Krótka informacja o filmie

W baśniowej czasoprzestrzeni… Zła królowa Ravenna rozkazała Łowcy zabić Śnieżkę, gdyż ta, jak mówi królowej zwierciadło, jest najpiękniejszą na świecie. Łowca, który początkowo zamierza wypełnić polecenie Ravenny, z czasem pomaga pięknej królewnie odzyskać należną jej koronę – symbol władzy w królestwie jej zamordowanego podstępnie przez złą królową ojca. Do walki dobra ze złem włączają się krasnoludy w liczbie siedmiu…

Związki z podstawą programową

Język polski

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.
Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• odbiera komunikaty pisane, mówione, w tym nadawane za pomocą środków audiowizualnych – rozróżnia informacje przekazane werbalnie oraz zawarte w dźwięku i obrazie;
• rozpoznaje wypowiedzi o charakterze emocjonalnym i perswazyjnym;
• wyszukuje w wypowiedzi potrzebne informacje oraz cytuje odpowiednie fragmenty tekstu;
• porządkuje informacje w zależności od ich funkcji w przekazie;
• rozpoznaje intencję wypowiedzi (aprobatę, dezaprobatę, negację, prowokację);
• dostrzega w wypowiedzi ewentualne przejawy agresji i manipulacji;
• odróżnia informacje o faktach od opinii.

Samokształcenie i docieranie do informacji. Uczeń:

• samodzielnie dociera do informacji – w książkach, prasie, mediach elektronicznych oraz wypowiedziach ustnych;
• stosuje zasady korzystania z zasobów bibliotecznych, wyszukuje w bibliotece źródła potrzebnych mu informacji;
• twórczo wykorzystuje wypowiedzi krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie (np. recenzja, szkic, artykuł, esej).

Świadomość językowa. Uczeń:

• rozpoznaje wyrazy wieloznaczne i rozumie ich znaczenia w tekście.

Analiza i interpretacja tekstów kultury.
Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• opisuje odczucia, które budzi w nim dzieło;
• rozpoznaje problematykę utworu.

Analiza. Uczeń:

• przedstawia najistotniejsze treści wypowiedzi w takim porządku, w jakim występują one w tekście;
• charakteryzuje postać mówiącą w utworze;
• rozróżnia narrację pierwszoosobową i trzecioosobową oraz potrafi określić ich funkcje w utworze;
• omawia funkcje elementów konstrukcyjnych utworu (tytułu, podtytułu, motta, apostrofy, puenty, punktu kulminacyjnego);
• rozpoznaje odmiany gatunkowe literatury popularnej: powieść lub opowiadanie obyczajowe, przygodowe, detektywistyczne, fantastycznonaukowe, fantasy;
• znajduje w tekstach współczesnej kultury popularnej (np. w filmach, komiksach, piosenkach) nawiązania do tradycyjnych wątków literackich i kulturowych; wskazuje przykłady mieszania gatunków;
• uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: literatura, teatr, film, muzyka, sztuki plastyczne, sztuki audiowizualne.

Interpretacja. Uczeń:

• przedstawia propozycję odczytania konkretnego tekstu kultury i uzasadnia ją;
• uwzględnia w interpretacji potrzebne konteksty, np. biograficzny, historyczny.

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• ze zrozumieniem posługuje się pojęciami dotyczącymi wartości pozytywnych i ich przeciwieństw oraz określa postawy z nimi związane, np. patriotyzm, nacjonalizm, tolerancja – nietolerancja, piękno – brzydota, a także rozpoznaje ich obecność w życiu oraz w literaturze i innych sztukach;
• omawia na podstawie poznanych dzieł literackich i innych tekstów kultury podstawowe, ponadczasowe zagadnienia egzystencjalne, np. miłość, przyjaźń, śmierć, cierpienie, lęk, nadzieja, wiara religijna, samotność, inność, poczucie wspólnoty, solidarność, sprawiedliwość; dostrzega i poddaje refleksji uniwersalne wartości humanistyczne.

Tworzenie wypowiedzi.
Mówienie i pisanie. Uczeń:

• tworzy spójne wypowiedzi ustne (monologowe i dialogowe) oraz pisemne w następujących formach gatunkowych: urozmaicone kompozycyjnie i fabularnie opowiadanie, opis sytuacji i przeżyć, zróżnicowany stylistycznie i funkcjonalnie opis zwykłych przedmiotów lub dzieł sztuki, charakterystyka postaci literackiej, filmowej lub rzeczywistej, sprawozdanie z lektury, filmu, spektaklu i ze zdarzenia z życia, rozprawka, dedykacja; dostosowuje odmiany i styl języka do gatunku, w którym się wypowiada;
• stosuje zasady organizacji tekstu zgodne z wymogami gatunku, tworząc spójną pod względem logicznym i składniowym wypowiedź na zadany temat;
• tworzy plan twórczy własnej wypowiedzi;
• uczestniczy w dyskusji, uzasadnia własne zdanie, przyjmuje poglądy innych lub polemizuje z nimi;
• świadomie, odpowiedzialnie, selektywnie korzysta (jako odbiorca i nadawca) z elektronicznych środków przekazywania informacji, w tym z internetu.

Świadomość językowa. Uczeń:

• tworząc wypowiedzi, dąży do precyzyjnego wysławiania się; świadomie dobiera synonimy i antonimy dla wyrażenia zamierzonych treści;
• sprawnie posługuje się oficjalną i nieoficjalną odmianą polszczy¬zny; zna granice stosowania slangu młodzieżowego;
• stosuje związki frazeologiczne, rozumiejąc ich znaczenie;
• stosuje różne rodzaje zdań we własnych tekstach; dostosowuje szyk wyrazów i zdań składowych do wagi, jaką nadaje przekazywanym informacjom;
• wykorzystuje wiedzę o składni w stosowaniu reguł interpunkcyjnych; stosuje średnik;
• stosuje poprawne formy odmiany rzeczowników, czasowników (w tym imiesłowów), przymiotników, liczebników i zaimków; stosuje poprawne formy wyrazów w związkach składniowych (zgody i rządu);
• operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych.

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Lekcje języka polskiego.

Temat 1.
Te same, lecz nie zawsze i nie do końca takie same… motywy baśniowe – ich powtarzalność i… zmienność w filmach o Królewnie Śnieżce.

Temat 2.
Dawno, dawno temu… W filmowych światach literackiej baśni „Królewna Śnieżka” braci Grimm.

Temat 3.
Królewna i królowa. „Niepowtarzalna powtarzalność” portretów bohaterek filmów o Królewnie Śnieżce.

Temat 4.
Historie Królewny Śnieżki w filmowych narracjach (na przykładzie wybranej filmografii).

Temat 5.
Ta sama baśń, lecz różne nauki z niej płynące w kolejnych jej filmowych odsłonach. O wymiarze dydaktycznym i wychowawczym filmowych baśni (w kontekście baśni o Królewnie Śnieżce).

Temat 6.
Blisko, daleko, bardzo daleko… filmowym adaptacjom do pierwowzoru literackiego. Od literackości do filmowości – rzecz o filmowej adaptacji (w świetle wybranych filmów o Śnieżce).

Temat 7.
Baśń literacka i baśń filmowa. Z notatnika szkolnego literaturoznawcy i filmoznawcy. Gatunki literackie i gatunki filmowe.

Temat 8.
Między baśnią a fantasy i … między fantasy a baśnią… O sprzężeniach zwrotnych pomiędzy filmową baśnią i filmową fantasy.

Temat 9.
O estetycznych i artystycznych kreacjach motywów baśniowych w filmach zainspirowanych baśnią pt. „Królewna Śnieżka” braci Grimm.

Temat 10.
„Królewna Śnieżka” w XXI wieku – nasze wyobrażenia baśni braci Grimm. Zdajemy „test windy”, czyli redagujemy logline naszego filmowego projektu.

Proponowane metody pracy z filmem: burza mózgów i pytań, mapa mentalna, dyskusja (ukierunkowana, moderowana), debata za i przeciw, piramida priorytetów, ukierunkowana praca z dziełem filmowym, analiza i interpretacja filmu, szkolny projekt filmowy.

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Motto:
„Baśń filmowa (…) jest mariażem dwóch dziedzin sztuki – literatury i kina, spotkaniem książki z ekranem” (Ewelina Konieczna, „Baśń w literaturze i filmie”, Kraków 2005).

Komentarz:
Wiodącym zagadnieniem poddanym w niniejszym opracowaniu działaniom analityczno-interpretacyjnym jest powtarzalność motywów baśniowych i ich transpozycje w wybranych filmach.

Filmografia „inspirująca się”/zainspirowana w różnym stopniu i w różnym wymiarze baśniami literackimi jest niezwykle bogata i różnorodna, zarówno pod względem poddawanych adaptacyjnym działaniom filmu baśniom, jak i w estetykach w i artystycznych konwencjach wyrażanych przez filmowe sfery – wizualną i audialną.

Kino zawsze i od zawsze czerpało ze świata literackich baśni (a ostatnimi czasy te zabiegi wyraźnie się zintensyfikowały), kreując ich filmowe wizualizacje (i audiowizualizacje) i nadając im swój filmowy wymiar, lecz nigdy nie zapominając o ich literackiej genezie (a przecież pragenezą baśni były opowieści ustne, przekazywane w niezapisanej do czasu formie).

Kino ze względu na audiowizualność przekazu jest niejako w sposób oczywisty predystynowane do twórczych adaptacji baśniowych światów, gdyż: „… wizualny żywioł filmu posiada wielkie możliwości w kreacji fantastycznego świata baśni, kiedy to, co było wcześniej wyobrażone, może również zostać zobaczone” (Ewelina Konieczna, „Baśń w literaturze i filmie”, Kraków 2005).

Na potrzeby przedmiotowego studium dokonano autorskiego wyboru filmów, egzemplifikujących wspomniany powyżej tematyczny lejtmotyw, które zostały zawsze w jakimś stopniu zainspirowane baśnią braci Grimm pt. „Królewna Śnieżka” (są to bardzo różne filmowe ilustracje literackiej baśni), wydaną po raz pierwszy w roku 1812 w zbiorze „Baśni dla domu i dzieci”, które są zasłyszanymi autentycznymi baśniami ludowymi.

Spośród kilkunastu filmów fabularnych, aktorskich i animowanych, wybrano trzy filmy, które są, według autora opracowania, na tyle reprezentatywne, że pozwalają na intelektualną wiwisekcję motywów wspomnianej baśni braci Grimm, której celem jest pokazanie ponadczasowości, a więc i w pewnym sensie archetypiczności motywów baśniowych we współczesnej kulturze, w tym szczególnie kulturze filmowej.

Wybrane filmy o Królewnie Śnieżce to (w kolejności ich światowej premiery):

• „Królewna Śnieżka” („Mirror, Mirror”), reż. Tarsem Singh, USA, 2012;
• „Królewna Śnieżka i Łowca” („Snow White and the Huntsman”), reż. Rupert Sanders, USA, 2012;
• „Śnieżka” („Blancanieves”), reż. Pablo Berger, Belgia/ Francja/ Hiszpania, 2012.

Oprócz oczywistego kryterium wyboru powyższych filmów, jakim jest lejtmotyw Śnieżki w wymienionych tytułach filmowych, istotnym okazała się także ich filmowa poetyka – każdy z tych obrazów jest filmową baśnią fantasy, lecz zarazem każdy z nich opowiada o królewnie i złej królowej w różnej filmowej konwencji; i tak pierwszy z filmów to baśń filmowa comedy, drugi z nich jest baśnią fantasy heroic, film trzeci wpisuje się w filmową baśń fantasy melodrama.

Zaproponowane tematy/zagadnienia zajęć z języka polskiego można wykorzystać również jako inspirację, dopełnienie czy też kontekst kulturowy na innych przedmiotach w szkole gimnazjalnej, tych mających szczególnych wymiar artystyczny czy też wychowawczy.

Ciekawym zamysłem edukacyjnym, wykorzystującym wyróżnione filmy, jest gimnazjalny projekt edukacyjny, który może się okazać działaniem interdyscyplinarnym, stanowiącą efektywną i efektowną w realizacji syntezę celów dydaktycznych i wychowawczych wpisanych w projektowe cele i zadania.

Dobrane do niniejszego opracowania filmy nie wyczerpują zagadnienia motywu baśni o Śnieżce w filmografii światowej, lecz stanowią jedynie inspirację i drogowskaz do osobistych poszukiwań nauczycieli, którzy chcieliby dla własnych potrzeb dydaktycznych i wychowawczych podjąć działania edukacyjne, wykorzystując w tym celu motywy baśniowe, w tym te, które występują w „Królewnie Śnieżce”.

Warto by przygodę z filmowymi adaptacjami baśni „Królewna Śnieżka” autorstwa braci Wilhelma Grimma i Jacoba Grimma rozpocząć od obejrzenia surrealistycznej, zachwycającej swą wizualnością filmowej opowieści o… braciach Grimm, którzy w roku 1811 w okupowanych przez Francję Niemczech wędrują od wioski do wioski, szukając niezwykłych opowieści. A wszystko to w filmie „Nieustraszeni bracia Grimm” w reżyserii Terry’ego Gilliama (2005). „Z kim, jak nie z braćmi Grimm?” czas rozpocząć zwiedzanie filmowych światów królewny Śnieżki…

Koniecznie trzeba też pamiętać o Disnejowskiej filmowej animacji z roku 1937 – „Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków”:

„Królewna Śnieżka swoją multimedialną wędrówkę rozpoczęła już w 1937 roku, kiedy odbyła się premiera długometrażowego filmu wyprodukowanego przez wytwórnię Walta Disneya, zatytułowanego Królewna Śnieżka i siedmiukrasnoludków w reżyserii Davida Handa. Nad obrazem przez trzy lata pracowało ponad pięciuset rysowników. Udało im się stworzyć wzór adaptacji, za którym podążyli później i inni twórcy. To ten film rozpoczął karierę siedmiu krasnoludków, które w baśni klasycznej pełniły funkcję epizodyczną. Dziś bowiem wszyscy znają imiona i wygląd Mędrka, Gburka, Apsika, Wesołka, Śpioszka, Gapcia i Nieśmiałka” (Sylwia Gajownik, „Polimedialność baśni klasycznych na przykładzie Królewny Śnieżki braci Grimm”, w: „Wyczytać świat. Międzykulturowość w literaturze dla dzieci i młodzieży”, pod. red. B. Niesporek-Szamburskiej, M. Wójcik-Dudek, Katowice 2014).

Baśń (zwana bajką fantastyczną), czyli „opowiadanie zbudowane z elementów fantastycznych” (Julian Krzyżanowsk, „W świecie bajki ludowej”, Warszawa 1980).

Motto:
„Fantastyka ich polega na wprowadzaniu w życie czynników magicznych, nadprzyrodzonych, ale nie religijnych, traktowanych na tej samej płaszczyźnie, co wydarzenia realne” (Julian Krzyżanowski, „Bajki wam niosę, posłuchajcie dzieci”, za: Ewelina Konieczna, „Baśń w literaturze i filmie”, Kraków 2005).

Pożądanym działaniem edukacyjnym, poprzedzającym pracę z baśnią filmową, jest przypomnienie, a tym samym uzmysłowienie i uświadomienie uczniom, czym jest baśń jako gatunek literacki i jakie są jej cechy. Baśnie są tekstami literackim, których człowiek doświadcza od dziecka; w szkole, szczególnie w pierwszym etapie edukacyjnym, to poznawanie baśni i ich ukierunkowana percepcja są wzmacniane zarówno w procesie dydaktycznym, jak i wychowawczym. Tym bardziej celowe wydaje się uporządkowanie wiedzy gimnazjalisty o baśniach, co pozwoli na ich pełniejszą i wszechstronniejszą analizę i interpretację w konwencji baśni filmowej.

„Według literaturoznawczych definicji baśni, do najważniejszych cech gatunku należą: współistnienie świata realnego i fantastycznego, nieokreśloność czasoprzestrzeni, uniwersalność przekazu etycznego oraz specyficzna konstrukcja bohaterów, którzy choć podlegają prawom rzeczywistości, nierzadko dysponują zdolnościami magicznymi” (Justyna Hanna Budzik, „Filmowe cuda i sztuczki. Szkice z archeologii kina”, Katowice 2015).

Z kolei: „Głównymi cechami bajki fantastycznej (baśni) jako gatunku literackiego (…) są: tradycyjność, powszechność, powtarzalność, specyficzne prawa rządzące jego światem. Antagonizm między człowiekiem a istotami z innej dziedziny życia (duchami, geniuszami, bóstwami, rusałkami), sprzeczność z logiką świata codziennego – swoista antylogiczność, pananimizm (przyroda, zwierzęta żyją z człowiekiem w harmonii i udzielają mu pomocy), czy wreszcie szczęśliwy przypadek – to wszystko składa się na schematyczną strukturę baśni – klasyczną wyrazistość fikcji literackiej – fikcji w największym stopniu” (Ewelina Konieczna, „Baśń w literaturze i filmie”, Kraków 2005).

Warto w tym miejscu przypomnieć archetypiczne motywy baśniowe, do których zaliczyć można: motyw walki dobra i zła, w którym zło, choć zdaje się być początkowo potężniejsze, z czasem przegrywa z dobrem, miłością, sprawiedliwością; motyw przenikania się świata nadprzyrodzonego ze światem realnym – gdzie w nieokreślonym czasie i nie nazwanej przestrzeni dzieją się zdarzenia fantastyczne nasycone cudownością, w których uczestniczą postaci „nie z tego świata”; wreszcie motyw wędrówki – tej w sensie geograficznego przemieszczania się bohaterów baśni, ale także wędrówki w głąb siebie, której skutkiem jest metamorfoza etyczno-moralna bohatera; a wszystko jest opowiedziane w sposób prosty i łatwy, a przez to i zrozumiały w odbiorze.

Baśń jako konwencja filmowa

Motto:
„Baśń jako konwencja filmowa jest spotkaniem literatury i kina” (Ewelina Konieczna, „Baśń w literaturze i filmie”, Kraków 2005).

Baśń literacka jest konwencją, co oznacza, że pomiędzy autorem baśni a jej czytelnikiem zachodzi porozumienie. Znajomość konwencji baśni literackiej jest podstawą zrozumienia przekazu wysłanego przez twórcę baśni do jej odbiorcy, „… bowiem utwór literacki, wykorzystując zasady danej konwencji, narzuca odbiorcy pewnego rodzaju zachowania w stosunku do siebie, które umożliwiają jego zrozumienie” (Michał Głowiński, „Style odbioru”, Kraków 1977, za: Ewelina Konieczna, „Baśń w literaturze i filmie”, Kraków 2005).

Konwencją jest również baśń filmowa, która „… dzięki swoim możliwościom narracyjnym potrafi opowiedzieć historię, dokonać transformacji rzeczywistości, zachowując świadomość iluzji przy równoczesnym, wydawałoby się paradoksalnym, utrwalaniu poczucia tej rzeczywistości” (Ewelina Konieczna, „Baśń w literaturze i filmie”, Kraków 2005).

„Konwencja gatunkowa baśni filmowej polega na wykorzystaniu treści fantastycznych, nasyconych cudownością związaną z wierzeniami magicznymi. Znakiem rozpoznawczym baśni filmowej jest bohater swobodnie przekraczający granice między światem realnym a światem, w którym działają siły nadprzyrodzone, niezwykłe. W świecie baśni filmowej następuje przemieszanie prawdopodobieństwa z nieprawdopodobieństwem (fantazja, magia, dziwy), sytuacji prawdziwych, z takimi, w które ingerują moce pozaziemskie. Widz ma do czynienia z antropomorficzną wizją przyrody, zachowującej się na podobieństwo ludzi. Przede wszystkim jednak baśń filmowa utrwala pożądane wartości moralne, chwaląc sprawiedliwość, zwycięstwo dobra nad złem, dobroć i łagodność oraz potrzebę więzi społecznych. W ten sposób proponuje porządek świata, o jakim marzymy” (A. Marzec, S. Rzęsikowski, „Edukacja teatralna, filmowa i radiowa na lekcjach języka polskiego w klasach IV-VIII”, Kielce 1994, za: Ewelina Konieczna, „Baśń w literaturze i filmie”, Kraków 2005).

Motywy baśniowe i ich transpozycje w wybranych adaptacjach filmowych baśni „Królewna Śnieżka”

Motto:
„– Zwierciadełko, zwierciadełko, powiedz przecie, kto najpiękniejszy jest na świecie?” (Wilhelm i Jakub Grimm, „Królewna Śnieżka”, http://www.stolica-bajek.pl/krolewna-sniezka-bajka16.php, [dostęp online,18 maja 2016]).

Każdy z wybranych do przedmiotowego studium filmów o Królewnie Śnieżce jest bliższą lub dalszą adaptacją literackiego pierwowzoru – baśni braci Grimm, dlatego też, w zależności od „wierności” literackiemu tekstowi, przedstawia w różny sposób archetypiczne motywy baśniowe, które w nią zostały wpisane. Jest to jednak za każdym razem odmienne filmowe zobrazowanie tychże motywów, które, choć przywołane w filmie, zostały poddane przekształceniu zgodnemu z koncepcją twórców tekstu filmowego, podlegając tym samym twórczej metamorfozie, ale również stając się niejednokrotnie inspiracją do ich kreatywnej transpozycji.

Dokonując rekapitulacji i opisu niektórych archetypicznych motywów baśniowych w wybranej filmografii o Królewnie Śnieżce, pokażemy ich powtarzalność, lecz także ich konwersję w baśni filmowej.

1. Nieokreślony czas i nienazwana przestrzeń, gdzie dzieją się zdarzenia fantastyczne nasycone cudownością, w których uczestniczą postaci „nie z tego świata”.

1a. Baśniowa czasoprzestrzeń

„Pewnego razu, podczas srogiej zimy, kiedy sypały się płatki śniegu jak pierze z rozprutej pierzyny…” – tak rozpoczyna się baśniowa opowieść autorstwa braci Grimm o Królewnie Śnieżce. W literackiej baśni nie jest ani sprecyzowany czas akcji, ani też czasookres dziania się zdarzeń, czy czas narracji. To pierwsze zdania z omawianej baśni definiuje typ narratora i rodzaj narracji, z jakimi czytelnik ma do czynienia. Narracja jest trzecioosobowa, obiektywna, gdyż narrator abstrakcyjny (nienazwany) umiejscowiony jest poza światem przedstawionym; jest zatem opowiadaczem wszechwiedzącym.

Poszukując w baśniowym tekście śladów, które pozwoliłyby uważnemu czytelnikowi na podjęcie próby dookreślenia literackiej czasoprzestrzeni, można jedynie znaleźć informacje bardziej ogólne niż ogólne: „wkrótce potem”, „po roku”, „a kiedy skończyła siedem lat” – to jedyne substytuty informacji, które są próbą określenia kategorii czasu.

Jeszcze trudniej jest zdefiniować kategorię przestrzeni – bezpośrednio w tekście mówi się o lesie i zamku ojca królewicza, który pocałunkiem zbudził otrutą Śnieżkę; lecz skoro jest król, królowa, to musi być i ich królestwo, o którym jednak nie ma żadnych danych.

A jak motyw baśniowej czasoprzestrzeni został nazwany i pokazany w filmowych obrazach o Śnieżce?

„Pewnego razu podczas srogiej zimy królowa podziwiała padający śnieg…” tak z kolei rozpoczyna się film „Królowa Śnieżka i Łowca” i dalej filmowy narrator, też trzecioosobowy, mówi, że „kolejna zima była tak surowa, że zabrała matkę Śnieżki”. Obserwując dorastanie Śnieżki, od momentu jej narodzin do czasu, kiedy staje się dojrzałą dziewczyną, widz ma świadomość upływu czasu. Przedstawione w filmie mroczne przestrzenie (zamki, Mroczny Las) przywołują klimaty średniowiecza, które jednak średniowieczem nie są; są czasoprzestrzenią charakterystyczną dla literatury/ filmu fantasy.

Z kolei w filmie „Królowa Śnieżka” („Mirror, Mirror”), wyreżyserowanym przez Tarsema Singha, zła królowa w animowanym prologu filmu, przyjmując pozycję narratora (narracja pierwszoosobowa), nie definiuje konkretnie filmowej czasoprzestrzeni, mówiąc: „Dawno, dawno temu w królestwie bardzo odległym…”, a jednocześnie w pełnym sarkazmu monologu uświadamia widza, że: „To jest opowieść o mnie, a nie o Śnieżce”.

„Wybór techniki animowanej jako narzędzia do snucia narracji o minionych wydarzeniach przydaje historii znamion cudowności, ukazując akcję w niesamowitych i nierealnych przestrzeniach, co podkreśla baśniowy charakter opowieści rozgrywającej się w nieokreślonym czasie i przestrzeni” (Justyna Hanna Budzik, „Filmowe cuda i sztuczki. Szkice z archeologii kina”, Katowice 2015).

Jakże odmienny od pozostałych filmowych adaptacji baśni o królewnie jest film zatytułowany „Śnieżka” („Blancanieves”), który rozpoczyna się rozsunięciem teatralnej kurtyny, po czym pojawia się czołówka filmu, a po niej widz zostaje przeniesiony w biało-

-czarny filmowy świat. Czasoprzestrzeń tego świata zostaje nazwana: jest rok 1910 i w hiszpańskiej Sewilli rozpoczyna się korrida – walka byków. Z biegiem filmowej opowieści zmienia się i czas, co jest oczywiste, jak i przestrzeń, gdyż filmowi bohaterowie tej opowieści przede wszystkim wędrują po Hiszpanii. Widz poznaje kolejne przestrzenie, którymi są hiszpańskie wioski, miasteczka, w tym na dłużej zatrzymuje się w posiadłości Monte Olvido – hacjendzie ojca „Śnieżki”. Charakterystyczne w motywie baśniowej czasoprzestrzeni tego filmu jest to, że ma ona wymiar rzeczywisty, realny i konkretny, gdzie nie ma miejsca na baśniową czasoprzestrzenną niedookreśloność.

1b. Baśniowi bohaterowie

Zestawienie baśniowych bohaterów, zamieszczone w powyższej tabeli, obrazuje transpozycje motywu baśniowych bohaterów, które dokonywały się w kolejnych adaptacjach filmowych. Najistotniejsze cechy zachodzących zmian w obrębie baśniowych postaci dotyczą, z jednej strony, wprowadzania do baśni filmowych nowych postaci, których nie ma w kanonicznej wersji baśni o Królewnie Śnieżce braci Grimm, a z drugiej – jest to nadawanie imion/ nazw własnych bezimiennym bohaterom baśni literackiej. Szczególnie pojawienie się nowych bohaterów baśni w kolejnych jej filmowych odsłonach wpływa na zmianę baśniowych zdarzeń.

1c. Baśniowe zdarzenia

W filmografii baśni o Królewnie Śnieżce, przywołanej w niniejszym opracowaniu, można wyodrębnić te segmenty zdarzeń, które zostały zaczerpnięte z baśni literackiej Grimmów i zachowane w postaci czystej – niejako wiernie przeniesione do baśni filmowych i one znamionują adaptacyjny charakter tych obrazów filmowych – egzemplifikują one tym samym powtarzalność, a więc i seryjność motywów baśniowych właściwych nie tylko omawianej baśni, ale każdej innej, która wpisuje się w przywołaną wcześniej definicję baśni. Lecz z drugiej strony, co jest bezsprzecznym prawem każdego adaptatora, te kanoniczne, niejako constans, bo archetypiczne zdarzenia, ulegają bardzo dowolnej transpozycji, co można zaobserwować w przypadku trzech filmów mających w tytule hasło Śnieżka, zmianie, przemianie, często bardzo dalekiej od swojego pierwotnego pochodzenia – a zatem ilustrują tym samym zjawisko transpozycji motywów baśniowych zachodzących w tekstach filmowych, a w ogóle w tekstach kultury.

Nie ma potrzeby w tym miejscu przywoływać treść baśni o Śnieżce, gdyż jest ona powszechnie znana, natomiast koniecznym wydaje się zestawienie archetypicznych zdarzeń z baśni literackiej z segmentami zdarzeń w baśniach filmowych.

Zdarzenia archetypiczne – powtarzalność baśniowych motywów

+ – powtarzalność zdarzeń

– – brak zdarzeń

Zdarzenia nowe/ przeobrażone – transpozycja baśniowych motywów

W każdej z przywołanych w tym tekście filmowych baśni, znając opowieść baśniową braci Grimm, z łatwością można wskazać takie segmenty zdarzeń lub zdarzenia pojedyncze, których nie ma w tekście literackim lub też takie, które uległy tak odległej transformacji, że zyskały nowe znaczenie czy też stały się źródłem nowego kontekstu semantycznego, percypowanego w czasie odbioru baśni filmowej przez widza.

Oto wybrane przykłady baśniowych zdarzeń, które uległy transpozycji, nadając baśni filmowej częściowo bądź też całkowicie zmienione znaczenie:

a) w filmie „Królewna Śnieżka”:

– Kiedy mroczna magia zapanowała w królestwie, król odjechał do Mrocznego Lasu i … „niestety nikt go już więcej nie widział…”;

– Królewicz, który podróżuje w poszukiwaniu przygód, zostaje zaatakowany w lesie przez krasnoludki, zostaje uwolniony przez Śnieżkę i trafia na zamek królowej, gdzie na balu ponownie spotyka Śnieżkę…;

– Królowa chce poślubić księcia, bo jest bogaty, piękny i młody…;

– Krasnoludki zobowiązują się pomóc Śnieżce w powstrzymaniu złej królowej.

b) w filmie „Królewna Śnieżka i Łowca”:

– Król pogrążony w żałobie po śmierci żony wyrusza do walki z tajemniczą i mroczną armią i po bitwie znajduje w lesie kobietę, którą zabiera do zamku; zachwycony jej urodą żeni się z nią…;

– Królowa Ravenna zabija króla i zostaje królową, a sprowadzając armię wojowników, pokonuje przeciwników jej panowania na tronie…;

– Śnieżce nie udaje się uciec z księciem Williamem i zostaje uwieziona w wieży zamku, skąd ucieka do Mrocznego Lasu…;

– Łowca zmuszony przez złą królową, żeby odnaleźć i sprowadzić z Mrocznego Lasu Śnieżkę, odnajduje ją, ale nie oddaje królewny w ręce królowej, lecz pomaga w obaleniu Ravenny…;

– Łowca wraz księciem Williamem i krasnoludami towarzyszą Śnieżce w drodze do zwycięstwa nad złą królową, pokonując kolejne czarodziejskie i magiczne przeszkody wzbudzane zaklęciami Ravenny…

c) w filmie „Śnieżka”:

– Ojciec Śnieżki jest torreadorem i w czasie korridy zostaje stratowany przez byka; jego żona, która jest w ciąży, będąc świadkiem tej tragedii, rodzi dziewczynkę, a sama umiera…;

– Ojciec obarcza winą Śnieżkę za śmierć swej ukochanej żony i odrzuca ją od siebie; Śnieżką opiekuje się jej babcia, a tymczasem wymagającym opieki niepełnosprawnym, bo sparaliżowanym torreadorem, opiekuje się pielęgniarka, która… zostaje z czasem jego żoną…;

– Śnieżka, która po wielu traumatycznych przeżyciach, zostaje odnaleziona prawie że martwa przez krasnoludy-torreadorów, wędruje z nimi po Hiszpanii, początkowo obserwując ich wyczyny w pojedynkach z bykami, by potem samej aktywnej uczestniczyć w korridzie…

2. Walka dobra ze złem. Etyczno-moralna aksjologia baśni

W przestrzeni aksjologicznej, w jej obszarze etyczno-moralnym, baśń skonstruowana jest na zasadzie dychotomii: spotykają się w niej zło i dobro, i podejmują one ze sobą walkę.

Zło w omawianych filmowych baśniach jest jednoznacznie złe, jest bezwzględnie złe, a jego celem jest pokonanie dobra. Dobro jest do końca i w pełni dobre i dlatego musi walczyć ze złem w imię dobra i dla zachowania dobra na świecie, a warunkiem tego jest pokonanie zła.

Zło w przywołanych w tekstach filmowych, zresztą tak samo jak w baśni literackiej, jest personifikowane przez królową, która od początku ma złe zamiary, gdyż chce posiąść władzę absolutną i… chce być najpiękniejszą kobietą na świecie.

W osiągnięciu tego drugiego, ale po części i pierwszego zadania, przeszkadza jej Śnieżka, która nie dość, że jest córką króla, czyli królewną, to jeszcze, jak mówi lustro/ zwierciadło – znawca i wyrocznia kobiecego piękna, to nie królowa, choć piękna, jest najpiękniejszą. Po zamordowaniu króla zła królowa musi jeszcze unicestwić swą pasierbicę i to zamierza zrobić, choć nie do końca i w pełni jej się to udaje. Nawet zatrute jabłko nie okazuje się na tyle skuteczne, by zabić królewnę „raz, a dobrze”. Chociaż w filmie Pablo Bergera Carmen-Śnieżka po ugryzieniu jabłka nie budzi się, mimo pocałunków…

Królowa zło czyniąc, wykorzystuje do tego swe magiczne moce ze świata czarnej magii, niejako mnożąc zło. Dla zaspokojenia swej kobiecej próżności i żądzy wiecznego piękna oraz młodości jest gotowa posunąć się do wszystkiego, nie licząc się ani z cierpieniem innych ludzi, ani ze zniszczeniami, jakie czyni w królestwie.

Dobra w baśni braci Grimm jest Śnieżka, która jednak w analizowanych filmowych baśniach potrafi zawalczyć o swoje, stając się wojowniczką, a nie tylko bezbronną dziewczyną, bierną ofiarą zła wyrządzanego jej przez macochę. Jej motywy działania są od początku w każdej z filmowych baśni dobre, bo chce dobra i sprzyja dobru. Mało tego, wpływa swym postępowaniem na inne postacie baśni – krasnoludki, które choć dobre, to nie do końca były dobre, kiedy, na przykład, kradły…

A zatem taka dychotomiczna konstrukcja świata przedstawionego filmu (literatury także) musi skutkować zderzeniem tych dwóch przeciwstawnych wartości, które jednak warunkują wzajemnie swe istnienie.

Przyglądając się bacznie kolejnym „zderzeniom” dobra ze złem, daje się zauważyć powtarzający się w swym przebiegu proces tych „zderzeń”: początkowo to zło triumfuje, bo królowa obejmuje tron, pozbywa się Śnieżki, poddani w królestwie cierpią ze strony złej królowej głód i prześladowania. Z czasem jednak dobro nabiera siły i jest na tyle mocne, żeby konfrontować się z panującym wszechobecnie złem. I dobro w końcu wygrywa. Zło, budowane na złu, było tylko mrzonką, która, mimo potężnych mocy, nie potrafiła finalnie pokonać jeszcze potężniejsze dobra i rozpada się na drobne kawałki jak lustro królowej.

Taki algorytm spotkania się dobra i zła, ich wzajemnego przenikania i zwalczania się, obserwuje widz w dwóch z trzech omawianych tutaj filmów, a mianowicie w: „Królewnie Śnieżce i Łowcy” oraz „Królewnie Śnieżce”. W tych filmach końcowe zwycięstwo jest jednoznaczne – to dobro zwyciężyło całkowicie, całkowicie pokonując zło.

W filmie „Śnieżka” już nie jest tak jednoznaczna sytuacja. Choć zła macocha została ukarana, bo zabita przez byka, to Śnieżka, o czym wspomniano wcześniej, nie budzi się do życia po ugryzieniu zatrutego jabłka. Nie ma zatem w tym wypadku szczęśliwego, typowego dla baśni zakończenia, bo nie żyli ani długo, ani szczęśliwie, bo Śnieżka nie żyła, więc szczęśliwymi nie mogli być ci, którzy szczęśliwymi byli w innych adaptacjach filmowych baśni.

Przedstawione tu rozważania na temat walki dobra ze złem jako jednego z archetypicznych motywów baśni pokazują dualizm aksjologiczny baśni: z jednej strony dobro tak do końca triumfuje nad złem, pokonując je w końcu; lecz z drugiej strony – triumf dobra nad złem jest względny, bo osiągnięty kosztem zbyt wielkiej ofiary, za jaką trzeba uznać skuteczne otrucie Śnieżki. Pierwszy przypadek ilustruje powtarzalność baśniowych motywów, drugi zaś jest transpozycją tychże motywów.

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Baśń literacka, jak zauważono w komentarzu do analizy przedmiotowego zagadnienia, jest nośnym i popularnym w konstruowaniu i produkcji filmów motywem tematycznym i artystycznym. Wciąż powstają nowe i coraz nowsze filmy, które coraz bardziej twórczo, a coraz mniej odtwórczo wykorzystują baśnie literackie.

Na potrzeby niniejszego studium zebrano i opracowane zestaw baśni filmowych, ale takich, które nie są filmami animowanymi, lecz filmami aktorskimi. W każdym z przedstawionych poniżej tytułów filmowych znajdują się powtarzalne motywy baśniowe, jak i ich twórcze transpozycje: „Łowca i Królowa Lodu” (reż. Cedric Nicolas-Troyan, 2016), „Czarownica” (reż. Robert Stromberg, 2014), „Piękna i bestia” (reż. Christophe Gans, 2014), „Dziewczyna w czerwonej pelerynie” (reż. Catherine Hardwicke, 2011), „Dawno, dawno temu” serial (twórcy: Adam Horowitz, Edward Kitsis, 2011), „Gwiezdny pył” (reż. Matthew Vaughn, 2007), „Siedmiu krasnoludków: Las to za mało – historia jeszcze prawdziwsza” (reż. Sven Untervaldt Jr, 2006), „Nieustraszeni bracia Grimm” (reż. Terry Gilliam, 2005), „Siedmiu krasnoludków. Historia prawdziwa” (reż. Sven Untervaldt Jr, 2004), „Długo i szczęśliwie” (reż. Andy Tennant, 1998), „Jak kochają czarownice” (reż. Rene Manzor, 1997), „Śnieżka dla dorosłych” (reż. Michael Cohn, 1997), „Narzeczona dla księcia” (reż. Rob Reiner, 1987), „Zaklęta w sokoła” (reż. Richard Donner, 1985), „Towarzystwo wilków” (reż. Neil Jordan, 1984).