Diuna (1984) jest ekranizacją powieści Franka Herberta po tym samym tytułem. Jest to dzieło amerykańskiego reżysera Davida Lyncha, który zdobył rozpoznawalność między innymi takimi filmami jak Głowa do wycierania (1977) czy Człowiek słoń (1980). Analizowany tutaj film, w przeciwieństwie do większości obrazów tego znanego twórcy, nie spotkał się jednak z entuzjastycznym przyjęciem[1]. Zdaniem krytyków filmowych błędem reżysera było znaczne skrócenie wielowątkowej książki Franka Herberta oraz pominięcie w scenariuszu wielu ważnych postaci i elementów fabuły, co sprawiło, że historia przedstawiona w filmie może wydawać się niezrozumiała dla osób nieobeznanych z powieścią.

Choć sam film być może nie jest wybitnym dziełem, obraz ten jest jednak interesujący choćby z tego względu, że możemy w nim odnaleźć nie tylko liczne odniesienia do kultury starożytnej Grecji oraz Rzymu, lecz także pojawiające się często motywy arabskie oraz islamskie. Niektóre z tych nawiązań, jak imiona bohaterów czy pojawiające się arabskie określenia, są dość łatwe do odczytania, inne zaś wymagają jednak bardziej subtelnej analizy wątków, fabuły czy charakterystyki postaci.

Akcja filmu rozgrywa się w dalekiej przyszłości. Władzę we wszechświecie sprawuje imperator padyszach Szaddam IV. Wśród jego poddanych znajdują się dwa skonfliktowane ze sobą rody – ród Atrydów i ród Harkonnenów. Celem każdego z rodów jest zdobycie panowania w uniwersum, ale panowanie to może zostać osiągnięte tylko przez tę familię, która kontroluje wydobycie specjalnej substancji zwanej melanżem, która przedłuża życie, poszerza świadomość i jest niezbędna do podróżowania w kosmosie. Jedynym miejscem we wszechświecie, w którym znajduje się owa substancja, jest pustynna planeta Arrakis, zwana także Diuną. Cesarz Szaddam IV przekazuje Arrakis jako lenno Atrydom, ale w tym samym czasie wchodzi w układ z Harkonnenami i przygotowuje zdradziecki atak mający na celu wymordowanie Atrydów. Kiedy ojciec Paula Atrydy, książę Leto, zostaje zamordowany przez Harkonnenów, Paul ucieka wraz z matką na pustynne obszary Diuny, gdzie znajduje schronienie wśród tajemniczego plemienia Fremenów. Z czasem Fremeni zaczynają dostrzegać w Paulu przepowiadanego przez legendy mesjasza, który ma ich poprowadzić ku wolności.

MOTYWY ARABSKO-ISLAMSKIE

Imiona

Wielu bohaterów, którzy pojawiają się w produkcji Davida Lyncha, nosi arabskie imiona[2]. Na przykład imperator padyszach nosi arabskie imię Szaddam (Saddam), zupełnie jak były prezydent Iraku Saddam Husajn. Imię młodszej siostry Paula, Alii, również jest pochodzenia arabskiego. Było to imię królowej Jordanii, żony króla Husajna (1935-1999). Męską wersję tego imienia – Ali – nosił także towarzysz Proroka Mahometa[3]. Thufir Hawat był przedstawiony w filmie jako wpływowy doradca oraz członek świty księcia Leto Atrydy. Khalid Baheyeldin podaje, że w języku arabskim Thufar to miejsce w Jemenie, z kolei Thafir znaczy „zwycięski”[4]. Nazwa zakonu Bene Gesserit w języku arabskim oznacza według tego samego autora „synowie wyspy/półwyspu”[5]. Półwysep Arabski często bywa nazywany Al Jazirah. Termin beni może oznaczać wywodzenie się z wioski zamieszkanej pierwotnie przez plemię lub klan[6]. Jednakże nazwa „Bene Gesserit” może równie dobrze wywodzić się z łaciny, gdzie bene jest przysłówkiem od bonus, a gesserit jest 3 os. sing. ind. fut. II od czasownika gero, gerere, gessi, gestum. Zwrot ten można zatem przetłumaczyć jako „on/ona uczyni [to] dobrze”[7].

Padyszach

W filmie oraz powieści Diuna jest to tytuł imperatora Szaddama IV. Wyraz ten pochodzi z języka perskiego i składa się z dwóch członów: pād, czyli „pan” oraz shāh, czyli „król”[8]. Tytułu padyszacha używali m.in. królowie perscy z dynastii Achemenidów oraz Sasanidów, a także sułtani Imperium Osmańskiego. Godność ta znaczy tyle, co „monarcha”, „suweren”, „wielki władca”[9].

Shai-hulud

Shai-hulud to fremeńska nazwa ogromnego robaka żyjącego na planecie Arrakis. W języku arabskim nazwę tę można podzielić na dwie części: shai („coś”) oraz hulud („wieczny” lub „wieczność”). Shai-hulud oznacza zatem w języku Mahometa „coś wiecznego”[10].

Sayyadina

Był to tytuł, który Fremeni nadali matce Paula, Lady Jessice. W języku Fremenów znaczy on „przyjaciółka Boga”. Jak podaje Khalid Baheyeldin, wyraz ten wywodzi się z arabskiego Sayyed i znaczy „pan” lub „władca”. Był to tytuł przyznawany ludziom wywodzącym się z różnych klas: szlachetnie urodzonym, duchownym, a nawet ludziom uznawanym za świętych[11].

Paul Atryda jako Prorok Mahomet

Postać Paula Atrydy ma charakter wyraźnie mesjanistyczny. Istotną rolę w kreowaniu tego wizerunku spełniają w filmie proroctwa, do których wielką wagę przykładają członkinie zakonu Bene Gesserit oraz pustynny lud Fremenów. W pierwszej części filmu (41:00) pojawia się wieszczba, którą wygłasza jedna z wielebnych matek: „Nadejdzie wybraniec, głos spoza świata. Sprowadzi świętą wojnę, dżihad, która oczyści wszechświat i wydobędzie nas z ciemności”. Pod koniec ekranizacji (2:11:00) możemy z kolei usłyszeć słowa księżniczki Irulan, narratorki filmu, która mówi:

„Muad’dib [Paul – przyp. J.H.] stał się ręką boga. Wypełnił fremeńskie proroctwo. Gdzie była wojna, przyniósł pokój. Gdzie była nienawiść, przywrócił miłość. Powiódł swój lud do wolności i odmienił oblicze Arrakis”. Choć wiara w nadejście mesjasza była kluczowa zarówno dla Bene Gesserit, jak i dla Fremenów, to jednak określali oni owego wybawiciela różnymi pojęciami.

Zakon Bene Gesserit nazywał wybrańca Kwisatz Haderach. Pojęcie to oznacza „proroka-mesjasza (…), który potrafił przebić wewnętrznym wzrokiem czas i przestrzeń. Potrafił on zarówno przewidywać przyszłość, jak i spoglądać w teraźniejszość i przeszłość, czasem nawet łączyć te czasy w całość”[12]. Nazwa Kwisatz Haderach wywodzi się z języka hebrajskiego i oznacza „skrócenie drogi”[13].

Dla Fremenów mesjaszem, o którym mówiły proroctwa, był mahdi. W legendach tego ludu oznacza on „tego, który powiedzie nas do raju”. W islamie mahdi („człowiek prowadzony prze Boga”) to postać o charakterze mesjanistycznym, która ma „wypełnić świat sprawiedliwością” oraz pokonać Dadżdżala, utożsamianego przez muzułmanów z antychrystem[14]. Podobnie rzecz ma się również i w Diunie, gdzie Paul, jako mahdi, pokonuje złego barona Harkonenna (którego można przyrównać do Dadżdżala), a następnie, jak mówi księżniczka Irulan, zaprowadza pokój i miłość.

W alegorycznym sensie widzimy wyraźne analogie pomiędzy Paulem, przywódcą-mesjaszem pustynnego ludu Fremenów, a pustynnymi prorokami wielkich religii, takimi jak Jezus Chrystus czy Prorok Mahomet. Jak zauważa jednak użytkownik Renegade Cut, który w serwisie YouTube opublikował analizę filmu Davida Lyncha, znacznie silniejszy wydaje się być związek pomiędzy Paulem a Mahometem[15]. Dotyczy to przede wszystkim czynów głównego protagonisty oraz świata przedstawionego w Diunie. Świat powieści Franka Herberta jest w wielkim stopniu inspirowany naukami islamu. Dobrym przykładem, na co wskazuje Renegade Cut, jest tutaj rozpowszechniona w uniwersum Diuny religia zensunni, której nazwa inspirowana była buddyzmem zen oraz sunnizmem. Sam Paul jest przede wszystkim prorokiem i wojownikiem, który prowadzi pustynny lud do zwycięstwa nad wrogiem i kładzie podwaliny pod kreację nowego imperium. Podobieństwo do Mahometa, który sam będąc prorokiem-wojownikiem jednoczył plemiona arabskie w wyniku wojen i położył fundamenty pod stworzenie arabskiego imperium, jest tutaj niewątpliwe. Renegade Cut wskazuje ponadto, że fremeńskie imię Paula – Muad’dib – ma pokrewne brzmienie do imienia Muhammad[16].

Dżihad

W proroctwie matki wielebnej z zakonu Bene Gesserit pojawia się wzmianka o dżihadzie. Słowo to wywodzi się z języka arabskiego i, jak podaje The Oxford Encyclopedia of Islam and Politics, oznacza ono wysiłek w godnym pochwały celu[17]. The Oxford Dictionary of Islam dodaje, że znaczenie tego terminu zależy od kontekstu. Może on na przykład oznaczać walkę ze złymi skłonnościami, wysiłek w celu nawracania niewiernych lub dążenie do moralnej poprawy muzułmańskiej ummy[18]. W świecie Diuny znacznie tego słowa wyjaśnia nam Khalid Baheyeldin:

„W Diunie dżihad jest opisany jako święta wojna. Współczesny stereotyp dżihadu w zachodnich mediach przywołuje obrazy samolotów rozbijających się o budynki lub młodych mężczyzn podczas samobójczych misji bombowych. Jednakże w Diunie dżihad posiada bardziej realistyczne znaczenie i oznacza walkę o sprawiedliwość przeciwko uciskowi, masową walkę przeciwko złu poprzez rebelię czy zbrojny opór. Harkonnen oraz cesarscy Sardaukar postrzegani są jako ciemiężcy, natomiast Fremeni (z zwłaszcza Fedajkini) podejmują przeciwko nim zbrojny opór. Takie właśnie znaczenie posiadał dżihad dla Franka Herberta i jest ono bardzo bliskie prawdziwemu znaczeniu tej koncepcji”[19].

Usul oraz Muad’dib

Były to dwa pseudonimy, pod którymi Paul znany był wśród społeczności Fremenów. Mieszkańcy pustyni nazywali go Usul, natomiast sam Paul przyjął dla siebie imię Muad’dib. Wyraz Usul, jak wyjaśnia Khalid Baheyeldin, znaczy „podstawa filaru”. Słowo to pojawia się na przykład w języku arabskim w wyrażeniu Usul Al Fiqh („nauka o zasadach prawodawstwa”). Pseudonim, który przybrał sobie Paul, czyli Muad’dib, w świecie Diuny jest nazwą gatunku pustynnej myszy, szanowanej przez Fremenów ze względu na umiejętność radzenia sobie w trudnych pustynnych warunkach. W języku arabskim termin Mu’adib oznacza „wychowawcę” lub „nauczyciela”. Arabscy kalifowie w ramach edukacji własnych dzieci mieli zwyczaj zatrudniać jednego lub kilku takich wychowawców. Praktyka ta była również powszechna pośród innych warstw arabskiej społeczności[20].

Fedajkini

W drugiej części filmu pojawia się również wzmianka o Fedajkinach. Był to doborowy oddział fremeńskich wojowników, znajdujący się pod dowództwem Paula Atrydy, którego członkowie byli gotowi poświęcić własne życie w walce ze złem. Jak przypuszcza Baheyeldin, fedaykin wywodzi się z arabskiego terminu feda’yin, którym w latach sześćdziesiątych określano palestyńskich bojowników. Tak samo nazywano również specjalną jednostkę partyzantów Saddama Husajna[21].

Gom Jabbar

Gom Jabbar to fikcyjna broń z uniwersum Diuny, która ma postać małej igły przymocowanej do czegoś, co przypomina naparstek. Broń tę możemy zaobserwować w filmie, kiedy Paul poddawany jest próbie przez matkę wielebną Gaius Helenę Mohiam (26:00), a także w scenie, w której Alia zabija barona Harkonnena (2:05:30). Khalid Baheyeldin sugeruje, że jabar może być wariacją arabskiego jabbar, co znaczy „wielki”, „potężny”. Wyrażenie Al Jabbar jest jednym z imion Boga w islamie[22].

Alia Atryda uzbrojona w Gom Jabbar. Kadr z filmu Diuna (1984).

Architektura oraz dekoracje

W filmie Davida Lyncha możemy zaobserwować liczne motywy nawiązujące do architektury arabskiej oraz perskich dekoracji. Dobrym przykładem jest tutaj wygląd sali tronowej imperatora padyszacha. Sufit sali tronowej budzi skojarzenie z kolumnadą szabestanu, typowym elementem arabsko-irańskiej architektury, który występował w meczetach, domach czy szkołach[23]. Rzeźby lwów, znajdujące się po obu stronach tronu, swoim wyglądem przywodzą na myśl rzeźby tzw. lwów achemenidzkich z VI-IV wieku p.n.e. Wizerunek lwa był w Persji najważniejszym symbolem władzy króla królów.

Sala tronowa cesarza Szaddama IV. Kadr z filmu Diuna (1984).

Szabestan. Meczet Imama w Isfahanie[24].

Lew achemenidzki. British Museum, Londyn[25].

Hidżab

Khalid Baheyeldin zwraca również uwagę, że siostra Paula, Alia, nosi nakrycie głowy, które jest niemal identyczne z hidżabem, który mają zwyczaj nosić muzułmańskie kobiety[26].

Wnioski końcowe

Frank Herbert, autor powieści, na podstawie której zrealizowano film Diuna, czerpał pełnymi garściami z kultury grecko-rzymskiej oraz arabsko-islamskiej. Również i w obrazie Davida Lyncha możemy dostrzec przeróżne odniesienia do kultury, mitologii, literatury, historii, filozofii, wojskowości, symboliki, nomenklatury, architektury, rzeźby czy ubioru starożytnej Grecji, Rzymu, a także świata arabskiego i islamskiego. Nie są to wszakże jedyne motywy, ponieważ w ekranizacji możemy doszukać się także elementów słowiańskich (jak np. imię Vladimir, które nosi baron Harkonnen) czy nawet żydowskich (termin Kwisatz Haderach). Brett M. Rogers słusznie więc zauważa, że świat Diuny jest multikulturalistyczny, w którym mieszają się przeróżne historyczne kultury oraz epoki, ze szczególnym uwzględnieniem kultur śródziemnomorskich i bliskowschodnich[27]. Analizując fabułę oraz charakterystykę bohaterów filmu, najbardziej wyraźne wydają się być przede wszystkim odniesienia do mitu o rodzie Atreusa oraz nawiązania do postaci Proroka Mahometa.

BIBLIOGRAFIA (dotycząca obu części tekstu)

Literatura:

1. Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Antologia tragedii greckiej, Stabryła Stanisław (red.), Kraków: Wydawnictwo Literackie 1989.
2. Cytowska Maria, Szelest Hanna, Literatura grecka i rzymska w zarysie, Warszawa: PWN 1981.
3. DiTommaso Lorenzo, History and Historical Effect in Frank Herbert’s Dune, “Science Fiction Studies”, 19 (November, 1992), s. 311-325.
4. Georgescu Andreea Monica, Greek Mythological Influences in Frank Herbert’s “Dune” Saga, “Romanoslavica”, LII (3), s. 15-32.
5. Grimal Pierre, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich. Wydawnictwo 1987.
6. Kotlarz Piotr, Historia dramaturgii [b.m.] E-bookowo 2016.
7. Liddell Henry George, Scott Robert, A Greek-English Lexicon, New York, Chicago & Cincinnati: American Book Company 1901.
8. Rogers Brett M., “Now Harkonnen Shall Kill Harkonnen”: Aeschylus, Dynastic Violence, and Twofold Tragedies in Frank Herbert’s Dune [w:] Brill’s Companion to the Reception of Aeschylus, Kennedy Rebecca Futo (red.), Leiden; Boston: Brill 2017.
9. Singh Sanjana, Messiahs and martyrs: religion in selected novels of Frank Herbert’s Dune chronicles, University of South Africa, Pretoria 2012.
10. Sinko Tadeusz, Literatura grecka. Tom I, część 2. Literatura klasyczna (w. V­-IV przed Chr.), Kraków: Gebethner i Wolff 1932.
11. Słownik łacińsko-polski, Plezia Marian (red.), t. I, Warszawa: PWN 2007.
12. Słownik łacińsko-polski, Plezia Marian (red.), t. II, Warszawa: PWN 2007.
13. Tatarkiewicz Władysław, Historia Filozofii. Tom I. Filozofia starożytna i średniowieczna, Warszawa: PWN 1958.
14. The Oxford Dictionary of Islam, Esposito John L., (red.), Oxford: Oxford University Press 2004.
15. The Oxford Encyclopedia of Islam and Politics, Shahin Emad El-Din (red.), Oxford: Oxford University Press 2014.

Netografia:

1. Achaemenid Lion Weight [w:] Ancient History Encyclopedia, https://www.ancient.eu/image/4829/achaemenid-lion-weight/ [dostęp: 08.2022].
2. Animus: Lessons From Frank Herbert’s Dune – Fear [w:] The Bard’s Hearth Blog, https://www.thebardshearth.com/journal/animus-lessons-from-frank-herberts-dune-fear# [dostęp: 08.2022].
3. Baheyeldin Khalid, Arabic and Islamic themes in Frank Herbert’s „Dune” [w:] The Baheyeldin Dynasty, https://baheyeldin.com/literature/arabic-and-islamic-themes-in-frank-herberts-dune.html [dostęp: 08.2022].
4. Bene Gesserit [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Bene_Gesserit [dostęp: 08.2022].
5. Dune Deleted Scene – Token of Respect [w:] YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=KuBSvNtlAq8 [dostęp: 08.2022].
6. Dune (1984 film): critical reception [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Dune_(1984_film)#Reception [dostęp: 2.2022].
7. Dune (franchise) [w:] https://en.wikipedia.org/wiki/Dune_(franchise) [dostęp: 2.08 2022].
8. Dune (novel): Middle Eastern references [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Dune_(novel)#Middle-Eastern_and_Islamic_references [dostęp: 2.08.2022].
9. Dune – Renegade Cut [w:] YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=X04vwc_89gM [dostęp: 08.2022].
10. House Atreides: Atreides family tree [w:] Neo Encyclopedia, https://neoencyclopedia.fandom.com/wiki/House_Atreides#Atreides_family_tree [dostęp: 08.2022].
11. Kwisatz Haderach [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kwisatz_Haderach [dostęp: 08.2022].
12. Mentat [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Mentat [dostęp: 08.2022].
13. Padishah [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Padishah [dostęp: 08.2022].
14. Sardar [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Sardar [dostęp: 08.2022].
15. Sardâr [w:] Wiktionary, https://en.wiktionary.org/wiki/%D8%B3%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1#Persian [dostęp: 08.2022].
16. Sardaukar [w:] Dune Wiki, https://dune.fandom.com/wiki/Sardaukar#Comparison_to_real_life_Armies [dostęp: 2.08.2022].
17. Shabestan [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Shabestan [dostęp: 08.2022].
18. Shabestan of Shah Mosque in Isfahan (Iran) [w:] Shayan Lens Blog, https://shayanlens.wordpress.com/2013/07/21/shabestan/ [dostęp: 08.2022].
19. Shepard Steven, Greco-Roman Mythology in Frank Herbert’s Dune [w:] Steven Shepard blog, http://legendsofthelotus.blogspot.com/2010/12/greco-roman-mythology-in-frank-herberts.html [dostęp: 08.2022].
20. The Renaissance moral ideas of Frank Herbert’s Dune saga [w:] Internetstructure Blog, https://internetstructure.wordpress.com/2014/07/28/the-renaissance-moral-ideas-of-frank-herberts-dune-saga/ [dostęp: 08.2022].
21. Uniwersum Diuny: Gildia Kosmiczna [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Uniwersum_Diuny#Gildia_Kosmiczna_2 [dostęp: 08.2022].
22. Vestal Virgins [w:] Encyclopaedia Britannica, https://www.britannica.com/topic/Vestal-Virgins [dostęp: 08.2022].

[1] Dune (1984 film): critical reception [w:] https://en.wikipedia.org/wiki/Dune_(1984_film)#Reception [dostęp: 2.08.2022].

[2] Dune (novel): Middle Eastern references [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Dune_(novel)#Middle-Eastern_and_Islamic_references [dostęp: 2.08.2022].

[3] K. Baheyeldin, Arabic and Islamic themes in Frank Herbert’s „Dune” [w:] The Baheyeldin Dynasty, https://baheyeldin.com/literature/arabic-and-islamic-themes-in-frank-herberts-dune.html [dostęp: 2.08.2022].

[4] Ibidem [dostęp: 2.08.2022].

[5] Ibidem [dostęp: 2.08.2022].

[6] Ibidem [dostęp: 2.08.2022].

[7] Ibidem [dostęp: 2.08.2022]; bene [w:] Słownik łacińsko-polski, M. Plezia (red.), t. I, Warszawa: PWN 2007, s. 356; gerō [w:], Słownik łacińsko–polski, M. Plezia (red.), t. II, Warszawa: PWN 2007, s. 651.

[8] Padishah [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Padishah [dostęp: 2.08.2022].

[9] K. Baheyeldin, op. cit. [dostęp: 2.08.2022].

[10] Ibidem [dostęp: 2.08.2022].

[11] Ibidem [dostęp: 2.08.2022].

[12] Kwisatz Haderach [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kwisatz_Haderach [dostęp: 2.08.2022].

[13] K. Baheyeldin, op. cit. [dostęp: 2.08.2022].

[14] Ibidem.

[15] Dune – Renegade Cut [w:] YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=X04vwc_89gM [dostęp: 2.08.2022].

[16] Ibidem [dostęp 2. 08. 2022].

[17] Jihād [w:] The Oxford Encyclopedia of Islam and Politics, E. Shahin (red.), Oxford: Oxford University Press 2014. Słownik dostępny na stronie internetowej: http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref:oiso/9780199739356.001.0001/acref-9780199739356-e-0263# [dostęp: 2.08.2022].

[18] Jihad [w:] The Oxford Dictionary of Islam, J. Esposito, (red.), Oxford: Oxford University Press 2004, s. 159-160.

[19] K. Baheyeldin, op. cit. [dostęp: 2.08.2022]. Tłumaczenie własne.

[20] Ibidem [dostęp: 2.08.2022].

[21] Ibidem [dostęp: 2.08.2022].

[22] Ibidem [dostęp: 2.08.2022].

[23] Shabestan [w:] Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Shabestan [dostęp: 2.08.2022].

[24] Shabestan of Shah Mosque in Isfahan (Iran) [w:] Shayan Lens Blog, https://shayanlens.wordpress.com/2013/07/21/shabestan/ [dostęp 2. 08. 2022].

[25] Achaemenid Lion Weight [w:] Ancient History Encyclopaedia, https://www.ancient.eu/image/4829/achaemenid-lion-weight/ [dostęp: 2.08.2022].

[26] K. Baheyeldin, op. cit. [dostęp: 2.08.2022].

[27] B. Rogers, op. cit., s. 559.