Krótka informacja o filmie

Nieznana historia haitańskiego kapłana wudu, Amona Fremona, który odwiedził Polską Rzeczypospolitą Ludową w 1980 roku na zaproszenie Jerzego Grotowskiego. „Sztuka znikania” to metafizyczne spojrzenie na czasy socjalizmu oczami przybysza z zupełnie innej krainy. Film zrealizowany został w ramach projektu „Przewodnik do Polaków” Instytutu Adama Mickiewicza, którego celem była promocja kultury polskiej w krajach Unii Europejskiej.

materiały dystrybutora

Związki z podstawą programową

Język polski

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń zna teksty literackie i inne teksty kultury wskazane przez nauczyciela.
Wstępne rozpoznanie. Uczeń

• prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki;
• określa problematykę utworu.

Analiza. Uczeń:

• wskazuje zastosowane w utworze środki wyrazu artystycznego i ich funkcje (poznane wcześniej, a ponadto: oksymorony, synekdochy, hiperbole, elipsy, paralelizmy) oraz inne wyznaczniki poetyki danego utworu (z zakresu podstaw wersyfikacji, kompozycji, genologii) i określa ich funkcje.

Interpretacja. Uczeń:

• wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa-klucze, wyznaczniki kompozycji);
• wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne);
• porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich;
• odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu.

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne;
• dostrzega w świecie konflikty wartości (np. równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia) oraz rozumie źródła tych konfliktów.

Wiedza o kulturze

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:

• wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną);
• analizuje temat dzieła oraz treści i formę w kontekście jego różnych funkcji, wykorzystując podstawowe wiadomości o stylach i epokach z różnych dziedzin sztuki;
• analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki.

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:

• odnosi elementy kultury (zachowania, zwyczaje, praktyki, przedmioty materialne, dzieła sztuki) do kategorii: czas, przestrzeń, ciało, grupa społeczna (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród);
• dostrzega i nazywa związek między dziełem a sytuacją społeczno-historyczną i obyczajami epoki, w której powstało.

Historia

Polska w systemie komunistycznym. Uczeń:

• charakteryzuje realia życia gospodarczego i społecznego PRL-u;
• porównuje przyczyny i skutki kryzysów 1956 r., 1968 r. i 1970 r., 1976 r.;
• ocenia polityczną i społeczną rolę Kościoła katolickiego w PRL-u.

Rozkład systemu komunistycznego w Polsce – polska droga do suwerenności. Uczeń:

• wyjaśnia znaczenie pontyfikatu Jana Pawła II dla przemian politycznych w Polsce;
• wyjaśnia przyczyny i skutki wydarzeń sierpniowych 1980 r. oraz ocenia rolę Solidarności w przemianach politycznych i ustrojowych;
• przedstawia okoliczności wprowadzenia i następstwa stanu wojennego.

Poziom rozszerzony

Polska w latach 1956–1980. Uczeń:

• charakteryzuje i porównuje etapy: 1956–1970 i 1970–1980;
• wyjaśnia przyczyny kryzysów społeczno-politycznych: 1968 r., 1970 r., 1976 r. i 1980 r.;
• charakteryzuje relacje państwo – Kościół i ocenia rolę Kościoła w życiu społecznym;
• charakteryzuje kulturę i życie codzienne w Polsce Ludowej.

Polska w latach 1980–1989. Uczeń:

• wyjaśnia ideę Solidarności i jej wpływ na przemiany społeczno-polityczne w Polsce;
• charakteryzuje państwo i społeczeństwo w czasie stanu wojennego oraz ocenia społeczno-gospodarcze i polityczne skutki stanu wojennego;
• prezentuje oceny polskiej historiografii dotyczące PRL-u.

Wiedza o społeczeństwie

Polityka, ideologie, doktryny i programy polityczne. Uczeń:

• charakteryzuje ideologie totalitarne (komunizm, nazizm), odwołując się do przykładów historycznych.

Systemy partyjne. Uczeń:

• charakteryzuje system monopartyjny, dwupartyjny i wielopartyjny;
• porównuje funkcje partii politycznych w państwach demokratycznych i niedemokratycznych.

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

	TAK	NIE
Praca z filmem stwarza możliwości rozwoju kompetencji kluczowych uczniów	x
Film motywuje uczniów do samodzielnego uczenia się i poznawania	x
Film sprzyja rozwojowi wyobraźni uczniów	x
Film inspiruje do wykorzystania niestandardowych i oryginalnych metod pracy z uczniami	x
Film pozwala zaprojektować cykl zajęć wokół przedstawionego problemu	x
Film zawiera sceny przemocy		x
Film zawiera sceny erotyczne		x
Projekcja filmu musi być poprzedzona zajęciami wprowadzającymi		x
Analiza filmu wymaga obecności na zajęciach specjalisty (psychologa, pedagoga, innych)		x

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Język polski

Metafora i alegoria jako środki wyrazu ukazujące czasy PRL-u – „Sztuka znikania” i wybrane wiersze Zbigniewa Herberta.

Język ezopowy w poezji Stanisława Barańczaka i filmowym komentarzu Ignacego Karpowicza do „Sztuki znikania”, reż. Bartosz Konopka i Piotr Rosołowski.

Wiedza o kulturze

Rola archiwaliów i montażu w filmie dokumentalnym – „Sztuka znikania”, reż. Bartosz Konopka i Piotr Rosołowski.

Film dokumentalny jako rodzaj filmowy – „Sztuka znikania” jako mocument i dokument kreacyjny.

Historia

Kultura i życie codzienne w Polsce Ludowej – „Sztuka znikania”, reż. Bartosz Konopka i Piotr Rosołowski.

Przyczyny kryzysów społeczno-politycznych w Polsce w latach 80. XX wieku na podstawie źródeł historiograficznych i filmu dokumentalnego „Sztuka znikania”.

Wiedza o społeczeństwie

Charakterystyka ideologii komunistycznej w odwołaniu do filmu dokumentalnego „Sztuka znikania”.

PZPR, czyli system monopartyjny w czasach PRL-u – „Sztuka znikania”, reż. Bartosz Konopka i Piotr Rosołowski.

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Klasyfikacja gatunkowa

„Sztuka znikania” jest kłopotliwa do zakwalifikowania gatunkowego. Według założenia twórców miał być to film dokumentalny opowiadający o przybyciu do Polski na zaproszenie Jerzego Grotowskiego haitańskiego kapłana wudu Amona Fremona. Ta historia się zdarzyła, lecz nie została zarejestrowana na taśmie filmowej, zatem wizja Konopki i Rosołowskiego jest ich osobistym wyobrażeniem tego spotkania, raczej filmową impresją niż dokumentem, lub, posługując się innym określeniem znawców gatunku, dokumentem kreacyjnym. Marta Gulba, współtwórczyni filmu (asystentka reżysera, kierownik produkcji), wybrała do filmu fragmenty archiwaliów ukazujących czasy PRL-u. Dominuje w tym pewna tendencja, która ma pokazać, że Haitańczykowi, przybyszowi z zewnątrz, Polska jawi się jako kraj pełen tajemniczych rytuałów, dziwnych zdarzeń i nieszczęśliwych ludzi.

Narracja w filmie

Twórcy zastosowali narrację pierwszoosobową, „wykorzystując” obcokrajowca (obcego) jako sprawozdawcę zdarzeń. Nadało to subiektywny charakter relacji, a zarazem stworzyło widzowi możliwość odczucia dystansu, przyjrzenia się z boku znanym z historii faktom, prowokując nierzadko do śmiechu czy refleksji.

Jakub Majmurek napisał: „Wierzenia voodoo, polska historia, nasza tradycja romantyczna, katolicyzm, polskie kino, wizualne dokumenty epoki zlewają się tu w jedną gęstą, surrealistyczną halucynację oszołomionego przez wyrzucony w obcy sobie polski kontekst gościa z amerykańskich tropików” (Jakub Majmurek, „Polska drugim Haiti”, „Krytyka Polityczna” online z dn. 22.07.2013).

W jednym z wywiadów Bartek Konopka powiedział: „Z grupą Grotowskiego Amon spędził kilka miesięcy, potem na przemian znikał i wracał. Nikt nie wiedział, co się z nim działo. Prawdopodobnie był ciekaw Polski, ale niewiele z niej rozumiał. Patrzył na kolejki w sklepach i myślał, że ludzie gromadzą się, żeby być razem. Nie rozumiał, dlaczego milczą, nie rozmawiają ze sobą. Nasza interpretacja jest taka, że on, nie rozumiejąc rzeczywistości materialnej, zaczął kontaktować się z duchami. Widział, że coś z Polakami jest nie tak, widział zniewolenie, bierność. Ale zrozumiał, że w tym, co działo się wokół Solidarności, był silny aspekt duchowy. Mógł widzieć Polaków wieszających na bramie portrety Matki Boskiej i interpretował to tak, że oni przyzywają Erzulie Dantor. Dla niego to musiało być przebudzenie całego panteonu duchów narodowych” (Dawid Karpiuk, „Kapłan voodoo walczy z komunizmem”, „Newsweek” online z dn. 11.05.2013).

Dialog z narodową tradycją

W „Sztuce znikania” pojawiają się cytaty i aluzje filmowe do tekstów kultury o proweniencji romantycznej. W filmie oglądamy fragmenty „Lawy” w reż. Tadeusza Konwickiego i fragmenty „Wesela” w reż. Andrzeja Wajdy, rozprawiające się z mitologią narodową. Paweł T. Felis napisał: „Można uznać, że Konopka i Rosołowski obłaskawiają polską historię, bawią się – chwilami kampowo niemal – romantycznym mitem i polskim mesjanizmem, ale można też uznać, że sam ich prowokacyjny film jest duchowym rytuałem: próbą spotkania słowiańskich obrządków z wudu, katolickiego Boga i haitańskiego Loa, odległych wierzeń i mitów” (Paweł T. Felis, „Kapłan wudu przyjeżdża do Polski. »Sztuka znikania« dziś w kinach”, „Gazeta Wyborcza” online z dn. 19.07.2013).

Bartek Konopka w następujący sposób uzasadnił potrzebę rozliczenia się z przeszłością: „W pewnym momencie zdałem sobie sprawę, że nie kręcimy tylko filmu o Amonie, tylko o tym, czym on w 1980 roku się zafascynował. A więc o polskiej duchowości, o sile, jaka wstąpiła w ludzi, o pragnieniu wolności. Dlatego zaczęliśmy studia nad romantyzmem, konsultowaliśmy się z profesorem Leszkiem Kolankiewiczem, czytaliśmy książki Marii Janion, ale też sięgnęliśmy do własnej przeszłości, zdałem sobie sprawę, jak ta duchowość była ważna w moim domu. W czasach socjalizmu polityką interesowali się zwyczajni ludzie. Ojciec miał wykształcenie techniczne, ale często rozmawiał o historii Polski, o zaborach, o sytuacji geopolitycznej. Głęboko przeżywał wizyty papieża, czuł się wtedy we wspólnocie, ładował akumulatory na następne lata. Dużo czytał; Słowackiego, Mickiewicza. To wszystko było w naszym życiu obecne. Dzisiaj ciężko się o tym mówi, bo wiele tych symboli zostało zawłaszczonych przez prawicę. Ale chcieliśmy przypomnieć tę dawną, uduchowioną Polskę. I przy okazji opowiedzieć o mechanizmach historii” (Barbara Hollender, „Wudu kontra PRL” „Rzeczpospolita” online z dn. 16.07.2013).

Rola archiwaliów i montażu

Duet Bartosz Konopka i Piotr Rosołowski zasłynął z błyskotliwego debiutu nominowanego do Oscara „Królika po berlińsku” (2009). W tamtym filmie, podobnie jak i w „Sztuce znikania”, twórcy wykorzystali archiwalia, tworząc swoisty remiks obrazów współczesnych i zapisanych przed laty na taśmie filmowej. Oczywiście nie było to działanie pionierskie w polskim dokumencie, ponieważ podobny zabieg zastosowała już wcześniej między innymi Jolanta Dylewska w „Kronice powstania w getcie warszawskim według Marka Edelmana” (1993). Działając na utrwalonej wcześniej materii filmowej, reżyserka „rozsunęła” przestrzeń kadru, zmieniła czas ujęcia, powiększyła fragmenty, znacznie powieliła liczbę klatek, co zwolniło ruch archiwalnych filmów. Dylewska nazwała ten zabieg „rozsuwaniem czasu i przestrzeni”.

Umiejętnie zmontowane cytaty filmowe tworzą modny wśród współczesnych twórców audiowizualnych found footage, czyli kolaż filmowy stworzony z fragmentów już istniejących dzieł. Oczywiście Piotr Rosołowski stworzył tu część zdjęć współczesnych, ale zostały one nakręcone „z ręki” i w taki sposób przetworzone w postprodukcji, że umiejętnie wpisują się w pierwszoosobową narrację Amona Fremona.

Metafora i alegoria

Twórcy posłużyli się metaforami i wyselekcjonowanymi środkami wyrazu, które miały być pomocne w stworzeniu historii związanej z duchowością i romantycznym piętnem polskiego mesjanizmu. Okazuje się, że owładnięcie przez duchy i bogów nie tylko bliskie jest haitańskiemu kapłanowi wudu, ale i Polakom czasu PRL-u. Na poziomie odbioru filmu jest to jeszcze wzmocnione wyszukanymi artystycznie i pełnymi ironii komentarzami współczesnego pisarza młodego pokolenia Ignacego Karpowicza. Święto na Stadionie Dziesięciolecia z okazji corocznych dożynek nazywa on „składaniem ofiar i odgrywaniem tanecznych rytuałów”, a obserwujących je notabli państwowych, w tym I sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka, „grupą kapłanów”. Stan wojenny skomentowany zostaje metaforycznym tekstem: „Nastała długa, zimna noc”, a odpowiedzialny za niego Wojciech Jaruzelski to „kapłan, który potrafi kraść dusze”. Te porównania i armia zombie, czyli ZOMO, przynoszą widzowi skojarzenia z Wroniakami, Milipantami, Bubekami, Złomotami i Szpiclami z „Wrońca” Jacka Dukaja. Jednak Dukaj, mimo że podobnie jak Karpowicz posługuje się słowami-kluczami, metaforą i ironią, wyśmiewa schematy i stereotypy dotyczące 1981 roku znane z dyskursu politycznego.

Paralelizm losów Fremona i jego narodu z historią Polaków jest akcentowany poprzez skojarzenia z haitańską kulturą. Jagna Lewandowska opisała obserwacje głównego bohatera następująco: „Pompatyczne obchody dożynek, czyli w istocie przesiąknięty propagandą hołd składany komunistycznym władzom, przyrównuje do karaibskich obrzędów ku czci kapłanów. Tłumiący strajki zomowcy utożsamiani są z powstającymi z grobów zombie, Matka Boska Częstochowska, której charakterystyczny wizerunek dotarł na Karaiby z XIX-wieczną armią, to bogini Erzulie Dantor, a Jaruzelski jest najgroźniejszym z demonów, Baronem Samedi, któremu w dzień zaduszny śpiewa się erotyczne pieśni i składa w ofierze najlepszy rum i cygara. Wszystko, otrzymując nowe nazwy, zaczyna się układać w logiczną całość, a sam Amon powoli odkrywa w sobie polską przynależność. Nadszedł czas na spłacenie długu wobec legionistów – hungan postanawia przebudzić nadwiślański naród, odprawiając rytuał wudu odpędzający złe moce” (Jagna Lewandowska, „Sztuka znikania”, „Kino” 2013, nr 07/08, s. 90–91).

Interpretacja tytułu

Tytuł filmu bezpośrednio wiąże się z rzekomymi zdolnościami głównego bohatera do znikania i przenoszenia się w inne miejsce. Twórcy, gromadząc dokumentację do filmu, napotykali na wiele niejasności dotyczących wcześniejszych i dalszych losów Amona Fremona. Jego historię opisał Riccardo Orizio w książce „Zaginione białe plemiona. Podróż w poszukiwaniu zapomnianych mniejszości”. Włoski reporter odnalazł na Haiti wioskę zamieszkaną przez potomków polskich legionistów i usłyszał o Haitańczyku, który na przełomie lat 70. i 80. odwiedził komunistyczną Polskę. Historia Amona zainspirowała Konopkę i Rosołowskiego do filmowej impresji na ten temat: „Poprzez opowieści Haitańczyka Włoch zaczyna rozumieć, co się stało w Polsce końca lat 70., choć wciąż nie jest pewien, czy to, o czym mówi Amon, naprawdę się zdarzyło. To właśnie nas pociągało w tej historii. Stąd tytuł »Sztuka znikania«. On nam też znikał. Podobnie jak PRL, który traci swoją wyrazistość – można już zacząć o nim opowiadać w formie magicznej, legendarnej” (Tadeusz Sobolewski, „Kapłan wudu ogląda polski karnawał”, „Gazeta Wyborcza” online z dn. 09.05.2013).

Tytułowy motyw znikania nabrał tu znaczenia metafory. W innym wywiadzie Bartek Konopka powiedział: „PRL coraz bardziej nam się wymyka, zamienia w kolorowy, plastikowy zestaw kultowych przedmiotów i obrazków. Znika poważna refleksja, zostaje moda na gadżety i trochę martyrologii z podniosłą muzyką w tle” (Joanna Derkaczew, „Wudu i życie seksualne PRL”, „Gazeta Wyborcza” online z dn. 20.07.2011).

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Cytaty z literatury, aluzje filmowe:

• Adama Mickiewicza „Dziady”, cz. III;
• Stanisława Wyspiańskiego „Wesele”;

fragmenty z Polskich Kronik Filmowych;

• „Krzyżacy” w reż. Aleksandra Forda;
• „Lawa” w reż. Tadeusza Konwickiego;
• „Na srebrnym globie” w reż. Andrzeja Żuławskiego;
• „Pamiątki z Kalwarii” w reż. Jerzego Hoffmana;
• „Wesele” w reż. Andrzeja Wajdy.

Inne teksty kultury nawiązujące do tematyki filmu:

• „Psalm stojących w kolejce”, słowa: Ernest Bryll, muzyka: Wojciech Trzciński;
• „Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz” w reż. Stanisława Barei;
• „Rozmowy kontrolowane” w reż. Sylwestra Chęcińskiego;
• „Stan strachu” w reż. Janusza Kijowskiego;
• „Ostatni prom” w reż. Waldemara Krzystka;
• Jacka Dukaja „Wroniec”;
• Tadeusza Konwickiego „Wchody i zachody księżyca”;
• Wojciecha Siemiona „Niskie łąki”.

Motywy kulturowe:

Manipulacja – William Szekspir, „Makbet”; Bolesław Prus, „Lalka”; Gabriela Zapolska, „Moralność pani Dulskiej”; Kazimierz Moczarski, „Rozmowy z katem”.

Totalitaryzm – Tadeusz Borowski, opowiadania z tomu „Pożegnanie z Marią”; Gustaw Herling Grudziński, „Inny świat”; Albert Camus, „Dżuma”.

Stan wojenny – Zbigniew Herbert, „Raport z oblężonego miasta”; Marek Nowakowski, „Raport o stanie wojennym”.

Obcokrajowiec/obcy – Adam Mickiewicz, „Pan Tadeusz”; Bolesław Prus, „Lalka”; Maria Kuncewiczowa, „Cudzoziemka”; Stefan Chwin, „Hanemann”.