diametralnie strukturę społeczeństwa, to rewolucja w sposobie myślenia o społeczeństwie jako jednym organizmie złożonym z wielu partnerskich „trybików”, to rewolucja mentalna uwzględniająca ideały Wielkiej Rewolucji Francuskiej z jej wielkim hasłem – równość, wolność, braterstwo – wykorzystywanym po wielokroć podczas innych, przewrotów społecznych, to także rewolucja duchowa – odrodzenie dzięki nauce Chrystusa i ostateczne zakończenie na świecie walki dobra ze złem. Ekranizacja „Nędzników” może być w tym kontekście wykorzystana podczas lekcji wiedzy o społeczeństwie (szkoła ponadgimnazjalna) i historii (gimnazjum).

Tło historyczne „Nędzników”.
Film, wiernie w stosunku do powieści, dzieje się w trakcie burzliwego okresu w historii Francji. Są to lata 1815–1832 w filmie, w powieści do roku 1848, ale film skraca nieco perypetie fabularne, pokazując jako następujące bezpośrednio po sobie wydarzenia rewolucyjne z 1832 i 1848 roku.

Viktor Hugo, tworząc powieść, w dużej mierze opierał się na własnych wspomnieniach z powstania w 1832 r. i wydarzeń z 1848 oraz na pamiętnikach innych uczestników. Niektóre postacie powieściowe mają swoje autentyczne pierwowzory np. Enjolras (republikanin Vigouroux) czy Gavroche’a (na barykadzie walczył chłopiec imieniem Joseph). Fascynacja Hugo postacią Napoleona Bonapartego widoczna jest w zestawieniu znaczących dat z życia cesarza z przełomowymi momentami życia Valjeana. „Przebywa on w więzieniu w czasie, gdy Napoleon osiąga kolejne zwycięstwa (1796-1815), zostaje wysłany na galery dokładnie w dniu obwieszczenia w Paryżu zwycięstwa Francuzów pod Montenotte 22 kwietnia 1796″. (za: http://pl.wikipedia.org/wiki/N%C4%99dznicy)

Rok 1815, kiedy rozpoczyna się akcja powieści, to niezwykle burzliwy czas dla Francji. W tym roku: Napoleon Bonaparte opuścił Elbę, wylądował w Golfe-Juan, co stało się początkiem tzw. 100 dni Napoleona, w marcu – już jako cesarz Francuzów – wkroczył tryumfalnie do Paryża i zajął Pałac Tuileries, w czerwcu Napoleon odniósł swoje ostatnie zwycięstwa w bitwie pod Ligny i pod Quatre Bras, 18 czerwca w bitwie pod Waterloo cesarz poniósł ostateczną klęskę i powtórnie abdykował. W lipcu wojska koalicji antyfrancuskiej wkroczyły do Paryża i powrócił Ludwik XVIII. W październiku Napoleon Bonaparte został zesłany na Wyspę Świętej Heleny.

Rok 1832, to powstanie republikanów w Paryżu – pierwsza w czasach monarchii lipcowej próba obalenia rządów Ludwika Filipa I i powrotu do ustroju republikańskiego. Jej bezpośrednimi przyczynami były: rosnące niezadowolenie społeczne z powodu przeludnienia i nędzy w Paryżu, gwałtowne przemiany gospodarczej zachodzące na skutek rewolucji przemysłowej, działalność agitacyjna tajnych ugrupowań lewicowych, wybuch epidemii cholery, plotki o zatruwaniu studni z polecenia rządu, by stłumić zarzewie buntu.

Rok 1848 (22-26 czerwca) – rewolucja czerwcowa, powstanie robotnicze w Paryżu. Wśród jej przyczyn należy wymienić: kryzys ekonomiczny, rosnącą liczbę bezrobotnych, brak działań Rządu w kierunku niwelowania różnic społecznych oraz poprawy sytuacji gospodarczej, skupienie się Parlamentu na przemianach ustrojowych państwa, możliwość powrotu do monarchii, także absolutnej.

W Paryżu aktywnie działały środowiska lewicowe, prowadzące działalność propagandową wśród robotników. Powstało Stowarzyszenie Związkowe, które miało walczyć o prawa pracownicze. Na ulicach miasta miały miejsce masowe manifestacje, na które rząd odpowiadał wyłącznie represjami.

Wiele scen walki pokazanych w filmie wzorowanych jest wyraźnie na malarstwie francuskim z tego okresu.






„Nędzarze i nędznicy”.
Po kradzieży sreber z plebanii, schwytaniu przez policję, w akcie wybaczenia i ofiarowania przez księdza jego duszy Bogu, Valjean zaczyna dostrzegać własne rozpaczliwe położenie – nędzarza, którzy świadomie decyduje się być nędznikiem. Wołając „Jestem nędznikiem!” postanawia zmienić swoje życie i powierzyć je Bogu. W filmie jest to symboliczna scena mająca miejsce w znajdującym się na szczycie góry klasztorze (co przywołuje wiele odniesień biblijnych: na górze Jezus nauczał, dając ludziom modlitwę Ojcze nasz, na górze Tabor miało miejsce słynne widzenie Jezusa i jego przemiana, wiele gorących modlitw przed śmiercią Chrystusa odbywało się w Gaju Oliwnym, także Jego śmierć miała miejsce na Golgocie). Tej modlitwy Valjeana wysłuchuje Bóg.

Nie jest to jedyny widomy ślad Jego obecności. Nad byłym galernikiem, także w kolejnych fragmentach filmu, czuwa „oko Boga”.

Świat nędzników, zasiedlają przede wszystkim przedstawiciele prawa (w osobie Javerta) i sądownictwa, którzy są posłusznymi, bezrefleksyjnymi wykonawcami zaleceń systemu społeczno-prawnego, który za obywateli kraju uznaje jedynie osoby bogate i „na stanowiskach”. W tym świecie znajdują się także postacie takie, jak: Thenardier, jego żona i współpracujący z nimi przestępcy (w powieści banda „Ślepy Kur”). Zostali oni ukazani jako zdeklasowani drobnomieszczanie (są właścicielami karczmy), nie zaś jako przedstawiciele ludu. Nie wykazują z resztą żadnej solidarności z najuboższymi – nędzarzami, nie pomagają im, a jeszcze bezlitośnie wyzyskują i okradają, wykorzystując ich bezbronność społeczną; dokładają starań, aby jak najbardziej, wyłącznie dzięki ukradzionym pieniądzom, upodobnić się do obywateli z klas wyższych. Podobnie, taką (wydaje się) jedyną możliwą drogą „awansu” społecznego idzie także Valjean, z galernika stając się burmistrzem miasteczka. Podobnie zachowują się postacie, powstałej w analogicznym okresie, „Komedii ludzkiej” Honoriusza Balzaka.

Thenardierowie przywodzą na myśl postacie dwójki oszustów z „Pinokia” Carlo Collodiego – Lisa i Kota. Posługują się prostackimi, banalnymi metodami oszustwa i rabunku. Wizualnie próbują się upodobnić do zamożniejszych obywateli, jednak ich prawdziwą kondycję pozerów i złoczyńców zdradzają podarte w wielu miejscach ubrania, niepozapinane guziki, pozostające w nieładzie włosy, niepasujące do strojów dodatki, jakby przypadkowo znalezione, albo pochodzące z zupełnie innej rzeczywistości (np. teatralnej).

Nie bez znaczenia jest fakt, że w rolach Thenardierów obsadzeni zostali Sacha Baron Cohen i Helena Bonham Carter.

Helena Bonham Carter pochodzi z rodziny znanych angielskich bankierów i polityków. W filmach takich, jak „Maurycy”, „Jak zostać królem” czy „Powrót do Howards End” zagrała wspaniałe, wielowymiarowe postacie kobiet. Występowała w wielu filmach Tima Burtona, np.: „Charlie i fabryka czekolady”, „Alicja w krainie czarów”, „Sweeney Todd” czy „Mroczne cienie”, gdzie stworzyła frapujące surrealistyczne kreacje na pograniczu fantasmagorii. Postać Madame Thenardier właśnie do takich nawiązuje. Natomiast Sacha Baron Cohen jednoznacznie kojarzony jest z repertuarem komediowym w najbardziej kontrowersyjnym wydaniu. To on wcielił się w rolę Borata – demaskatora społecznej i obyczajowej obłudy współczesnego społeczeństwa.

Nędzarze, to w powieści i w filmie, grupa najuboższych członków społeczeństwa – o znikomej świadomości, o zredukowanej psychologii i osobowości, zezwierzęceni przez fatalne warunki bytowe, będący całkowicie zależni od bardziej świadomych, bogatszych i stojących wyżej w hierarchii społecznej „współobywateli”. Ich wielkie dramaty osobiste (utrata dziecka, konieczność prostytuowania się, głód, osamotnienie, porzucenie) traktowane są jako nieistotne, bowiem przyjęte zostało iż taki jest właśnie nieunikniony los klasy najniższej.

Równoległość losów głównych bohaterów Valjeana i Javerta. Obaj urodzili się w środowisku „nędzników”. Obaj także musieli dokładać starań, aby przeżyć. Znają doskonale oblicza biedy i jej wpływ na losy ludzi. Valjeanowi w wyborze nowej drogi pomaga okradziony przez niego ksiądz, który „odkupuje” jego duszę (dosłownie, dodając złodziejowi jeszcze 2 srebrne świeczniki; symbolicznie, wybaczając mu jego winy i pokazując drogę miłości dla ludzi. Te 2 świeczniki pojawiają się potem wielokrotnie w mieszkaniach Valjeana jako swoiste memento).


Droga Javerta do społecznego awansu była inna. Nigdy nie spotkał się z ludzką dobrocią i miłością. Z wielką determinacją i gorliwością wykonywał rozkazy jako policjant, nadzorca, przedstawiciel władzy, wspinając się, tym samym, przez lata na kolejne stopnie kariery. Drogi i losy bohaterów to rozchodzą się, to spotykają. Są na podobnych szczeblach w hierarchii społecznej, jednak daleko moralnie są od siebie oddalone. Javert wielokrotnie pokazywany jest jako osoba (dosłownie, w poszczególnych ujęciach) stojąca wysoko, będąca u władzy (monumentalizujące ujęcia z dołu), ale stąpająca po krawędzi. Pod koniec filmu krawędź tę przekracza popełniając samobójstwo. Częste są także ujęcia „odwrotne”. Javert pokazywany jest w planie totalnym jako niewielki, nieistotny punkt stworzonej przez ludzi rzeczywistości.

Wyraźny w konstrukcji postaci jest sposób kreowania ich na wielkich bohaterów. Heroinami są Fantyna i Eponina, herosami – katolicki ksiądz, Valjean, Mariusz, Javert, Enjolras, Gavroche.

Powieść i film pokazują obraz wielu grup, klas społeczeństwa francuskiego początku XIX wieku oraz stanowią wykładnię poglądów Viktora Hugo na kwestie sprawiedliwego porządku społecznego, próby walki z nędzą i wykluczeniem. Na kartach „Nędzników”, poprzez główne wątki fabularne oraz liczne dygresje o charakterze filozoficznym i historycznym, Hugo prezentuje swój program polityczny i społeczny, oparty na wartościach chrześcijańskich, wierze w możliwość pozytywnej przemiany każdego człowieka oraz w ciągły, obejmujący wszystkie dziedziny życia postęp.

Podobnie jak „Nędznicy” Hugo, film łączy elementy utworu realistycznego (w warstwie psychologicznej, obyczajowej) z wyrazistymi elementami romantycznymi oraz partiami o charakterze filozoficznym i dygresyjnym.

Synkretyzm gatunkowy – w filmie, podobnie jak w powieści, wyraźnie obecne są elementy różnych gatunków, np.: filmu przygodowego (barwny, wielowymiarowy bohater, o dynamicznie zmieniającej się osobowości, szereg różnych kolei losu bohaterów i niespodziewanych zwrotów akcji, ciąg interesujących, trzymających w napięciu przygód; kryminału (bohater skazany za kradzież na galery, narastający konflikt ze stróżem prawa Javertem, ucieczka Valjeana w trakcie warunkowego zwolnienia, wieloletnia pogoń i ucieczka przed tropiącym go policjantem, swoista wojna nerwów pomiędzy protagonistami, prowokacje i mylenie tropów, przedstawienie paryskiego półświatka przestępczego); dramatu obyczajowego i psychologicznego (opisy sytuacji kobiet pracujących ponad siły i samotnie wychowujących dzieci, zwrócenie uwagi na niesprawiedliwość ówczesnego prawa, które każe głodujących wieloletnim więzieniem za kradzież chleba, nierówność obywateli wobec prawa, uprzywilejowanie bogatych, brak jakiejkolwiek pomocy dla biedaków); oraz traktatu filozoficznego (idea odkupienia win poprzez życia zgodnie z naukami Chrystusa, idea bezwarunkowej miłości, równości ludzi, braterstwa, opis degeneracji i nędzy jednostek, którym winna jest przede wszystkim postawa społeczeństwa oraz ukształtowany system społeczno-polityczny, przekonanie o niesprawiedliwym charakterze francuskiego kodeksu karnego jako uderzającego głównie w biedaków) czy „opowiastki umoralniającej” – ślady epoki oświecenia.

Film przekracza konwencję musicalu, nawiązując do opery poprzez chociażby, operowy charakter partii śpiewanych. Wprawdzie w przedstawieniu operowym aktorzy kreujący role bohaterów są przede wszystkim śpiewakami, a dopiero w drugiej kolejności aktorami (w omawianym filmie jest odwrotnie z uwagi na gwiazdorską obsadę oraz możliwości wokalne aktorów), ale pewien szczególny patos obecny w filmowej wersji „Nędzników” karze sytuować ten musical blisko opery. Ponadto, istotą opery jest synteza sztuk, czyli połączenie słowa, muzyki, plastyki, ruchu, gestu oraz gry aktorskiej. W omawianym filmie naturalne wnętrza czy plenery uzupełniane są monumentalnymi dekoracjami (chociażby okręt galerników, ulice paryskie, wnętrze klasztoru, w którym Valjean kończy życie), a do „połączonych sztuk” można dodać jeszcze sztukę filmową. Dzięki środkom stricte filmowym rozszerzona zostaje przestrzeń i wzbogacone tło wydarzeń; zostaje dodanych wiele kontekstów interpretacyjnych.

Opera w XIX wieku była gatunkiem popularnym. Dodatkowo, odpowiadała „duchowi czasów”, bowiem w sposób szczególny realizowała postulaty romantyzmu. W tym okresie pojawiły się nowe tematy oper, wśród których znaczące miejsce zajmowała tematyka patriotyczna. We Francji, jednym z głównych centrów rozwoju opery, rozwinęła się opera heroiczna, grand opera.

„Charakteryzowała się wystawnością i sensacyjnością historyczną. Związana była z mentalnością mieszczańską (…). Charakteryzowały ją malownicze sceny, zaskakujące zwroty akcji, jaskrawe kontrasty w zestawieniach scen zbiorowych, pojawiają się hasła narodowe. (…)

Grand opera była rozumiana jako sztuka integralna, w duchu syntezy sztuk. Stosowano układ 5-aktowy. Środki muzyczne: recytatywy accompagnato, arie, cavatiny, medytacje, modlitwy (…), romanse, ballady, liczne partie chóralne”. Za http://pl.wikipedia.org/wiki/Grand_op%C3%A9ra (dostęp 08.04.2012)

Wiele partii wokalnych w filmie ma charakter m.in. arii, recytatywu, medytacji, modlitwy. Filozoficzne i społeczne dygresje przypominają arie operowe, które swoją treścią wzbogacają fabułę.

„Nędznicy” – powieść ma konstrukcję składającą się z 5 części. Zaplanowana została jako arena monumentalnej walki dobra ze złem.

„Nędznicy” jako book musical czyli musical fabularny, który jest na ogół konstruowany na podstawie 4 do 6 głównych tematów muzycznych, które są przywracane w późniejszych etapach spektaklu. Dialogi mówione generalnie występują pomiędzy utworami muzycznymi, choć może mieć zastosowanie „dialog śpiewany”, bądź recytatyw, zwłaszcza w całości śpiewanych musicalach. Musical XX wieku – musical fabularny (ang. „book musical”) definiuje się jako spektakl muzyczny, w którym piosenki i taniec są w pełni zintegrowane tworząc dobrze napisaną historię z poważną dramaturgią, który jest zdolny do wywołania nie tylko śmiechu, ale i innych prawdziwych emocji. Trzy główne składniki musicalu fabularnego to muzyka, teksty piosenek i scenariusz (ang. book). Scenariusz w musicalu odnosi się do historii, rozwoju postaci, struktury dramatycznej wraz z dialogami mówionymi. Scenariusz może się jednak odnosić do dialogów i tekstów piosenek jednocześnie, używa się wówczas (na wzór opery) określenia libretto („mała książka” z języka włoskiego)”. Za http://pl.wikipedia.org/wiki/Musical (dostęp 08.04.2012)

Kolory świata przedstawionego. Zauważalna i łatwa do rozróżnienia dla widza jest kolorystyka poszczególnych tematów, scen i przestrzeni. Rzeczywistość społeczna ukazana jest w kolorach zimnych – brązy, beże, bure i brudne barwy, zimne odcienie niebieskiego i zieleni. W przypadku zimnych zieleni swoje potwierdzenie znajduje teoria wskazująca na drugie z opisanych poniżej znaczeń tego koloru: „Zieleń to właściwie dychotomiczny kolor. To kolor zielonych warzyw i zepsutego mięsa. Być może jego dychotomiczność wywodzi się z naszych pierwszych dni na tej planecie, kiedy zielony sygnalizował jednocześnie pożywienie i zagrożenie. To oczywiste, że zieleń w czystej postaci oznacza życie samo w sobie. Jednak w atmosferze może oznaczać układ niskiego ciśnienia, który potrafi rozpętać tornado. Tak więc zieleń może sygnalizować zdrowie i żywotność lub niebezpieczeństwo i rozkład„. Błękit zaś, odpowiada społecznej bezsilności i marazmowi najniższych warstw społecznych: „błękit może być niezmąconą sadzawką albo miękkim kobiercem smutku. Jest cichy i powściągliwy. Po latach nasze badania nad kolorem wykazały, że w niebieskim otoczeniu ludzie stają się bezwładni i introspekcyjni”. Fantyna pracująca w zakładzie Valjeana ma na sobie niewinną zimnoróżową sukienkę. Brakuje barw ciepłych.

Pojawia się czerwień gniewu, krwi i rewolucji na flagach, mundurach i surdutach walczących. Czerwona jest suknia Fantyny, kiedy zmuszona zostaje do prostytucji. Użycie tego koloru jest tu zasadne i zgodną z filozofią koloru w kulturze (także w filmie): „Jaskrawa czerwień to żywa ilustracja kofeiny. Pobudza twoje libido, albo sprawia, że stajesz się agresywny lub kompulsywny. To fakt – czerwień potrafi uaktywnić każdą, każdą, nawet najbardziej skrywaną namiętność – w życiu i w filmie. Czerwień to moc, która nie łączy się z imperatywem moralnym. W zależności od potrzeb fabuły, odkodowuje siłę dobrych i złych bohaterów.”

Ksiądz katolicki, który ratuje duszę galernika ubrany jest w białą szatę liturgiczną ze złotymi haftami. Cieplejsze żółcie i pomarańcze, ocieplane dodatkowo przez światło świec, obecne są jedynie w scenach, w których ludzie okazują sobie miłość i współczucie. Są to sceny rozgrywane na plebanii na początku filmu, w przytułku prowadzonym przez zakonnice, gdzie umiera Fantyna, w domu Valjeana podczas jego rozmów z przybrana córką oraz w klasztorze pod koniec życia bohatera. I tu dość klarownie potwierdza się teoria koloru w filmie, której jedne z założeń zakłada, że „żółty to również kolor, który kojarzymy ze słońcem, potężną życiodajną energią – radością życia w ogóle. Kiedykolwiek i gdziekolwiek go spotkasz, intensywna, żółta barwa potrafi zawładnąć sceną, zawsze zabiega o uwagę. Mocny żółty skrywa też inną naturą (w tym przypadku dobrą naturę człowieka, w przeciwieństwie do złej – reprezentowanej np. przez Javerta filmowanego raczej w zimnych błękitach i szarościach – autorzy). [cytaty dotyczące koloru w filmie za: Patti Bellantoni, „Jeśli to fiolet, ktoś umrze. Teoria koloru w filmie”, Warszawa 2010]



Postać Gavroche’a, małego chłopca, w powieści jednego z synów Thénardierów. Jego biografia zyskała sens symboliczny, stając się uosobieniem ludu Paryża lub samego miasta. Przypisywane mu cechy to: odwaga, niezachwiana wiara w słuszność walki, optymizm, altruizm i gotowość do poświęceń. Gavroche, określany jest jako „atom Paryża”. Postać w powieści jest niezwykle barwna, „śpiewa” autentyczne paryskie piosenki z pierwszej połowy XIX wieku, wzorowana jest m.in. na postaciach „dzieci-bohaterowie” z czasów rewolucji francuskiej. W filmie pokazana jest tylko w kilku scenach, ale pełni ważną funkcję – poszerza horyzont interpretacyjny, dodaje paryskiego kolorytu i dramatyzmu scenom na barykadach. Powieściowy Gavroche miał mieszkać w rozpadającej się rzeźbie słonia stojącej na palcu Bastylii.

(Od jego imienia pochodzi nazwa chustki na szyję – gawroszki, którą chłopiec nosił, a dzięki jego osobie na stałe wpisała się w historię mody).

Kolejna znacząca postać w „ikonografii paryskiej” to Eponina. Symbol nieszczęśliwej i nieodwzajemnionej miłości ubogiej dziewczyny do człowieka z wyższych sfer. Jest najstarszą córką Thenardierów, rozpieszczaną przez karczmarzy. Wyrasta na piękną pannę, która jednak żyje wśród uliczników (karczmarze zbankrutowali) i jest członkiem bandy łotrów rabujących paryżan. Zakochuje się w Mariuszu, jednak jej uczucie nie zostaje odwzajemnione. Mało tego, student zakochuje się w Kozecie. Mimo, że Eponina ma w rękach los dziewczyny i jej przybranego ojca, a także losy miłości Mariusza i Kozety, nie intryguje, tylko umożliwia ucieczkę Valjeanowi i jego przybranej córce, a Mariusza zasłania własnym ciałem podczas walki. W ten sposób ginie, wyznając studentowi swoją miłość. Analogiczną postacią jest Cyganka Esmeralda z „Katedry Marii panny w Paryżu” Victora Hugo.
„Les Miserables” to najsłynniejszy musical francuski, z którym pod względem popularności może konkurować „Miss Sajgon”. Oba stworzył ten sam tandem: kompozytor Claude-Michel Schonberg oraz autor libretta i tekstów piosenek Alain Boublil. W przypadku „Les Miserables” należy jednak pamiętać o trzecim autorze – jest nim francuski pisarz epoki romantyzmu Victor Hugo. Twórcy musicalu wykorzystali bohaterów i wątki z jego powieści „Nędznicy”.

„Nędznicy” podtrzymują romantyczną legendę Paryża jako miasta niepokojącego i pełnego mrocznych tajemnic. Taką wizję miasta zawarł Hugo także w „Katedrze Marii Panny w Paryżu”.

Degradacja Fantine z robotnicy pracującej w manufakturze, do bezdomnej prostytutki znalazła w filmie swoje obrazowe odzwierciedlenie. Została ona wyrażona poprzez ukazanie fizycznego „rozpadu” kobiety w związku z pozbawieniem jej atrybutów zdrowia i kobiecości: zębów i włosów. Bezposrednio po tym pojawia się ujęcie prostytuującej się Fantine. Zniewolona przez żołnierza, leży w łóżku przypominającym trumnę. Dodatkowo obrazową degradację i symboliczną śmierć godności Fantine uzupełnia warstwa dźwiękowa. W piosence towarzyszącej obrazom słyszymy: „I tak nigdy nie ujrzą [ciemiężyciele – M.D.] w mej głowie. Nie wiedzą, że uprawiają miłość z kimś prawie martwym”. Powolny upadek dziewczyny, w tym odarcie z szat, nasuwa skojarzenia z męką Chrystusa.


Valjean jako uosobienie, widoczny ślad, przykład bezduszności społeczeństwa XIX-wiecznego, ale także dowód na ogromną siłę moralną człowieka, o ile zechce on samodoskonalić się w duchu chrześcijańskim.

W pierwszej scenie filmu prezentującej galerników podczas niewolniczej pracy pojawia się symbol narodowy Francji – flaga. Jednak nie jest ona ukazana jak dumnie powiewa na maszcie, lecz leży zbrukana w błocie. Prawdopodobnie taki sposób przedstawienia symbolu narodowego oddaje nastawienie autorów filmu (ale i samego Wiktora Hugo) do przedrewolucyjnej Francji, jej systemu polityczno-prawnego oraz panujących w niej nierówności społecznych.

„Nędznicy” to utwór oparty na etyce chrześcijańskiej. Przedstawia pozytywne i negatywne wzorce postępowania. Upadek moralny, a następnie sprawiedliwe życie, to droga poprawy, doskonalenia, do Boga „zbłąkanej owieczki” lub „syna marnotrawnego”. Droga ta naznaczona jest samodyscypliną, sprawiedliwym postępowaniem, bogobojnością, uczciwością, wyrzeczeniami i poświeceniem; podobnie, jak droga Chrystusa. Ostania scena w klasztorze, gdzie Valjean kończy życie wyraźnie stylizowana jest na śmierć świętego. Odnajdują go tam dzieci (Kozeta i Mariusz), dla których jest dobroczyńcą. Młodzi dowiadują się o jego chwalebnych czynach przypadkowo po latach, ponieważ Valjean, w imię ich szczęścia, w pokorze milczał. Jak święty czy pokutnik cierpiał samotność i odrzucenie. Valjean pokazywany jest w pozycji siedzącej w monumentalnym otoczeniu (jak gdyby we wnętrzu kościoła lub w ogromnej krypcie), otoczony ciepłym światłem świec. Jest blady, trochę odrealniony, nierzeczywisty.
Spuścizna oświecenia i idee romantyzmu. Bohaterowie filmu (podobnie, jak powieści) uwikłani są w konflikt racji rozumu i uczucia, działań i celów, natury i kultury. W swoich wyborach zawieszeni są pomiędzy różnymi racjami do momentu, kiedy ich myślenia i postępowania nie zdominuje miłość. Może to być uczucie w różnych wariantach. Eponina zakochuje się w Mariuszu, co wbrew etyce nędznika, zmusza ją do prawego postępowania, Valjean odkrywa dar miłości bliźniego oraz uczucia ojca do dziecka, Mariusz i Fantyna poprzez wdzięczność dochodzą do miłości i wybaczenia, wątpliwości towarzyszą stale Javertowi. Nie zabija Valjeana wynoszącego z oblężenia Mariusza, czując się winnym i przegranym rzuca się z mostu do rzeki.

Romantyzm połączył oświeceniową tradycję z hasłami demokratycznymi, przyznającymi wolnej jednostce ludzkiej prawo do decydowania o swym losie, uczuciach i do buntu przeciwko społeczeństwu, co przyczyniło się do powstania typu romantycznego bohatera, jakim jest przede wszystkim Valjean.

Podczas scen nawrócenia Jeana Valjeana pojawia się charakterystyczny obraz, zniszczonej (połamanej) figury Chrystusa Ukrzyżowanego. W kontekście sytuacji (społecznej, ale i świadomości religijnej) głównego bohatera filmu, figura ta nabiera dodatkowego znaczenia. Jak figura Chrystusa, choć zniszczona i połamana, wciąż spełnia swą religijną i symboliczną funkcję (m. in. niesie nadzieję na zmartwychwstanie – przez analogię do Syna Bożego), tak i w bohaterze filmu pojawia się nadzieja na inne, lepsze życie.
Filmowa wersja „Nędzników” wykorzystuje środki wyrazowe kina, aby przekazać jeszcze więcej emocji bohaterów, bardziej uwiarygodnić historię oraz pogłębić jej przesłanie. Obok dekoracji teatralnych wykorzystywane są naturalne plenery. Stosuje się bardzo dużą ilość półzbliżeń i zbliżeń. W trakcie długich ujęć widzowie mogą skoncentrować się na twarzach, mimice, geście aktorów (np. scena, kiedy Fantyna staje się prostytutką), dokładnie wczuć się w emocje postaci. W scenach „rewolucyjnych” dominuje bardzo szybki montaż, zastosowano krótkie ujęcia twarzy spiskowców. Dla kontrastu sceny, w których wojsko przygotowuje się do interwencji, ciągnąc armaty, pełne są planów ogólnych, pokazują masę ludzi, a nie jednostki, oraz monumentalne paryskie budynki i potęgę systemu.

W filmie pojawia się kilka znaczących kadrów, umożliwiających zorientowanie widza w dość rozbudowanej i skomplikowanej fabule. Towarzyszy im lejtmotyw muzyczny jeszcze bardziej ułatwiający percepcję znaczących scen (przede wszystkich prezentujących relację pomiędzy głównymi bohaterami). Przykładem może być jedno z pierwszych ujęć filmu, prezentujące Valjeana jako galernika oraz pokazujące Valjeana jako burmistrza, w scenie rozpoznania go przez Javerta).

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

„Nędznicy” doczekali się bardzo wielu (przeszło 30) ekranizacji. Pierwszą z nich była ta z 1909 w reż. J. Stuarta Blacktona. Do najbardziej znanych należą „Les Misérables” z 1952 r. w reż. Lewisa Milestona, z 1958 r. w reż. Jean Paula Le Chanois, gdzie wystąpił Jean Gabin, z 1995 r. w reż. Claude’a Leloucha z udziałem Jean-Paula Belmondo oraz z 1998 w reż. Billie’go Augusta z Liamem Neesonem i Geoffrey’em Rushem.

Film wykorzystuje utrwalone w kinie gatunków schematy konstrukcji świata przedstawionego. Obserwujemy zmagania dwóch protagonistów (Valjeana i Javerta, z których wyjęty spod prawa galernik okazuje się prawym człowiekiem, a stróż prawa złoczyńcą. Oczywiście jest to schemat wykorzystywany w filmach kryminalnych czy westernie w sposób wtórny w stosunku do literatury.), Kozeta – główna bohaterka i osoba obdarzona wieloma przymiotami ducha, to blondynka. Eponina wywodząca się ze środowiska rzezimieszków jest natomiast brunetką. Postacie pozytywne i negatywne zostają wyróżnione i scharakteryzowane wizualnie poprzez stroje (kolor, krój, czystość, schludność) oraz barwy światła, w których zostały sfilmowane.

Wielokrotnie występuje w filmie motyw bohatera – człowieka jako przechodnia, który pojawia się w danym miejscu lub w życiu danej osoby tylko na chwilę. Motyw muzyczny „One Day More” podkreśla ulotność życia i spraw doczesnych.