Krótka informacja o filmie

„Fanatyk”, to laureat głównej nagrody na festiwalu kina niezależnego w Sundance. Jest to oparta na faktach opowieść o młodym Żydzie, który zbuntował się przeciwko „swojemu Bogu” i zaczął działać w środowiskach antysemickich – ideologicznie i zbrojnie. Film można potraktować jako dyskurs; formę dialogu z ideologią neonazistowską, poprzez przedstawienie różnych jej aspektów z wielu perspektyw. Jest to także próba wyjaśnienia przyczyn, które doprowadziły bohatera do podjęcia walki z własnym pochodzeniem, religią i kulturą.

Obraz bardzo przydatny w edukacji, pozostawiający widzowi wiele swobody interpretacyjnej i miejsca na własne przemyślenia.

Związki z podstawą programową

Język polski:

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji

Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• rozpoznaje specyfikę tekstów publicystycznych (artykuł, felieton, reportaż), politycznych (przemówienie) i popularnonaukowych
• wśród tekstów prasowych rozróżnia wiadomość i komentarz; odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte; (przemówienie) i popularnonaukowych; wśród tekstów prasowych rozróżnia wiadomość i komentarz; odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte
• rozpoznaje typ nadawcy i adresata tekstu
• rozpoznaje manipulację językową w tekstach reklamowych, w języku polityków i dziennikarzy

Zakres rozszerzony

• czyta utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury poznawanych w szkole
• twórczo wykorzystuje wypowiedzi krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie (np. recenzja, szkic, artykuł, esej)
• rozpoznaje mechanizmy nowomowy charakterystyczne dla systemów totalitarnych

Samokształcenie i docieranie do informacji. Uczeń:

• korzysta ze słowników i leksykonów, w tym słowników etymologicznych i symboli

Zakres rozszerzony

• samodzielnie wybiera do lektury teksty, stosując różne kryteria wyboru, które potrafi uzasadnić

Świadomość językowa. Uczeń:

• odróżnia słownictwo neutralne od emocjonalnego i wartościującego, oficjalne od swobodnego

Zakres rozszerzony

• rozróżnia i omawia na wybranych przykładach funkcje języka – poznawczą (kategoryzowanie świata), komunikacyjną (tworzenie wypowiedzi i stosowanie języka w aktach komunikacji) oraz społeczną (jednoczenie grupy i budowanie tożsamości zbiorowej – regionalnej, środowiskowej, narodowej)
• dostrzega związek języka z obrazem świata

Analiza i interpretacja tekstów kultury.

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki
• określa problematykę utworu

Analiza. Uczeń:

Zakres rozszerzony

• wskazuje związki między różnymi aspektami utworu (estetycznym, etycznym i poznawczym)
• rozpoznaje aluzje literackie i symbole kulturowe (np. biblijne, romantyczne) oraz ich funkcję ideową i kompozycyjną, a także znaki tradycji, np. antycznej, judaistycznej, chrześcijańskiej, staropolskiej

Interpretacja. Uczeń:

• wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa-klucze, wyznaczniki kompozycji)
• wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne)
• porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich
• odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu

Zakres rozszerzony

• konfrontuje tekst literacki z innymi tekstami kultury np. plastycznymi, teatralnymi, filmowymi

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język podlega wartościowaniu, (np. język jasny, prosty, zrozumiały, obrazowy, piękny), jest narzędziem wartościowania, a także źródłem poznania wartości (utrwalonych w znaczeniach nazw wartości, takich jak: dobro, prawda, piękno; wiara, nadzieja, miłość; wolność, równość, braterstwo; Bóg, honor, ojczyzna; solidarność, niepodległość, tolerancja)
• dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne
• dostrzega w świecie konflikty wartości (np. równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia) oraz rozumie źródła tych konfliktów

Zakres rozszerzony

• wskazuje różne sposoby wyrażania wartościowań w tekstach

.

Świadomość językowa. Uczeń:

• operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów: Polska, Europa, świat – współczesność i przeszłość; kultura, cywilizacja, polityka)

Wiedza o kulturze

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:

• zna dwudziestowieczne dzieła reprezentujące różne dziedziny sztuki (literaturę, architekturę, plastykę, muzykę, teatr, fotografię, film, sztukę nowych mediów) i dostrzega związki pomiędzy nimi
• wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną)
• analizuje temat dzieła oraz treści i formę w kontekście jego różnych funkcji, wykorzystując podstawowe wiadomości o stylach i epokach z różnych dziedzin sztuki
• analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki
• charakteryzuje podstawowe media kultury (słowo, obraz, dźwięk, widowisko)
• wymienia różne formy mediów kultury (słowo mówione, pismo, książka, obraz malarski, fotografia, film, program telewizyjny, spektakl teatralny) oraz użycia (nowe media, media masowe, media interaktywne, multimedia)
• wyjaśnia, na czym polegają różne formy kontaktu z kulturą (odbiór bierny, aktywny, konsumpcja, produkcja, twórczość, użytkowanie, uczestnictwo, animacja)
• lokuje wytwory kultury (zachowania, zwyczaje, normy moralne, wytwory materialne, dzieła sztuki) w kontekście grup społecznych, w których są tworzone i odbierane (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród)

Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:

• wypowiada się – w mowie i w piśmie – na temat wytworów kultury i ludzkich praktyk w kulturze (zachowań, obyczajów, przedmiotów materialnych, dzieł sztuki)
• wypowiada się na temat dzieła sztuki, używając pojęć zarówno swoistych dla poszczególnych sztuk, jak i wspólnych (forma, kompozycja, funkcja, nadawca, odbiorca, użytkownik, znaczenie, kontekst, medium)
• określa swoje zainteresowania, potrzeby i preferencje kulturalne oraz uzasadnia je w dyskusji

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:

• odróżnia pojęcie kultury rozumianej jako dorobek artystyczny od kultury rozumianej jako całokształt dorobku ludzkości, ze zrozumieniem używa określeń: kulturowy i kulturalny
• odnosi elementy kultury (zachowania, zwyczaje, praktyki, przedmioty materialne, dzieła sztuki) do kategorii: czas, przestrzeń, ciało, grupa społeczna (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród)
• interpretuje praktyki kultury z najbliższego otoczenia (klasa, szkoła, dom, osiedle, podwórko, miasto, kościół, stadion piłkarski)
• dostrzega i nazywa związek między dziełem a sytuacją społeczno-historyczną i obyczajami epoki, w której powstało
• posługuje się pojęciami: kultura popularna, ludowa, masowa, wysoka, narodowa, zglobalizowana, subkultura w ich właściwym znaczeniu i używa ich w kontekście interpretowanych dzieł sztuki oraz praktyk kulturowych
• wskazuje relacje między kulturami: lokalną, regionalną, narodową i europejską, ujawniające się w konkretnych dziełach sztuki i praktykach kultury

Wychowanie do życia w rodzinie

• Tolerancja wobec odmienności kulturowych, etnicznych, religijnych, seksualnych
• Funkcje rodziny, ze szczególnym uwzględnieniem wychowania dzieci w rodzinie. Znaczenie prawidłowych postaw rodzicielskich dla rozwoju dziecka
• Zagrożenia życia społecznego: agresja
• Człowiek wobec niepełnosprawności, starości, choroby, umierania i śmierci, w tym w aspekcie życia rodzinnego

Etyka

• Etyka a pozostałe dyscypliny filozoficzne i nauki szczegółowe. Moralność, etos, prawo, obyczaje i styl życia
• Człowiek jako osoba i jego działanie. Etyczna analiza aktywności ludzkiej
• Motywy podejmowanych decyzji
• Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celów. Szczęście w życiu ludzkim
• Rozwój moralny i duchowy człowieka jako osoby. Rola oddziaływań wychowawczych
• Dobro moralne i wartości moralne. Hierarchia wartości. Wartości autoteliczne i instrumentalne. Konflikt wartości. Wartości wybierane i realizowane
• Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog jako podstawa życia moralnego. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciężania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej
• Wymiar moralny życia człowieka. Zdolność rozpoznawania wartości i powszechne dążenie do dobra. Świadomość moralna. Rola sumienia w prawidłowym rozwoju wewnętrznym. Sądy i oceny moralne. Przykłady patologii w zakresie świadomości moralnej. Problem manipulacji.
• Obecność dobra i zła we współczesnej kulturze
• Sprawności moralne. Samowychowanie
• Przykłady współczesnych przejawów kryzysu moralnego i dylematów w zakresie wyborów moralnych oraz sposoby ich rozwiązywania na gruncie etyki chrześcijańskiej oraz innych koncepcji etycznych

Wiedza o społeczeństwie

Ochrona praw i wolności. Uczeń:

• rozpoznaje przejawy rasizmu, szowinizmu, antysemityzmu i ksenofobii; uzasadnia potrzebę przeciwstawiania się im oraz przedstawia możliwości zaangażowania się w wybrane działania na rzecz równości i tolerancji

Grupa społeczna. Uczeń:

• przedstawia cechy i funkcjonowanie małej grupy społecznej (liczebność, więź, trwałość, role grupowe, wspólne wartości i cele, poczucie odrębności, współdziałanie)
• omawia na przykładach różne rodzaje grup i wyjaśnia funkcjonowanie wskazanej grupy
• wyjaśnia znaczenie grup odniesienia pozytywnego i negatywnego w procesie socjalizacji

Naród, ojczyzna i mniejszości narodowe. Uczeń:

• charakteryzuje postawy współczesnych Polaków wobec ojczyzny i narodu
• rozpoznaje przejawy ksenofobii, antysemityzmu, rasizmu i szowinizmu i uzasadnia potrzebę przeciwstawiania się tym zjawiskom

Kultura i pluralizm kulturowy. Uczeń:

• rozróżnia tolerancję od akceptacji; ocenia ich znaczenie dla życia społecznego
• charakteryzuje subkultury młodzieżowe w Polsce i Europie

Współczesne spory światopoglądowe. Uczeń:

• rozpatruje racje stron innych aktualnych sporów światopoglądowych i formułuje swoje stanowisko w danej sprawie

Demokracja – zasady i procedury. Uczeń:

• opisuje wartości będące fundamentem współczesnej demokracji; podaje różne sposoby rozumienia wolności, równości i sprawiedliwości
• rozważa, w jakim stopniu demokracja sprzyja pokojowemu rozwiązywaniu konfliktów
• rozpoznaje przejawy łamania zasad i procedur demokratycznych w życiu publicznym – w państwie, społeczności lokalnej i życiu szkoły

Polityka, ideologie, doktryny i programy polityczne. Uczeń:

• charakteryzuje ideologie totalitarne (komunizm, nazizm), odwołując się do przykładów historycznych
• charakteryzuje najważniejsze współczesne doktryny polityczne (chrześcijańska demokracja, konserwatyzm, liberalizm, nacjonalizm, socjaldemokracja, socjalizm)
• przeprowadza krytyczną analizę programów i innych materiałów wyborczych partii politycznych, ze względu na zawartość merytoryczną i formę przekazu

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Język polski (lub wiedza o społeczeństwie):

Analiza (porównawcza) i interpretacja chwytów retorycznych, emocjonalnego i ideologicznego nacechowania poszczególnych słów i zwrotów, oraz organizacji wypowiedzi, zawierających elementy perswazji i propagandy, charakterystycznej dla systemów totalitarnych, zawartych w wypowiedziach bohaterów filmu, a sformułowanych w określonym kontekście kulturowym i środowiskowym. Znaczenie kontekstu wypowiedzi.

Curtis: „Południowy Boston. Kiedy dzieciak szedł ulicą, każdy go znał. Kiedy wybiegał przed samochód słyszał: „omal nie zginąłeś. Wracaj na chodnik i zostań tam”. Potem kończy liceum, ponieważ jego wujek też je skończył i myśli, że tak powinno być. Pokój bracie i podobne gówno. I tak w kółko. Osiem lat później zarabia 16 dolarów na godzinę, ma czwórkę dzieci. Dziś dzieciak idzie ulicą przez śmieci. Połowa osób, które mija jest czarna. Sklepiki zamknięte. Jedynie w gazowni można dostać pracę, a kiedy po szkole możesz iść do wojska, lepiej iść do pracy w Burger Kingu. Oto co mamy. Ten śmietnik. Tak to wygląda. Więc kiedy powiesi się w nocy przed swoim domem, jedyni ludzie, którzy będą go pamiętać, to kilku kumpli i jego mama. Dusza tego kraju jest zniszczona. I jedyną rzeczą, którą obecny rząd może nam zaproponować jest wolny handel, fundusze zapomogowe i IPO [wprowadzanie akcji spółki do obrotu giełdowego]. Przeciętny człowiek jest niszczony nie przez rozbestwione bogactwo, lecz przez brak przywództwa, brak wspólnoty, kultury, i poczucie pustki, którego nie może wypełnić. Oto dlaczego jestem faszystą. To jedyna forma rządu, która może spełnić nasze fundamentalne potrzeby”.

Danny: „Myślę, że rasa jest powiązana ze wszystkim, o czym dzisiaj tu mówimy. Życie duchowe tworzone jest przez rasę, z krwi. Bez tego nie jesteśmy lepsi niż Żydzi. Chodzi o to, że współczesny świat jest żydowską chorobą. [Jaką chorobą? – pyta Carla, późniejsza kochanka Danny’ego] Abstrakcją. Nawiedzoną abstrakcją. [W takim razie co proponujesz? – pytanie od członka zebrania] Zabijanie Żydów. Ludzie nienawidzą Żydów, zgadzasz się? Zejdź głębiej. Poza wszelką tolerancją, której uczą nas w telewizji, nic się nie zmieniło. Każde ich słowo czuje się jak pełzanie po skórze. To nie jest nawet wrażenie. To jest jak… to tak jak się czujesz, gdy szczur pełza po podłodze. Chcesz go zdeptać, zmiażdżyć. Nie wiesz nawet dlaczego. To jest naturalna reakcja i każdy to czuje. (…) Nie chcemy, aby sława [sławnych Żydów] zasłoniła nasz cel. Przede wszystkim zginą kolejne ofiary. (…) i po pierwszej czy drugiej, ludzie będą próbować znaleźć przyczynę. Odpowiedź. Czy nie tego chcemy? Niemcy po raz drugi, tylko tym razem zrobione jak należy. I kiedy ludzie dowiedzą się, że bogaci, znani, sławni Żydzi są zabijani, będą zadowoleni i nic nie powiedzą. Nawet między sobą. Raz ktoś powiedział, żeby pozwolić. To jest dokładnie to, co ja myślałem. Wszystko od tego się zaczyna. Zawsze tak było”.

Zajęcia z filozofii, etyki lub religii na temat próby posłuszeństwa Abrahama. W jej przeprowadzeniu może pomóc dialog z filmu:

„A po tych wydarzeniach wystawił Bóg Abrahama na próbę. Rzekł do niego: „Abrahamie!”. A gdy on odpowiedział: „Oto ja” – powiedział: „Weź twego syna jedynego, którego miłujesz, Izaaka, idź do kraju Moria i tam złóż go w ofierze, na jednym z pagórków, jaki ci wskaże”. – Tak więc… Powiedzcie, co to wszystko znaczy?” (nauczyciel)

• „To była próba wiary Abrahama i jego poświęcenia dla Boga”. (uczeń)
• „Danny ? Czy masz jak zwykle coś do dodania?” (nauczyciel)
• „Tu nie chodzi o wiarę Abrahama. Tu chodzi o potęgę Boga. Bóg mówi: Czy wiesz jak jestem potężny? Mogę sprawić, że zrobisz cokolwiek zechcę. Nieważne jak głupie to będzie, nawet jak zabicie twojego jedynego syna. Ponieważ jestem WSZYSTKIM, a ty jesteś NICZYM”. (Danny)

Z wykorzystaniem powyższego dialogu można przeprowadzić lekcję na temat wiary samej w sobie, granic posłuszeństwa wobec Stwórcy (czy one są), miłości do Boga i ludzi, poświęcenia. Temat ten można objąć metodą dramy, debaty lub procesu sądowego.

Warto też interpretację Dann’ego umieścić w szerszym kontekście historii opowiedzianej w filmie. Z jednej strony słowa głównego bohatera wskazują na wiarę w potęgę Boga, z drugiej zaś, biorąc pod uwagę późniejsze zachowanie Danny’ego – wystawienie się na próbę i publiczne żądanie znaku od Boga – na swego rodzaju zarozumiałość, poczucie własnej wszechmocy. Wybranie tego właśnie fragmentu ze szkolnej biografii Danny’ego, jako swoistego „filmowego refrenu”, nabiera dodatkowego znaczenia, jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt, że Danny buntuje się przeciwko bierności religijnego narodu żydowskiego, który przyczyny wszystkich ziemskich zdarzeń upatruje w woli Bożej i jej też się ufnie oddaje (podobnie jak Abraham). Ów bunt przeciwko bierności najlepiej widoczny jest w scenie, w której Danny bije przypadkowo napotkanego na ulicy żyda, próbując zmusić go do reakcji, podjęcia walki.

Aby poszerzyć kontekst interpretacyjny posłuszeństwa Abrahama wobec Boga i jego konsekwencji dla narodu żydowskiego, warto wyświetlić uczniom także fragment rozmowy uwrażliwiającej, na którą zostali skazani przez sąd skinheadzi. Pada tam wypowiedź starego Żyda, który sugeruje, że to Bóg stworzył Hitlera, aby ukarać żydów za odstępstwo od Tory. Choć jego wypowiedź spotyka się z krytyką innych Żydów, uczestników spotkania, zdanie to odnosi się także do posłuszeństwa wobec Boga, który wystawia swój naród wybrany na kolejne próby.

Film może być przydatny podczas lekcji wiedzy o społeczeństwie w zakresie analizy zjawisk takich jak: faszyzm, nazizm, rasizm, system totalitarny, antysemityzm, nietolerancja.

Podczas lekcji wychowania do życia w rodzinie można wykorzystać fragmenty filmu, jako wstęp do rozmowy o rzeczywistych uwarunkowaniach religijno-kulturowych rzutujących na strukturę życia rodzinnego, występujących w różnych kulturach i religiach świata.

Lekcja wiedzy o społeczeństwie może zostać oparta na publicznych wypowiedziach Danny’ego. Mogą one stanowić doskonały pretekst do dyskusji na temat wartości wolności słowa w kulturze współczesnej. Pojawi się zapewne problem płynnej granicy, oddzielającej wartościową wolność od szerzenia nienawiści rasowej, religijnej, kulturowej czy nazizmu.

Wiedza o kulturze. Z wykorzystaniem filmu „Fanatyk” można poruszyć zagadnienie wypaczenia symbolu swastyki poprzez zawłaszczenie jej przez nazistowskie Niemcy. Warto przypominać uczniom, że w innych kulturach stanowi ona symbol słońca, szczęścia i pomyślności. Do wykorzystania symbolika swastyki, dobrze opisana przez Juana Eduardo w jego „Słowniku symboli” [Kraków 2012]: „Ten symbol graficzny, odznaczający się wybitną zwartością i dynamiką, występuje w niemal wszystkich pierwotnych i starożytnych kulturach świata – w chrześcijańskich katakumbach, w Bretanii, Irlandii, Mykenach, Baskonii, u Etrusków, Hindusów, Celtów, Germanów, zarówno w centralnej Azji, jak i przedkolumbijskiej Ameryce. Jego sugestywność jest wielka, ponieważ łączy w sobie dwa potężne symbole: równoramienny (grecki) krzyż i cztery osie o tym samym kierunku rotacji. Tetraskelion albo swastyka o czterech ramionach pod kątem prostym zwana jest także krzyżem gammowanym lub gammadion, gdyż można ją skonstruować z połączenia czterech liter gamma. Zdaniem Ludwika Mullera, swastyka w epoce żelaza wyobrażała najwyższego boga. Zdaniem Mackenzie’ego symbol ten pojawił się wraz z rolnictwem i pojęciem czterech punktów kardynalnych. Colley March interpretuje swastykę jako specyficzny znak rotacji wokół osi. Rozróżnić należy swastykę prawoskrętną (swastika) i lewoskrętną (swawastika). Jej formalne znaczenie utożsamia się z kołem solarnym o szprychach zakończonych schematycznymi stopami. Już

w średniowieczu funkcjonowała jej interpretacja ogólniejsza jako symbolu ruchu i potęgi słońca, choć z drugiej strony akcentowano jej charakter symbolu czwórni jako „figuracji ruchu rozłożonego właśnie na cztery fazy”, przez co pozostaje ona w relacji z biegunem i czterema kierunkami. Ten ostatni sens podtrzymuje Rene Guenon, dla którego swastyka jest „znakiem bieguna”. Ponieważ utożsamienie bieguna z zenitem jako centrum jest szeroko znane, swastyka oznaczałaby oddziaływanie Zasady na wszechświat. (…) Najstarsza swastyka, jaką zdarzyło nam się widzieć (…) pochodzi z pieczęci znalezionej w Hareppie (Indie) z ok. 2000 r. przed Chr. Później pojawia się na sztandarach heretyckich”.

Film można wykorzystać podczas lekcji religii, etyki bądź wiedzy o kulturze wskazując na znaczenie ukazanej w nim Tory (Pięcioksięgu) dla judaizmu i chrześcijaństwa oraz kultury zachodniej w ogóle.

Język polski. Przeciwko czemu buntuje się Danny. Lekcja budowania wypowiedzi argumentacyjnej ze wskazaniem przyczyn buntu głównego bohatera filmu, sposobu jego realizacji oraz sposobu uzasadniania własnych przekonań kulturowych i religijnych.

Godzina wychowawcza lub lekcja historii. Przyczyny popularności ideologii nazistowskiej wśród młodych ludzi w czasach kryzysu i bezrobocia. Zagadnienie to, poparte niespełnionymi ambicjami bohatera filmu (operator wózka widłowego w magazynie) może okazać się niezwykle ważne, szczególnie w okresie trwającego także w Polsce kryzysu ekonomicznego, objawiającego się rosnącą falą bezrobocia. Do wykorzystania wypowiedź Stefana Czarnowskiego: „Młodzież bezrobotna wzięła aktywny udział w tworzeniu się włoskiego faszyzmu i niemieckiego nazizmu. (…) Młodzież, która w określonym czasie nie zdołała podjąć jakiejkolwiek pracy, zasilała automatycznie szeregi ludzi zbędnych, nienawidzących wszystkiego i wszystkich”. [Stefan Czarnowski za: Marek Jędrzejewski, „Subkultury a przemoc w perspektywie psychoedukacji, socjalizacji i samorealizacji dzieci i młodzieży”, Warszawa 2001.]

Jedną z lekcji wiedzy o kulturze poświęcić można zwyczajom żywieniowym ludności żydowskiej oraz prawu religijnemu regulującemu czym jest koszerne jedzenie, jak powinno zostać przyrządzone oraz jakie procedury powinny zostać zachowane podczas jego podania i przygotowania. Podobną lekcję można poświęcić zwyczajom życia codziennego regulowanym przez Torę – w filmie jest mowa o wyłączaniu telewizora w piątek, zapalaniu świec w poszczególne dni świąteczne, uczestnictwie w spotkaniach w synagodze i innych.

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Kontrowersyjna wypowiedź Danny’ego podczas pierwszego zebrania w domu Curtisa sprawia, że rodzą się podejrzenia, że jest on prowokatorem z FBI. Ta ostrożność ma związek z istnieniem w Stanach Zjednoczonych specjalnych wydziałów do walki z zorganizowaną przestępczością na tle rasowym.

Zdaniem Danny’ego Żyd „nie potrafi wbić gwoździa, czy zaorać pola. Jedyne co umie robić, to kupować, sprzedawać, inwestować kapitał, manipulować rynkiem. To jest mentalna manipulacja”. Stereotyp ten jest silnie zakotwiczony w kulturze, a jego współczesnych korzeni należy szukać w dramacie „Kupiec wenecki” Wiliama Szekspira.

W wielu scenach motywy muzyczne odwołujące się do kultury żydowskiej ilustrują myśli i przeżycia głównego bohatera oraz wywołują w nim przemyślenia związane z poczuciem jego pierwotnej tożsamości religijnej.

Grupa skinheadów przedstawiona w „Fanatyku” nawiązuje do filmowych prezentacji organizacji terrorystycznych, które podczas specjalnych obozów i szkoleń doskonalą umiejętność mordowania wrogów oraz poddawane są „praniu mózgu”. Posiadają one wyspecjalizowane „ideologicznie” strzelnice (z wizerunkami wrogów), nieograniczony dostęp do broni i materiałów wybuchowych oraz wiedzę dotyczącą organizowania zamachów terrorystycznych – zarówno masowych, jak i jednostkowych.

Danny nie uczy się już w żadnej szkole, nie studiuje – pracuje. Jeździ wózkiem widłowym w magazynach w Queens, co uważane jest za pracę mało satysfakcjonującą i niskopłatną, przeznaczoną dla niewykształconych robotników z najniższej grupy społecznej. Wcześniej miał możliwość zdobycia gruntownego wykształcenia, umożliwiającego podjęcie „dobrej” pracy. Po ukończeniu jesziwy, którą opuszcza z powodu buntu religijnego, mógłby zostać rabinem lub korzystać ze wsparcia środowiskowego, jakie zapewniali mu współwyznawcy. Danny miał perspektywy rozwoju intelektualnego (szkolnego), jednak zrezygnował z nich na rzecz pracy, samoedukacji i ideologii. Tym samym potwierdza się popularna teza Clowarda i Ohlina, iż: „najbardziej zagrożeni (subkulturą przestępczą MD) są ci chłopcy, którzy zinternalizowali wartości klasy średniej i którym pozwolono uwierzyć, że dzięki swoim zdolnościom mogą aspirować do tej klasy w przyszłości. Właśnie ci chłopcy, kiedy okazuje się, że nie są w stanie sprostać tym celom, szczególnie często schodzą na drogę przestępczą”. [Cloward, Ohlin za: Anthony Giddens, tłumacz. Alina Szulżycka, Socjologia, Warszawa 2005.]

Kult siły fizycznej, charakterystyczny dla wszystkich subkultur przestępczych, przejawia się w agresywnych zachowaniach Danny’ego i innych skinheadów oraz w ujęciach ukazujących treningi siłowe nastawione na poprawę tężyzny fizycznej, umożliwiającej siłową konfrontację w walce wręcz.

Danny ma dokładnie sprecyzowaną listę Żydów, których chciałby zabić w pierwszej kolejności. Znajdują się na niej ludzi ze światowej finansjery oraz osoby wykształcone i związane z mediami. Podobną strategię eliminacji władz, elit finansowych i intelektualnych stosowały dwa największe systemy totalitarne świata – nazizm i komunizm.

Związane jest to także ze stereotypem, że Żydzi żądzą światem, ponieważ kontrolują media i finanse, mogąc tym samym wpływać na przebieg losów świata (rewolucje, kryzysy, bankructwa). Eliminacja tej rasy pozwoliłaby, zdaniem zwolenników teorii spiskowych, skrajnych ideologów – także i Danny’ego – na rozwiązanie wielu globalnych problemów, za które obwiniają właśnie Żydów – kozła ofiarnego światowej polityki, finansjery i kultury.

Kompozycja kadru, kiedy pokazywani są skinheadzi maszerujących ulicami miasta, nawiązuje do ujęcia z wybitnego filmu Stanleya Kubricka „Mechaniczna pomarańcza”. Jest to prawdopodobnie celowy zabieg artystyczny, odsyłający widza do kultowego dzieła (dla skinheadów i nie tylko) traktującego o subkulturowej przemocy.

Lina uznaje faszyzm za ruch romantyczny (neoromantyczny). Jest to jedna z koncepcji obecnych, między innymi, w teorii literatury. Zakłada ona, że faszyzm był ostatnim romantycznym zrywem w historii.

Neonaziści, ich ideolodzy, odłam intelektualny (w filmie są to Lina Moebius i Curtis Zampf), mówią o sobie jako o romantycznym ruchu odnowy społecznej. Szukają swoistej mocy, prastarych przyczyn i powracających metod „uzdrowienia” świata.

Podczas spotkania uwrażliwiającego z ust jednego z uczestników (Żyda) pada zdanie: „Bóg stworzył Hitlera, aby ukarać żydów za odstąpienie od Tory”. Ta kontrowersyjna wypowiedź wskazuje na pewien tok myślenia obecny (podobno) w mentalności wielu bogobojnych żydów, uznających Holocaust za kolejną próbę narodu wybranego, mającą „sprawdzić” ich bezgraniczną wiarę w jedynego Boga oraz celowość jego poczynań. Wyznanie to dość dobrze koresponduje z wielokrotnie powtarzanym w filmie fragmentem Biblii (Tory) dotyczącym wystawienia Abrahama na próbę (wiary). Warto także pamiętać, że właśnie ta przypowieść, jej interpretacja przez młodego Danny’ego, staje się przyczyną szkolnych nieporozumień, a w konsekwencji odwrócenia się od własnej wiary.

Danny, w rozmowie z dziennikarzem Gary’m, wyrzeka się swojej wiary i swojego pochodzenia. Wcześniej zaś mówił o sile tkwiącej w „korzeniach” narodów i społeczeństw. Tu po raz pierwszy objawia się jego słabość i rozchwianie pomiędzy tym, w co wierzy, a tym kim jest i przeciwko czemu się buntuje. Scenę tę można uznać za przełomowy moment w procesie kształtowania się głównego bohatera.

Danny w początkowych scenach filmu nosi ciężkie, czarne buty z czerwonymi sznurowadłami. Czerwone sznurówki są elementem identyfikującym poszczególne grupy skinheadów. Większość źródeł wskazuje, że kolor czerwony (szelek i sznurówek) przypisuje się skinheadom lewicującym, hołdujących idei komunizmu. Czerwony kolor powszechnie przypisywany jest właśnie tej ideologii. Skinheadzi o nastawieniu skrajnie prawicowym zarówno szelki, jak i sznurowadła zwykli nosić w kolorze białym, symbolizującym czystość rasową (ludzi białych). Inne źródła podają, iż także skrajnie prawicowi skinheadzi nosili niekiedy czerwone sznurowadła, co w ich przypadku miało symbolizować krew wrogów na butach (od kopania). Sformułowań prawicowy i lewicowy używamy tu jedynie w sensie uogólniającym, bowiem żadnego z ugrupowań skinheadów nie można uznać za stricte prawicowe lub lewicowe.

Podczas spotkania uwrażliwiającego skinheadzi podtrzymują mit, że Holocaustu nie było. Jest to popularne stwierdzenie w środowisku skinheadów, mające na celu zaprzeczenie krzywdom, których zadośćuczynienia domagają się Żydzi.

Każdy bunt jest skierowany przeciwko czemuś: szkole, rodzinie, polityce, kulturze itd., najczęściej w konserwatywnych formach ich funkcjonowania. W przypadku Danny’ego bunt dotyczy religii i kultury, w której został wychowany i ukształtowany. Tym samym Danny buntuje się przeciwko własnej tożsamości. Najostrzejszą formą buntu przeciwko sobie jest zachowanie autodestrukcyjne, któremu poddaje się główny bohater filmu (śmierć w domu modlitwy).

Danny pozbawiony jest umiejętności współodczuwania, nie umie zrozumieć człowieka, któremu Niemcy zabili syna. Oskarża go o słabość.

„Poznać swego wroga” to strategia, którą Danny tłumaczy swoją doskonałą znajomość praw i zwyczajów religii żydowskiej. Koncepcja ta pochodzi od starożytnego myśliciela Dalekiego Wschodu – Sun Zi, autora „Sztuki wojennej Sun Zi”.

13 minut przed detonacją bomby podłożonej przez Danny’ego w synagodze zegar samoistnie się zatrzymuje. Żydzi uznają to za cud, działanie woli Boga. W żydowskiej Kabale dużą rolę odgrywają liczby i ich mistyczne oraz symboliczne znaczenie. Do zestawienia z filmem „Pi” w reż. Darrena Aronofsky’ego (1998).

Danny nie uznaje państwa Izrael – uważa, że to „ziemia ludzi sukcesu”, a nie Żydów. Jego zdaniem prawdziwy Żyd jest wędrowcem, tułaczem, nomadą. Izraelskich Żydów oskarża zaś o bycie nazistami, militarystami, a nawet faszystami wysyłającymi wojska na terytoria okupowane.

Motto filmu to słowa: „Nienawidzę i kocham. Kto mi powie dlaczego?” Katullusa. Pytanie rzymskiego poety Gaiusa Valeriusa Catullusa (I w p.n.e.) można interpretować w kontekście filmu jako manifest bezradności człowieka wobec własnych odczuć. Także, jako potrzebę dowiedzenia się więcej o sobie samym i przyczynach odczuwania najsilniejszych ludzkich namiętności, jakimi są miłość i nienawiść. Te dwa uczucia w naszej kulturze traktowane są często jako dwa przeciwstawne bieguny jednego zjawiska. Oś konstrukcyjna relacji międzyludzkich. Miłość, to głębokie uczucie pozytywne, skierowane do osoby, grupy ludzi etc. połączone z pragnieniem dobra i szczęścia. Miłość daje zadowolenie i umożliwia samorealizację dzięki obecności drugiego człowieka, albo obecność w danej grupie. Uważana jest za uczucie nadające sens ludzkiej egzystencji. Natomiast nienawiść jest destrukcyjnym uczuciem bardzo silnej niechęci wobec drugiej osoby, grupy, często o charakterze obsesyjnym. Wynika z bólu związanego z głębokim zranieniem. Łączy się z potrzebą czynienia zła.

Interpretacja motta, w kontekście całego filmu, wyraźnie ukierunkowuje uwagę widza na wewnętrzne nastawienie głównego bohatera wobec Boga i religii. Danny zna i szanuje swoją wiarę (judaizm), nie może jednak pogodzić się z jej naukami. Szczerze jej nienawidzi, próbuje ją zwalczać i negować. Szacunek do własnej wiary nakazuje jednak głównemu bohaterowi gruntowne studiowanie jej założeń. Te studia powodują w nim frustrację, wynikającą z niemożności „naukowego” (czasem też logicznego) wyjaśnienia przykazań płynących z religii, a tym samym, wywołują w nim wewnętrzną potrzebę walki z jej założeniami. Warto zwrócić uwagę na występującą w tym przypadku zależność między nauką i wiarą. Znamienne jest także „dwoiste” zachowanie głównego bohatera; z jednej strony chce on zwalczać Żydów, zabijać ich, z drugiej zaś z niezwykłym szacunkiem odnosi się do Tory oraz celebruje (jako działanie magiczne) naukę pisma i zasad religii, które chce poznać jego dziewczyna. Na swój specyficzny sposób wierzy też w Boga.

Film można potraktować jako dyskurs; formę dialogu z ideologią neonazistowską, poprzez przedstawienie różnych jej aspektów z wielu perspektyw. Te perspektywy, to punkt widzenia sprawy przez: społeczność żydowską, osadzoną głęboko w tradycji i religii swojego narodu; zbuntowanego młodego Żyda, który z racji urodzenia i uczęszczania do jesziwy doskonale zna zasady życia, a także wiary narodu wybranego, i je kwestionuje; środowiska intelektualistów nowojorskich powiązanych ze światem finansjery i polityki; grupy skinheadów, gotowych na wszytko, aby zniszczyć znienawidzonych wrogów.

Scenariusz filmu został „(…) zainspirowany autentycznymi wydarzeniami. W 1965 r. W „New York Timesie” ukazał się artykuł o młodym człowieku, który został aresztowany podczas demonstracji Ku Klux Klanu. Zaskoczenie wzbudził fakt, iż ów mężczyzna był Żydem. „New York Times” postanowił sprawę zbadać i namówił młodego człowieka na wywiad. Podczas rozmowy z dziennikarzem okazał się on być niezwykle inteligentnym mężczyzną, który swojemu rozmówcy przedstawił całą masę argumentów na poparcie swoich antysemickich poglądów. Kiedy dziennikarz zapytał, jak to możliwe, że mówi takie rzeczy, skoro sam jest Żydem młody człowiek wpierw zaprotestował, a potem zagroził, że jeśli ta informacja zostanie opublikowana zabije reportera, a później siebie. „New York Times” wywiad wydrukował i rzeczywiście kilka godzin po ukazaniu się w kioskach gazety mężczyzna popełnił samobójstwo.” Za www.alekinoplus.pl

„Fanatyk” to fabularny debiut Henry’ego Beana. Reżyser otwarcie mówi o swoim żydowskim pochodzeniu i należy do konserwatywnej synagogi w Nowym Jorku. Projekt filmu dojrzewał przez ponad 12 lat i był wynikiem wnikliwej analizy korzeni współczesnego antysemityzmu. Dla odtwórcy głównej roli – Ryana Goslinga, „Fanatyk” stał się przepustką do wielkiej aktorskiej kariery.

„Fanatyk” jako opowieść o młodzieńczym buncie. Jej bohaterem jest Żyd, studiujący w szkole rabinackiej (jesziwie) w Nowym Jorku. Obdarzony silną osobowością, samodzielnie myślący chłopak, podczas dyskusji na temat biblijnej historii patriarchy Abrahama, traci wiarę w boską miłość do ludzi. Uważa, że Bóg okazał się okrutny dla swojego wiernego wyznawcy, a biblijna próba posłuszeństwa (ofiara Abrahama) jest w istocie manifestacją siły i despotyzmu. Danny Balint zostaje zrugany przez wykładowcę za te obrazoburcze słowa. Niezrozumiany, odtrącony za nieposłuszeństwo (opozycja do ofiary Abrahama) opuszcza jesziwę i staje się zaciekłym antysemitą.

• „Gdybyś wyszedł z Egiptu, zostałbyś zniszczony na pustyni razem z tymi, którzy wielbili złotego cielca. (nauczyciel)
• W takim razie niech mnie unicestwi teraz. No dalej. Zabij mnie. Oto jestem, zrób to.” (Danny)

Na podstawie ewolucji charakteru Danny’ego można śledzić tzw. efekt Lucyfera opisany przez Philipa Zimbardo. Jest to mechanizm, powstający na skutek oddziaływania na jednostkę czynników społecznych, środowiskowych, które powodują, że „zwyczajni”, „dobrzy” ludzie stają się „źli”.

Przyczyny buntu bohatera widzowie śledzą podczas kilku retrospekcji. Są one bledsze, utrzymane w szaro-błękitnej kolorystyce, jakby zatarte przez czas. Za każdym razem Danny bierze udział w pamiętnej dyskusji, a następnie ucieka z gmachu uczelni rabinackiej; zbiega po schodach. W ostatniej scenie filmu, kiedy chłopak odwiedza dom modlitwy, gdzie za chwilkę ma wybuchnąć podłożona przez niego bomba, Danny symbolicznie powraca do swojej wiary i swojego dziedzictwa. A może także do swojego Boga. Tylko czy on istniej?

Najpierw obserwujemy w ujęciu/przeciwujęciu Danny’ego jako hitlerowca znęcającego się nad bezbronnym Żydem i jego malutkim dzieckiem (autentyczna historia opowiedziana w ramach fabuły przez ofiarę represji), a następnie już jako Żyda, który nie zamierza przyglądać się biernie gwałtom, tylko rzuca się na swojego oprawcę.

Kiedy wybucha bomba, Danny wchodzi poprzez „jasność” na tę samą klatkę schodową jesziwy, którą opuścił jako młody bluźnierca. Na swojej drodze, jak w zaciętym mechanizmie, na półpiętrze wciąż od nowa, spotyka nauczyciela i rozmawia z nim na ten sam temat – ofiary Abrahama. Jest jednak różnica, wcześniej uciekał schodami w dół, teraz zmierza ku górze.

• „Danny! Cieszę się że wróciłeś! Chciałbym dokończyć dyskusję którą zaczęliśmy”. (nauczyciel)
• „Nie mam teraz czasu”. (Danny)
• „O Abrahamie i Izaaku, pamiętasz co mówiłeś, że Izaak umarł w krainie Moria… Myślałem o tym, może faktycznie masz rację… Umarł, by potem się odrodzić w świecie, który nadejdzie. Danny, zatrzymaj się! Dokąd tak biegniesz? Nie wiesz? TAM NIC NIE MA” (nauczyciel)

Scena, w której skinheadzi zostają skazani przez sąd na konfrontacje, rozmowy z ofiarami przemocy hitlerowskiej. Podobnej do tej, jakiej oni się dopuszczają i planują. Scena ta jest bardzo istotna z punktu widzenia ewolucji bohatera. Głoszone przez niego i neonazistowskie otoczenie teorie nie były dotąd weryfikowane przez inne grupy społeczne. Dopiero podczas tych rozmów skinheadzi mieli okazję zorientować się, że Holocaust był faktem. że ofiarami padali faktyczni, konkretni, nie anonimowi ludzie, dla których było to straszliwą tragedią życiową. W trakcie tej rozmowy Danny zaczyna rozumieć, że słabość, bezwolność, o którą obwinia Żydów nie jest łatwa do oceny. I nie powinien tamtych dramatycznych faktów oceniać ten, kto nie przeżył tragedii drugiego człowieka. Od tego momentu kiełkuje u Danny’ego chęć ponownego utożsamienia się z przedstawicielami swojego narodu. Potrzeba, żeby stanąć w obronie człowieka skrzywdzonego.

Portret bohatera. Młody wrażliwy chłopak, szukający własnych odpowiedzi dotyczących wiary, zostaje zszokowany okrucieństwem starotestamentowego Boga. Nie próbuje spojrzeć na sprawę z innych perspektyw, tylko osobiście zraniony brakiem akceptacji dla jego wątpliwości, odwraca się od swojej społeczności. W przypadku osoby pochodzenia żydowskiego jest to sprawa fundamentalna – zakorzenienia w świecie. Decyzja Danny’ego o pozostaniu poza grupą wyznaniową, poza wspólnotą oznacza bycie „wiecznym tułaczem” do potęgi. Chłopak staje się antysemitą, okrutny jak jego Bóg dołącza do grupy skinheadów. Nienawidzi swoich braci w wierze, ale i pogardza jednocześnie prymitywnymi osiłkami skinheadami. Nie może znieść swojego pochodzenia i zaakceptować pokory, jaka jest wpisana w paradygmat funkcjonowania narodu żydowskiego. Dostrzega także marazm, pustkę ideologii neonazistowskiej. Znajduje się w potrzasku swoich emocji i przekonań. Dopuszczając się aktów okrucieństwa (pobicie pokornego studenta w autobusie, próba zabicia bankowca), nie znajduje ukojenia dla swojego gniewu, żalu, frustracji. Mimo wszystko nie potrafi uciec od swojego pochodzenia. Jego symboliczna ofiara (odprawianie liturgii tuż przed wybuchem bomby, uratowanie wiernych, poświęcenie siebie) jest powrotem do motywu Abrahama i Izaaka. Z tym, że Danny sam podejmuje decyzję w swojej sprawie. Za milczącym przyzwoleniem Boga.

Wątek kryminalny. W filmie istotną rolę pełni dziennikarz „New York Timesa”, który prowadzi własne śledztwo w sprawie grupy dokonującej zamachów na społeczność żydowską. To on ujawnia fakt, że Danny jest z pochodzenia Żydem. Przyjaciółka z lat dziecięcych, Miriam, która jest pracownikiem tajnych służb, ostrzega Danny’ego, że poczynania jego grupy są śledzone i zachęca do wydania partnerów.

Dyskurs z neonazizmem. Cały film jest głosem w dyskusji na temat nienawiści rasowej i narodowej. Przedstawia wiele stereotypów i przekonań lansowanych przez środowiska np. antysemickie.

Argumenty neonazistowskich intelektualistów: beznadziejne położenie ludności białej w związku z zalewem USA przez ludność czarną, określanie Afroamerykanów jako Czarnych, śmiecie, obwinianie o odbieranie Białym możliwości zatrudnienia i utrzymania, o samobójstwa młodych ludzi pozbawionych miejsc pracy, niszczenie „duszy tego kraju”, brak dobrego przywództwa, brak wspólnoty, upadek kultury. Według nich, „prawdziwym Amerykanom” rząd ma do zaproponowania tylko wolny handel, w którym biedni Biali nie mogą brać udziału. W zamian za utratę godności osobistej otrzymują fundusze zapomogowe. W innej sytuacji są Żydzi, którzy od wieków monopolizują handel i są elitą finansjery.
Wypowiedź na temat Żydów, geneza antysemityzmu (1:03:34 – 1:04:24) „Dlaczego ich nienawidzimy? Przedstawię to tak: Czy nienawidzimy ich ponieważ są inni niż my? Lub może nienawidzimy bo są zamknięci, izolują się… A może bo mają pieniądze i pokazują to wkoło? Może dlatego że są komunistami albo kapitalistami? A może bo mają wysoki poziom inteligencji i bardzo urozmaicone życie seksualne? Wiecie dlaczego naprawdę ich nienawidzimy? Nienawidzimy ich… bo istnieją. To jest naturalne, tak jak pociąg mężczyzny do kobiet, miłość do swych dzieci, strach przed śmiercią. Nie ma żadnej przyczyny. I jeśli pojawi się jakiś sprytny dupek starający się argumentować, że nie mamy racji, to tylko sprawi, że będziemy ich jeszcze bardziej nienawidzić. Jedyny powód jakiego potrzebujemy to trzy proste litery ŻYD”.
W trakcie rozmowy z dziennikarzem Danny daje wykładnię swoich poglądów i całego ruchu (23:07-26:32) „Współczesny świat to żydowska choroba. Możesz to trochę rozwinąć? W naszym ruchu, rasowym, wierzymy, że są wyższe i niższe rasy. Wiesz… Biali na górze Czarni na dole. Azjaci, Arabowie Metysi gdzieś pomiędzy . (…) Danny, a co z Żydami? Żydzi? Judaizm? To Jest jak choroba. Dlaczego judaizm jest chorobą? (…) Ponieważ Żyd jest w istocie kobietą. (…) żydostwo to sztuka przenikania i ufności. Dobra, więc to nieprawda, że Żydzi rządzą mediami, czy mają wszystkie banki, tylko chodzi o seks… Nie, nie. Żydzi kontrolują media i banki. Głównie inwestycyjne, nie komercyjne, ale chodzi o to, że większość stosuje te same zasady których używa w dziedzinie seksualności. Oni podkopują wartości tradycyjnego życia, rozrywają społeczeństwo. (…) Prawdziwi ludzie wywodzą swą mądrość z ziemi, ze słońca, z morza, wiesz… Oto jak żyjemy. Ale Żydzi nie mają ziemi. Tak, to prawda. To nie są Żydzi. – To są Żydzi. Nie, to są ludzie sukcesu. (…) Już nie potrzebują religii, ponieważ mają ziemię. Prawdziwy Żyd jest wędrowcem. On nie jest człowiekiem. Nie ma korzeni… Nie umie wbić gwoździa czy zaorać pola, jedyne co umie robić to kupować, sprzedawać, inwestować kapitał, manipulować rynkiem, i wiesz, to jest mentalna dominacja. Bierze ludzkie życie, które jest zakorzenione i zmienia je w kosmopolityczną kulturę. Oni rządzą książkami, liczbami i ideami, wiesz… Oto ich siła. (…) W ciągu ostatnich trzech stuleci ci ludzie przyjechali tu z gett Europy. Wydarli nam nasz świat.”
(01:18:26 – 01:18:54) Przemowa Danny’ego na spotkaniu finansjery: „Gdyby Hitler nie istniał, Żydzi by go sami wymyślili. Ta nienawiść potrzebna jest temu tzw. wybranemu narodowi, by trwać na tym świecie. I oto ta straszna prawda: naszym największym problemem są naziści. Im gorzej traktujemy Żydów, tym silniejsi się oni stają. Niewola w Egipcie dała im dominację na starożytnym Bliskim Wschodzie. Pogromy ich zahartowały. Auschwitz dało początek państwu Izrael. Poświęcenie jednostek jest jeszcze jednym przejawem ich geniuszu.”

Kobieta w kulturze i religii żydowskiej. Carla Moebius, dziewczyna Danny’ego, kiedy orientuje się, że chłopak jest żydem, zaczyna badać religię i tradycje jego narodu. Uczy się języka hebrajskiego, judaistycznych modlitw, zasad kuchni koszernej. Odwiedza synagogę. Powoli z osoby zainteresowanej inną kulturą staje się żydówką. Próbuje przywrócić Danny’ego jego religii i narodowi, zapewne czuje, że od tego zależy szczęście chłopaka i pogodzenie się z samym sobą.
W judaizmie przynależność religijną dziedziczy się po matce. Jeśli kobieta nie-żydówka zdecyduje się na konwersję, staje się taka samą pełnoprawną żydówką, jak kobieta urodzona w rodzinie żydowskiej.
Kobieta w tradycji żydowskiej jest opiekunką domu, strażniczką tradycji, którą przekazuje dalej. Od niej zależy czy dzieci poznają zasady koszernego stylu życia. W małżeństwie małżonkowie są równi, kobieta ma prawo do odpoczynku, mężowie często słyszą napomnienie „podporządkuj się w domu żonie, ponieważ to od niej zależy spokój w rodzinie”.

Z rozmowy z Anną Lebet-Miniakowską
http://kobieta.interia.pl/archiwum/news-status-kobiety-w-judaizmie,nId,409646

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Ofiara Abrahama. Abraham był pierwszym z hebrajskich patriarchów. Kiedy dobiegał już 99 lat, objawił mu się Jahwe i obiecał obdarzyć licznym potomstwem. Po roku narodził się wyczekiwany i ukochany syn Izaak. Wtedy Bóg kazał Abrahamowi złożyć syna w ofierze. Abraham wahał się, jednak przygotował drewno na stos ofiarny i wyruszył wraz z synem w góry. Tam zbudował ołtarz i kiedy miał wykonać wolę bożą ukazał mu się anioł, który powiedział, że próba wiary została wypełniona. Abraham złożył w ofierze zamiast syna baranka. Na temat tego biblijnego wydarzenia powstało wiele tekstów kultury m.in.: obrazy Tycjana, Caravaggia, Rembrandta van Rijn, Marca Chagalla, Januariusa Zicka; utwory literackie np. „Bojaźń i drżenie” Sorena Kierkegaarda, „Ofiarowanie” Gustawa Herlinga Grudzińskiego.

Danny, to zdrobnienie od imienia Daniel. To nasuwa skojarzenie z bohaterem biblijnej Księgi Daniela, prorokiem żydowskim. Daniel był młodzieńcem wziętym do niewoli babilońskiej. Został służącym na dworze króla Nabuchodonozora II. Mimo nacisków, wielu prób złamania jego wiary i przywiązania do zasad religijnego życia (został wrzucony do rozpalonego pieca, potem do jaskini lwów) pozostał posłuszny swojemu Bogu. Daniel zasłynął jako „tłumacz” snów króla, a potem jego następcy, wnuka Baltazara. Odczytał znaczenie napisów na ścianie, które pojawiły się nieoczekiwanie podczas uczty Baltazara, po zbezczeszczeniu przez biesiadników naczyń liturgicznych zrabowanych w Jerozolimie (mane, tekel, fares – policzone, zważone, rozdzielone). Interpretacja tych słów sprowadzała się do przepowiedni upadku Babilonu i śmierci króla Baltazara. Jeszcze tej samej nocy Persowie wkroczyli do obleganego Babilonu, a Baltazar został zabity.

Słowa przepowiedni – mane, tekel, fares – pojawiają się w wielu tekstach kultury, np. w filmie „Stalker” Andrieja Tarkowskiego czy „8 i pół” Federico Felliniego, w jednym z wątków filmu „Nietolerancja” D. W. Griffitha, jest także film „Uczta Baltazara” Jerzego Zarzyckiego oraz obraz Rembrandta pod tym samym tytułem.

Daniel nigdy nie wyrzekł się swojej wiary, trwał przy niej niezłomnie, mimo, że proponowano mu w zamian zaszczyty. Jego postawa spowodowała, że stał się wzorem do naśladowania i człowiekiem otaczanym powszechnym szacunkiem. Danny Balint, bohater filmu, zwątpił w swojego Boga bardzo szybko i przeszedł na stronę bluźnierców. Związał się z grupą wpływowych osób, które promowały ideologię neonazistowską. Jednak nie posunął się do profanacji zwojów Tory. Uchronił świętą księgę przed zbezczeszczeniem i zniszczeniem. A zatem wyrok na niego nie został wydany, nie przekroczył ostatecznej bariery.

Na podstawie www.bethania.pl oraz www.wikipedia.pl

Motyw schodów. W „Słowniku symboli” Władysława Kopalińskiego nie ma hasła „schody”. Jednak większość opracowań na temat symboli i ich znaczeń utożsamia schody z drabiną. A zatem: „symbolizuje wysokość, dążenia, ambicje i aspiracje; sny; (…) ścieżkę do Raju, drogę do doskonałości (…). Drabina ma wyobrażać wszechobecność opatrzności boskiej i zapewnienie, że droga pomiędzy Ziemią a niebem jest zawsze otwarta. (…) Drabina – szczeble do zdobycia wiedzy (…) i zejście do świata podziemnego. (…)” Wszystkie wymienione sensy można odnaleźć w omawianym filmie.

Wizerunki skinheadów w filmie: „Romper Stomper” Geoffrey Wright (1992), „Więzień nienawiści” Tony Kaye (1998), „Oi! Warning” Ben Reding, Dominik Reding (1999), „Oi for England” Tony Smith (1982), „Made in Britain” Alan Clarke (1982), „Skin” Hanro Smitsman (2008), „To właśnie Anglia/This is England” Shane Meadows (2006), „Jeż Jerzy” Wojtek Wawszczyk, Jakub Tarkowski, Tomasz Leśniak (2011), „Made in Poland” Przemysław Wojcieszek (2010).

Prawdopodobnie nie jest przypadkiem, że głowni ideolodzy nurtu neonazistowskiego nazywają się Lina Moebius i Curtis Zampf. Może to swoista zabawa z kulturą niemiecką? Zampf por. „Mein Kampf” Adolfa Hitlera. Nazwisko Moebius odsyła nas do słynnej serii kryminalnej o złoczyńcy Doktorze Mabuse. Film Fritza Langa z 1922 r., zaliczany do nurtu niemieckiego ekspresjonizmu, składa się z dwóch części: „Gracz – portret naszych czasów” i „Piekło – gra naszych czasów”. Fritz Lang kontynuował serię realizując jeszcze „Testament doktora Mabuse” w 1933 roku i „Tysiąc oczu doktora Mabuse” w 1960 roku. Mabuse był człowiekiem bezdusznym, ucieleśnieniem zła. Twierdził, że jedyną rzeczą, jaka mu się nigdy nie znudzi i nadaje sens życiu, jest „gra z ludźmi i ich przeznaczeniem”.