Adresat zajęć: młodzież szkół ponadpodstawowych.

Rodzaj zajęć: język polski, wiedza o kulturze, historia, artystyczne zajęcia fakultatywne.

Cel ogólny zajęć: Kształcenie umiejętności wykorzystania i interpretowania różnych tekstów kultury w poznawaniu biografii artysty (Andrzeja Panufnika) oraz uwarunkowań politycznych rzutujących na jego życie i proces twórczy.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• poznaje biografię Andrzeja Panufnika oraz wiąże ją z konkretnymi wydarzeniami historycznymi i politycznymi w Polsce i za granicą;
• określa tematykę filmu K. Rzączyńskiego, tworzy słowa-klucze w związku z jego problematyką;
• wykorzystuje materiały publicystyczne (radiowe, internetowe) w pracy nad zadaniami;
• doskonali umiejętności interpretacji filmu dokumentalnego;
• nazywa swoje wrażenia po obejrzeniu filmu i wysłuchaniu fragmentów kompozycji A. Panufnika;
• poznaje opinie krytyków i muzykologów na temat twórczości Panufnika;
• poznaje pojęcia i doskonali słownictwo związane z muzyką;
• formułuje wnioski, wygłasza opinie, wypowiada się na forum klasy;
• pracuje w grupie.

Metody pracy: lekcja odwrócona, tenis słowny[1], heureza, dyskusja.

Formy: praca indywidualna, praca w parach/grupach.

Środki i materiały dydaktyczne: załączniki: z pytaniami dla grup, wypowiedzią kompozytora, diagramem partytury, dostęp do internetu i materiałów wskazanych w bibliografii.

Bibliografia:

1. Filip Lech, (A)symetrie XX wieku — kim był Panufnik?[2]
2. Andrzej Panufnik — życie i twórczość[3]
3. Panufnik, (projekt realizowany przez m.in. Związek Kompozytorów Polskich, Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Instytut Muzyki i Tańca)[4]
4. Rozmawiamy o Andrzeju Panufniku (Jakub Ekier, Krzysztof Rzączyński) audycja z cyklu Białe Plamy w III Programie Polskiego Radia[5]
5. Tata zza żelaznej kurtyny, reż. K. Rzączyński, Telewizja Polska SA, 2009[6]

Słowa kluczowe: żelazna kurtyna, zniewolenie, muzyka, artysta, wolność twórcza.

Czas trwania: 2 godz. lekcyjne+ projekcja filmu.

Przebieg zajęć:

1. Na kilka dni przed lekcją nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się z dostępnymi w internecie materiałami o życiu i twórczości Andrzeja Panufnika. Klasa podzielona (np. wg numerów w dzienniku na uczniów „parzystych” i „nieparzystych”) może w ramach swojej grupy znów podzielić się na zespoły szukające informacji biograficznych, np. o dzieciństwie i młodości artysty, okresie wojny, czasach powojennych w Polsce, okresie emigracji. Młodzież uprzedzona jest, że lekcję na temat polskiego kompozytora muzyki symfonicznej poprzedzi zabawa — tenis słowny. Uczniowie przygotują zestawy krótkich jednozdaniowych informacji, faktów, ciekawostek, które wypowiadane przez kolejnych graczy z zespołów stworzą biogram artysty.
2. Nauczyciel, nawiązując do zadanej pracy domowej, przeprowadza krótką pogadankę na temat stosunku młodzieży do muzyki poważnej. Zadaje pytania o znanych uczniom kompozytorów polskiej muzyki symfonicznej, formułuje główny cel lekcji, jakim jest przybliżenie, za pośrednictwem filmu K. Rzączyńskiego i podanych materiałów, sylwetki Andrzeja Panufnika.
3. Nauczyciel wyjaśnia zasady metody tenisa słownego. Naprzeciw siebie stają gracze dwóch przeciwnych drużyn: „parzystych” i „nieparzystych”. Każdy z nich ma w formie jednego zdania przekazać ciekawą informację na temat życia A. Panufnika, która zaważyła na jego losach i karierze. Grający mogą być zastępowani przez swoich kolegów z drużyny lub korzystać z ich podpowiedzi. Zabawa powinna odbywać się w dość szybkim tempie.

Runda 1. Dzieciństwo i młodość, np.: Ojciec A. Panufnika był lutnikiem, a matka Matylda Tonnes — skrzypaczką. Dom Panufników zawsze przepełniony był muzyką. Pierwsze kompozycje mały Andrzej tworzył już jako 9-latek. Fokstrot piętnastoletniego Panufnika ze słowami Mariana Hemara Ach, pardon stał się przebojem Adolfa Dymszy. Po pierwszym roku konserwatorium Andrzej Panufnik oblał egzamin z powodu tremy i został skreślony z listy studentów. Studiował nie tyko w klasie fortepianu, ale i perkusji. Z wyróżnieniem ukończył wydział teorii i kompozycji. 1934 r. debiutował kompozycją Trio fortepianowe. Studiował dyrygenturę w Wiedniu i Paryżu.

Runda 2. Wojna i okupacja, np.: Zarabiał na życie grając w kawiarniach. Stworzył duet fortepianowy z Witoldem Lutosławskim. Jest autorem słynnej powstańczej pieśni Warszawskie dzieci pójdziemy w bój. Po śmierci brata, Mieczysława, napisał Uwerturę tragiczną, którą zadedykował zmarłemu. W Postaniu Warszawskim zaginęły wszystkie jego partytury, które po wojnie rekonstruował.

Runda 3. Czasy powojenne, np.: Jako uznany na świecie kompozytor muzyki współczesnej w powojennej Polsce, Andrzej Panufnik stał się peerelowskim celebrytą. Wyjeżdżał na zagraniczne koncerty i tournée (np. z zespołem Mazowsze). Władza komunistyczna oczekiwała od niego tworzenia na zamówienie (np. pieśni z okazji zjednoczenia partii). A. Panufnik sprzeciwił się konwencji socrealizmu w muzyce. Nie chciał też komponować pod dyktando partii. W latach 1948–1954 tworzył niewiele, przeżywał kryzys spotęgowany m.in. śmiercią córki. Jego utwory były poddawane publicznej krytyce. W 1954 r., wykorzystując jeden ze swoich wyjazdów, zdecydował się nie wrócić do Polski i ze Szwajcarii udał się do Anglii.

Runda 4. Emigracja, np.: Pierwsze lata w Anglii były dla Panufnika bardzo trudne. Kompozytor nie miał znikąd wsparcia. BBC odmawiała promowania jego utworów. W Polsce nie wolno było ani grać kompozycji Panufnika, ani nawet wzmiankować o jego istnieniu. W Anglii zajął się dyrygenturą, choć bardzo chciał komponować. W 1963 r. Panufnik ożenił się z Camillą Jessel, swoją asystentką — brytyjską arystokratką, z którą stworzył szczęśliwy związek. W 1968 r. wynalazł system komponowania, który doprowadził go do apogeum sukcesów. Był nagradzany i zapraszany przez najlepsze filharmonie na świecie. Od 1977 r. w Polsce wolno było mówić o Panufniku i wykonywać jego kompozycje. W 1990 r. kompozytor odwiedził kraj i zaprezentował swoje utwory w ramach festiwalu Warszawska Jesień. Za zasługi dla kultury Wielkiej Brytanii Królowa Elżbieta II nadała mu tytuł szlachecki. Andrzej Panufnik jest pierwszym polskim artystą, którego spotkał ten zaszczyt.

4. Przed projekcją filmu uczniowie, podzieleni na 4 grupy, otrzymują karty pracy (ZAŁĄCZNIK NR 1).
5. Projekcja filmu.
6. Nauczyciel rozpoczyna rozmowę z uczniami na temat filmu. Może posłużyć się również metodą fiszki[7]:

Jakie pytania nasuwają wam się po obejrzeniu filmu? Jakie problemy podejmuje w filmie reżyser? Które z tych problemów są wciąż aktualne? (To pytanie można zadać uczniom dopiero na końcu lekcji). Która z wypowiedzi bohatera/bohaterów zapisała się w waszej pamięci?

7. Grupy otrzymują czas na opracowanie przydzielonych im zagadnień.
8. Uczniowie prezentują swoje ustalenia. (W zależności od przedmiotu, na którym realizowana jest lekcja, można pogłębić zagadnienia opracowane przez którąś z grup).

Przewidywane odpowiedzi uczniów:

Grupa nr 1 — Panufnik odkrywa Panufnika

Np.: Jem Panufnik przyjeżdża do Polski jako dorosły mężczyzna. Nie zna języka swojego ojca, a i sam kraj jest dla niego zagadką. Wizyta młodego Panufnika to podróż sentymentalna, którą odbywa tropem swojego ojca, aby odpowiedzieć sam sobie na wiele dręczących go pytań. Chce dowiedzieć się o ojcu jak najwięcej, spotyka się z rodziną i przyjaciółmi ojca, idzie na cmentarz, aby odszukać rodzinny grób, próbuje zgłębić meandry historii czasów, w których ojciec się wychowywał i tworzył, ale i zrozumieć ograniczenia, jakie narzucał mu system komunistyczny. Andrzej Panufnik nie rozmawiał z rodziną o Polsce, nie uczył dzieci języka, wypierał z pamięci okres stalinizmu, który uważał za traumatyczny i który powracał w najkoszmarniejszych snach. Nie chciał zarażać rodziny swoją traumą. Jeremy jest Polską zafascynowany, nie tylko dlatego, że to kraj jego ojca. Odwiedza polskie bazary, osiedla, ogląda miasto z wysokości dachów warszawskich wieżowców. Pobyt w Polsce zbliża go nie tylko do ojca, ale do siebie samego. Jedna z ostatnich scen, kiedy trudno mu ukryć wzruszenie, najdobitniej na to wskazuje.

Grupa nr 2 — Dlaczego sztuce przeszkadzają „żelazne kurtyny”?

Np.: Żelazna kurtyna to określenie użyte po raz pierwszy przez W. Churchilla na określenie podziału, który zaistniał w Europie powojennej po pakcie jałtańskim. Wyznaczała ona nowy porządek — kraje bloku komunistycznego i zachodniej demokracji. W wyniku tego podziału niemożliwe stały się swobodne kontakty, przepływ informacji, wolność myśli i działalności twórczej. Już w 1949 r. w Polsce proklamowano jako jedynie obowiązującą konwencję socrealizmu. Dotyczyła ona większości dziedzin sztuki, również muzyki. Potępiano formy awangardowe, estetyzm i formalizm, a muzyka miała być tworzona dla mas i służyć klasie robotniczej oraz partii. Kompozycje Andrzeja Panufnika, nawet te uznane i wykonywane, szybko stały się przedmiotem publicznych ataków. Krytykowano go za nadmierny formalizm. Jego utwory oparte na wyrafinowanej formie i pozbawione treści nie służyły, zdaniem komunistycznych krytyków, socjalistycznemu społeczeństwu. Panufnik źle się czuł, korzystając z wielu przywilejów, jakie oferowała mu władza, przeszkadzał mu fakt, że był celebrytą. Nie chciał też przystawać na wiele kompromisów. Wykorzystując swój wyjazd do Szwajcarii, postanowił nie wrócić do kraju, udał się do Anglii. W przygotowaniu ucieczki pomogła mu ówczesna żona. Kompozytor tak wypowiadał się w rozgłośni radia Wolna Europa, tłumacząc swoją decyzję: „Główną przyczyną był fakt, że zmuszano mnie do działalności politycznej. Jako członek różnych komitetów byłem zmuszony do uczestniczenia w różnych imprezach politycznych przeciwnych moim przekonaniom. Moim największym pragnieniem jest poświęcić wszystkie siły pracy twórczej, która jest możliwa tylko w atmosferze gwarantującej całkowitą swobodę myśli i przekonań”.

Grupa nr 3 — Syn w cieniu ojca?

Np.: Syn Andrzeja — Jeremy Panufnik to didżej, ale również kompozytor i twórca komputerowych animacji, którymi ilustruje swoje utwory. Tworzy muzykę klubową, elektroniczną. Sam twierdzi, że bliżej mu do sztuk plastycznych niż muzyki. Jem żyje wyraźnie w cieniu swego ojca, mając dla niego rodzaj absolutnej czci i uważając, że muzyka, którą sam komponuje jest gorsza, banalna, dająca natychmiastowe, powierzchowne doznania w przeciwieństwie do symfonicznych, poważnych dzieł Andrzeja Panufnika, sięgających metafizycznych głębi. Wychowany w kulcie muzyki poważnej (ojciec, siostra, dziadkowie) robi wrażenie człowieka, który umniejsza swoje dokonania, nie jest pewien słuszności drogi, którą kroczy, onieśmiela go geniusz i perfekcja ojca. Jem potrzebuje słów akceptacji, aprobaty i to z ust przyjaciół ojca (krytyków, artystów, muzykologów), ich zapewnień, że wielki Andrzej Panufnik zrozumiałby istotę nowoczesnego rodzaju muzyki popularnej i całej muzycznej rewolucji w sztuce. Im bardziej Jem odkrywa tajemnice ojca, tym bardziej się do niego zbliża i pozbywa poczucia niższości. Dociera do prawdy, że „tak jak on, ciągle szuka swojej drogi”.

Grupa nr 4 — Muzyka jako bohater filmu

Np.: Muzyka symfoniczna, kabaretowa, klubowa, dodekafoniczna, piosenka, melodia, wodewil, Warszawska Jesień, socrealizm, formalizm, dekadentyzm w muzyce, koncert, symfonia, uwertura, akord, partytura itp. Andrzej Panufnik wykorzystywał w swojej pracy twórczej różne inspiracje: geometrię, architekturę, religię, naturę, historię. Jego przyjaciele — muzycy i muzykolodzy — dopatrywali się w kompozycjach artysty czegoś nieskończonego, metafizycznego. Uznawali, że kompozycje Panufnika łączą w sobie emocje i nostalgię obok doskonałości i matematycznej precyzji. Miały to być struktury wykorzystujące proste grupy nut i połączone w rygorystyczne procedury intelektualne, zdyscyplinowane formalnie. Sam kompozytor porównywał swą muzykę do rzeźby, architektonicznej konstrukcji. Nawet diagramy jego partytur charakteryzują porządek i symetria. Panufnik lubił pracować. Zajmował się komponowaniem od rana do wczesnego popołudnia. Żona Camilla zadbała, aby na terenie ich posiadłości stworzyć mężowi idealne warunki do pracy (oddzielny budyneczek). Andrzej Panufnik komponował swoje dzieła nawet podczas spacerów z synem po parku.

9. Nauczyciel powraca do jednego z pytań z fiszki: Które z problemów podejmowanych w filmie są wciąż aktualne? i rozpoczyna klasową dyskusję.

Uczniowie powinni dostrzec, że uniwersalna jest potrzeba wolności twórczej, swobody artystycznej wypowiedzi. Do ponadczasowych problemów należy również rywalizacja pokoleń, pragnienie sprostania oczekiwaniom rodziców, „kompleks gorszości” wobec wybitnych ojców, odwieczne poszukiwanie formuły prawdziwej sztuki i tego, jak się wyraża, w jakich warunkach powstaje, wreszcie określenie czym jest sam proces twórczy.

10. Nauczyciel nawiązuje do pojęcia żelazna kurtyna z tematu lekcji i pyta uczniów o inne niż już wyjaśniane rozumienie tego wyrażenia. Uczniowie powinni dostrzec, że dla sztuki taką żelazną kurtyną jest każde ograniczenia swobody twórczej, każdy nakaz. Dopóki Jem nie przepracował kompleksu ojca, nie uświadomił sobie, że powinien być sobą jako twórca i „dążyć do tego, w co wierzy, że jest prawdziwe…, być szczerym wobec siebie i tego, co tworzy”, ograniczała go taka właśnie „kurtyna”. Podobnie jak jego ojca zniewalała żelazna kurtyna systemu politycznego w Polsce.
11. Nauczyciel dokonuje ewaluacji zajęć. Uczniowie spontanicznie wypowiadają swoje uwagi o temacie lekcji, jej przebiegu, celach i ich realizacji.

Praca domowa (do wyboru):

1. Dowiedz się, jakich wielkich twórców różnych dziedzin sztuki łączy los podobny do tego, który stał się udziałem A. Panufnika.
2. Muzyka A. Panufnika wykorzystywana jest jako ścieżka dźwiękowa w filmach. Sprawdź, jakie to filmy i kto je reżyserował.
3. Ustal, na postawie wskazanej bibliografii, w jakich dziedzinach A. Panufnik szukał inspiracji dla swojej muzyki — dopisz nazwy utworów, które to potwierdzają.
4. Przeprowadź wśród swoich rówieśników sondę na temat ich wiedzy o muzyce poważnej (również współczesnej), ulubionych kompozytorach.
5. Napisz rozprawkę na temat: Czy sztuka potrzebuje wolności? Rozważ problem, odwołując się do filmu K. Rzączyńskiego i innych tekstów kultury.

ZAŁĄCZNIK NR 1

Zadania dla grupy nr 1 — Panufnik odkrywa Panufnika

Oglądając film Krzysztofa Rzączyńskiego, zwróćcie szczególną uwagę na wątek odkrywania prawdy o zmarłym ojcu przez dorosłego syna, nieznającego ojczyzny rodzica.

• Jaki jest cel przybycia Jeremy’ego Panufnika do Polski? Co go interesuje?
• Jaka była przyczyna ukrywania przed rodziną, głównie dziećmi, faktów dotyczących powojennego życia w Polsce?
• Jaki jest stosunek młodego Panufnika do kraju jego ojca?
• Na ile wizyta w Polsce pozwoliła Jeremy’emu poznać ojca i samego siebie?

Zadania dla grupy nr 2 — Dlaczego sztuce przeszkadzają żelazne kurtyny?

Oglądając film Krzysztofa Rzączyńskiego, zwróćcie szczególną uwagę wątek relacji artysty z polityką.

• Jeśli nie znacie pojęcia żelazna kurtyna, dowiedzcie się, co ono znaczy.
• Jaką formułę sztuki narzucił artystom system w powojennej Polsce? Czego wymagała ona od twórców?
• Co miała do zarzucenia muzyce A. Panufnika władza komunistyczna?
• Dlaczego Panufnik nie potrafił zaakceptować obowiązujących w sztuce reguł, które narzucił system polityczny?

Zadania dla grupy nr 3 — Syn w cieniu ojca?

Oglądając film Krzysztofa Rzączyńskiego, zwróćcie szczególną uwagę na wątek Jema oraz jego stosunek twórczości ojca i własnej.

• Czym zajmuje się Jeremy Panufnik?
• Jaki jest jego stosunek do własnej twórczości?
• Co wpływa na samoocenę artystycznych działań Jema?
• Jak według przyjaciół wielkiego kompozytora mogłaby być oceniana działalność artystyczna Jeremy’ego? Co Wy o niej sądzicie? Uzasadnijcie opinię.

Zadania dla grupy nr 4 — Muzyka jako bohater filmu

Oglądając film Krzysztofa Rzączyńskiego, zwróćcie szczególną uwagę na motywy muzyczne.

• Stwórzcie listę pojęć/zjawisk związanych z muzyką. Wyjaśnijcie ich znaczenie.
• Czego dowiedzieliście się na temat procesu twórczego kompozytora A. Panufnika?
• W jaki sposób mówią o muzyce A. Panufnika muzykolodzy i znawcy przedmiotu?
• Spróbujcie opisać własne wrażenia, słuchając ścieżki dźwiękowej filmu — złożonej z fragmentów dzieł Panufników. (W pracy skorzystajcie z ZAŁĄCZNIKÓW NR 2 I 3).

ZAŁĄCZNIK NR 2

Panufnik o własnej muzyce:

„Moja muzyka jest czymś w rodzaju rzeźby, architektonicznej konstrukcji. Ktoś powiedział, że muzyka jest zamrożoną architekturą. Zgadzam się z tym w zupełności. Dla mnie jest wyrazem piękna i proporcji zawartej w geometrii. Kiedy chodziłem do szkoły, kochałem matematykę. O innych przedmiotach nie dałoby się tego powiedzieć. Zawsze byłem zafascynowany strukturami, jakie odnajdywałem dookoła siebie, w naturze w przyrodzie, w mistyce, w symbolach religijnych i w sztuce. Oczywiście w swoich kompozycjach nie opieram się wyłącznie na ściśle matematycznych obliczeniach. Intuicja wprowadza mnie na nowe płaszczyzny, instynktownie kreuję wzory, kształty. Jednak staram się zawsze utrzymać równowagę między elementami emocjonalnymi i formalnymi. Uważam, że moja geometria w kompozycji jest dla słuchacza niewidzialnym szkieletem utworu, a zawarta w nim treść poetycka nadaje mu życie” [8].

ZAŁĄCZNIK NR 3

Diagram do Sinfonia di Sfere[9]

[1] Tenis słowny jest rozwiązaniem metodycznym przydatnym do konstruowania wstępu lekcji bądź do sprawdzania stopnia opanowania materiału. Zadaniem uczniów jest wypowiedzenie tak wielu trafnych uwag na temat wyznaczony przez nauczyciela, jak to jest możliwe. Za: Barbara Matusiak, Anna Wołodźko, Polonista i historyk w nowej szkole. Scenariusza lekcji zintegrowanych, Warszawa 2002.

[2] http://culture.pl/pl/artykul/asymetrie-xx-wieku-kim-byl-panufnik

[3] http://ninateka.pl/kolekcje/panufnik/film/andrzej-panufnik-zycie-i-tworczosc

[4] Informacje dostępne na: http://panufnik.polmic.pl/index.php/pl/

[5] Audycja dostępna na: http://www.polskieradio.pl/9/5526/Artykul/1673760,Rozmawiamy-o-Andrzeju-Panufniku-

[6] Film dostępny na: http://ninateka.pl/kolekcje/panufnik/film/tata-zza-zelaznej-kurtyny-krzysztof-rzaczynski lub https://vimeo.com/84059410

[7] Danuta Górecka,  Analiza pedagogiczna filmu Karski i władcy ludzkości w reż. Sławomira Grünberga. XXVI Ogólnopolska Konferencja Filmoznawcza w Radziejowicach, dostępne na: www.youtube.com/watch?v=NvsB8o8S1wg

[8] Rozmawiamy o Andrzeju Panufniku (Jakub Ekier, Krzysztof Rzączyński — audycja w III Programie Polskiego Radia) dostępne w: http://www.polskieradio.pl/9/5526/Artykul/1673760,Rozmawiamy-o-Andrzeju-Panufniku-

[9] Panufnik, (projekt realizowany przez m.in. Związek Kompozytorów Polskich, Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Instytut Muzyki i Tańca), Kręgi inspiracji. Symetria i geometria dostępne w: http://panufnik.polmic.pl/index.php/pl/kregi-inspiracji/symetria-i-geometria