Adresat zajęć: uczniowie gimnazjum, uczniowie szkoły ponadgimnazjalnej/ponadpodstawowej (klasa 1).

Rodzaj zajęć: język polski, koło filmowe.

Cel ogólny zajęć: Przygotowanie uczniów do dojrzałego odczytania tekstów kultury z wykorzystaniem wiedzy historycznej i historycznoliterackiej. Uświadomienie młodzieży popularności i żywotności wielopokoleniowych motywów.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• doskonali umiejętność analizy filmu z uwzględnieniem znaczących detali;
• kształci umiejętność wyszukiwania kontekstów społecznych i kulturowych do motywów filmowych;
• odkrywa związki między edukacją medialną i artystyczną;
• doskonali umiejętność prawidłowego konstruowania wypowiedzi ustnej.

Metody pracy: heureza, dyskusja, piramida priorytetów.

Formy pracy: praca z całą klasą, praca w grupach.

Środki i materiały dydaktyczne: mazaki, arkusze papieru, karteczki samoprzylepne.

Słowa kluczowe: socrealizm, stalinizm, polskość, stereotyp, edukacja.

Bibliografia:

1. A. Gołubiew, Zwycięstwo Koziołka Matołka nad stalinizmem, „Tygodnik Powszechny” 1957, nr 1
2. K. Heska-Kwaśniewicz, Koziołka Matołka bój ze stalinizmem, „Tygodnik Powszechny” 2003, nr 33
3. G. Knapik, I. Sznicer-Gałkowska, Lekturowe wy(bryki), Warszawa, Oficyna Wydawnicza G&P, 2006
4. J. Olech, Patos i zwykłe dobro. O Kornelu Makuszyńskim (1884–1953) w 50. rocznicę śmierci, „Tygodnik Powszechny” 2003, nr 31
5. M. Urbanek, Makuszyński, o jednym takim, któremu ukradziono słońce, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2017
6. Koziołek Matołek idzie do szkoły. Edukacyjna gra komputerowa, Aidem Media, data premiery PL: 10.10.2001
7. Koziołek Matołek wynalazca. Edukacyjna gra komputerowa, Aidem Media, data premiery PL: 10.10.2001.

Czas trwania:1 godzina lekcyjna

Przebieg zajęć:

Nauczyciel inicjuje wstępną rozmowę o bohaterach utworów adresowanych do dzieci, którzy w późniejszym czasie stali się, z różnych powodów, ulubionymi bohaterami również dorosłych odbiorców. Obok Koziołka Matołka takimi postaciami są m.in. mieszkańcy Stumilowego Lasu. Dziś już wiadomo np., iż Kubuś Puchatek oraz kolejna część pt. Chatka Puchatka oprócz tego, że są wybitnymi opowieściami dla dzieci w każdym wieku (nawet tych już dorosłych), są też równie genialnymi dziełami psychologicznymi. Podobnie było z popularnością Koziołka z Pacanowa.

Nauczyciel informuje o celach lekcji, które będą polegać na sprawdzeniu, z jakiego powodu Koziołek Matołek stał się tak popularnym bohaterem dorosłych odbiorców, kolejnych pokoleń oraz różnych tekstów kultury. Wystarczy tylko wspomnieć, iż w latach 50. ubiegłego wieku w „Tygodniku Powszechnym” ukazał się artykuł dotyczący walki Matołka stoczonej z komunizmem, w roku 1958 oraz 1961 powstały dwa filmy o jego przygodach, a w latach 1969–1971 zrealizowano dwadzieścia sześć odcinków animowanego serialu Dziwne przygody Koziołka Matołka. Na początku naszego wieku powstały gry komputerowe z bohaterem Makuszyńskiego, których adresatami były również dzieci. Nie tak dawno, w tekstach kultury adresowanych do dorosłych, twórcy np. Marek Bieńczyk w Książce twarzy (uhonorowanej Literacką Nagrodą „Nike”) czy Anca Damian w filmie Czarodziejska góra, traktowali Koziołka z komiksu jako ważną postać.

W celu udzielenia odpowiedzi na kluczowe pytanie, należy prześledzić, w jakie role wcielał się lub w jakich rolach był obsadzany wspomniany bohater.

2. W drugiej części lekcji uczniowie otrzymują od nauczyciela fragmenty artykułów na temat bohatera komiksów Kornela Makuszyńskiego. Ich zadaniem jest określić, jakie znaczenie przypisują Koziołkowi autorzy cytowanych tekstów (ZAŁĄCZNIK NR 1). Nauczyciel — w razie konieczności — krótko wprowadza uczniów w realia socrealizmu, by tekst Gołubiewa był dla nich w pełni zrozumiały.

Przykładowy zapis młodzieży dotyczący ról Koziołka Matołka:

• wygnaniec,
• poliglota,
• herold eskapizmu,
• Don Kichot,
• zwycięzca stalinizmu,
• otwarty na świat optymista,
• bohater popełniający głupstwa,
• bohater lubiący imponować,
• postać o dziecięcej wrażliwości i wyobraźni,
• bohater o wysokiej samoocenie,
• ikona kultury popularnej,
• dziedzictwo narodowe.

Po przedstawieniu propozycji uczniowie komentują zapis, wyjaśniając, jak rozumieją metaforyczne słowa i wyrażenia pojawiające się w artykułach, które określają Koziołka.

Warto dodać, jako ciekawostkę, że w czasach stalinizmu wiele pomysłów zawartych w książeczce (począwszy od jej komiksowej amerykańskiej formy) nie podobało się zwolennikom socrealizmu w polskiej kulturze. Koziołek m.in. nie odwiedził Związku Radzieckiego, choć był w Ameryce. Ponadto zdradzał cechy biznesmena, potrafił inwestować pieniądze — za fundusze uzyskane ze sprzedaży kozich serów kupił nawet automobil. W książce występowały też modlące się dzieci, wieże kościołów i polscy szlachcice, a taniec z polską hrabiną stanowił największy zaszczyt. Przygody Koziołka Matołka nie były „poprawne politycznie” i dlatego, jak pisała Krystyna Heska-Kwaśniewicz, stawiano bohatera w jednym rzędzie z coca-colą i gangsterami z Chicago.

3. W następnej części lekcji prowadzący prosi uczniów, by przedstawili efekty zadania, które mieli wykonać w domu. Każda osoba zobowiązana była do obejrzenia co najmniej jednego odcinka serialu animowanego dla dzieci Dziwne przygody Koziołka Matołka. Z pewnością uczniom będzie towarzyszył uśmiech na twarzach (drugi etap powrotu do dzieciństwa — przede wszystkim ich rodziców). Również tym razem zadanie ma polegać na wspólnym ustaleniu ról przyjmowanych w filmie przez Koziołka Matołka. Tutaj wybory najprawdopodobniej okażą się różne, w zależności od tego, które spośród 26 odcinków zostały przez młodzież obejrzane. Przykładowy zapis mógłby wyglądać tak:

• westernowy pogromca bandytów (np. Czarny Bill, Napad na dyliżans),
• hollywoodzki aktor (np. Gwiazdor filmowy),
• pechowiec i szczęściarz (np. Kucharz okrętowy, Rajd),
• naiwniak i spryciarz (np. Łapmy lisa),
• uczynny i wielkoduszny altruista (np. Złoty szlak),
• poszukiwacz przygód (wszystkie filmy),
• bezmyślny ryzykant (np. Gwiazdor filmowy).

Nauczyciel informuje uczniów, że filmy rysunkowe nie były wierną adaptacją czterech ksiąg z lat 1933 i 1934 opisujących przygody Matołka. Filmowe fabuły to oryginalne pomysły zainspirowane komiksem. Czasem twórcy kreskówek wykorzystywali kilka obrazkowych historii, innym razem łączyli wątki z dwóch różnych ksiąg, bywało również, że jedno zdarzenie rozwijano do rozmiarów całego filmu. Bajki składające się wyłącznie z nowych pomysłów fabularnych wykorzystywały jedynie kreację głównego bohatera oraz ramowy motyw jego wędrówki do Pacanowa.

Nauczyciel i tym razem zadaje pytanie: Jakie okoliczności zadecydowały o nadaniu Koziołkowi wskazanych określeń i czy w filmach pojawiają się motywy obce socrealizmowi?

Odpowiadając na drugą część pytania, uczniowie z łatwością zauważą, że: okazuje się, iż wiele filmów zawiera wątki westernowe, a ich akcja rozgrywa się w Teksasie — np. Czarnego Billa, Telegrafisty czy Napadu na dyliżans. Warto dodać, iż obecność w filmach uosabiających zło kowbojów z rewolwerami, to inwencja twórców filmu. Tylko bajka Gwiazdor filmowy opiera się częściowo na pierwowzorze literackim. Kornel Makuszyński, zafascynowany rodzącą się sztuką kinematograficzną, umieścił w swoim komiksie epizod związany z aktorskim udziałem Koziołka w kręceniu westernu.

4. Kolejny etap lekcji to przedstawienie przez młodzież wyników internetowych poszukiwań (druga — ostatnia część zadania domowego) dotyczących sposobu wyzyskania postaci Koziołka Matołka w grach edukacyjnych. Zadaniem uczniów było sprawdzenie, w jakiej roli tym razem występuje bohater stworzony przez Kornela Makuszyńskiego oraz jakie zadania spełnia. Być może dla części młodzieży będzie to swoisty powrót do ich dzieciństwa. Jeśli natomiast uczniowie nie znają gier z Koziołkiem — bez większych problemów można określić te role na podstawie dostępnych w internecie rozbudowanych opisów gier, filmików reklamowych albo filmików publikowanych przez internautów.

Dzięki szerokiej ofercie edukacyjnej adresaci gier komputerowych poznawali litery, przyswajali tabliczkę mnożenia, pogłębiali wiedzę z zakresu geografii, rozwijali wyobraźnię, ćwiczyli logiczne myślenie, pamięć i spostrzegawczość.

W czasie tych wszystkich działań uczniowie prawdopodobnie dostrzegą Koziołka w roli:

• ucznia (np. rozpoznającego liczebniki, rozwiązującego zadania matematyczne, uczącego się w warsztacie plastycznym, biorącego udział w turnieju przyrodniczym),
• przewodnika (po Pacanowie),
• pomocnika (np. planującego pogodę odpowiednią do jazdy na łyżwach),
• nauczyciela (w szkole Koziołka Matołka),
• odkrywcy (np. starożytnego zwoju),
• wynalazcy (np. realizującego „zamówienia zegarowe”),
• konstruktora (np. budującego traktor według instrukcji) itp.

5. Przedostatnia część zajęć to refleksja na temat ról bohatera z czasów dzieciństwa dziadków, rodziców i części młodzieży lub ich nieco starszych kolegów. Zdaniem Joanny Olech, autorki artykułu Patos i wielkie dobro, Koziołek Matołek to arcy-Polak wyposażony przez Makuszyńskiego w wiele typowych dla naszego narodu cech. Młodzież zastanawia się, które z zachowań Koziołka w metaforyczny sposób mogą wpisywać się w narodowy portret Polaka. Uczniowie w parach wypisują je na samoprzylepnych karteczkach. Następnie nauczyciel dzieli młodzież na pięcioosobowe zespoły. Na dużych arkuszach papieru uczniowie rysują „piramidę priorytetów”. Zespoły tworzą piramidę cech najbardziej pożądanych, które Polacy posiadają i powinni w sobie pielęgnować, by odnosić sukcesy. Na szczycie piramid powinna znaleźć się najważniejsza cecha (najbardziej pozytywna) i w kolejnych wierszach, według hierarchii ważności, pozostałe cechy (ZAŁĄCZNIK NR 2). Po prezentacji wyników pracy wszystkich grup, uczniowie tworzą wspólną „piramidę priorytetów” reprezentatywną dla ustaleń całej klasy[1].

Na zakończenie tej części zajęć uczniowie wypowiadają się na temat negatywnych cech wypisanych na karteczkach. Nauczyciel zadaje pytanie, czy rzeczywiście są to nasze narodowe przywary? Jakiego znaczenia w kontekście tych cech nabiera słowo „Matołek”?

6. Podsumowanie: Nauczyciel podkreśla, że śmieszne i błahe na pierwszy rzut oka historie dowodzą, jak wielką rolę może odgrywać z pozoru mało znaczący bohater oraz w jak niezwykły sposób korespondują ze sobą literatura, film oraz gry komputerowe.

Przykładowy zapis mógłby wyglądać tak:

Trzy pokolenia — trzy teksty kultury (droga, którą przeszedł Koziołek Matołek)

Dziadkowie → rodzice → dzieci

Literatura → film → gra komputerowa

Od bohatera komiksu toczącego bój ze stalinizmem → przez „wyzwolonego” bohatera dobranocek → do ucznia, nauczyciela i pedagoga w grach komputerowych

Na zakończenie nauczyciel zadaje pytanie: Co zadecydowało o tak wielkiej popularności Koziołka Matołka, że stał się on, jak pisała w cytowanym artykule Joanna Olech, „częścią naszego dzieciństwa, ikoną kultury popularnej, dziedzictwem narodowym”?

Przykładowy zapis stworzony na tablicy po dyskusji całej klasy:

• bardzo duża popularność Kornela Makuszyńskiego w okresie dwudziestolecia międzywojennego jako autora książek dla dzieci (Zbigniew Raszewski, wybitny historyk teatru, uważał 120 przygód Koziołka Matołka za najlepszą książkę Dwudziestolecia),
• atrakcyjna w latach 30. ubiegłego wieku forma komiksu,
• Pacanów — wieś położona w województwie świętokrzyskim — wypromowany został w skali całego kraju jako miejsce dla dzieci: stworzono tu Europejskie Centrum Bajki im. Koziołka Matołka, a od 2003 roku odbywa się Festiwal Kultury Dziecięcej, w ramach którego ustanawia się kolejne rekordy Polski we wspólnym jednoczesnym czytaniu komiksu Kornela Makuszyńskiego,
• walory animacji filmowej: bardzo popularna do dziś muzyka autorstwa Adama Markiewicza (wykorzystana również w grach komputerowych) oraz głos lektora — Wiesława Michnikowskiego, recytującego słynny wierszyk na początku i na końcu bajki,
• chęć wykorzystania w grach komputerowych bohatera łączącego pokolenia, przeszłość z teraźniejszością, tradycję z nowoczesnością,
• obecność w książce i filmie toposu „homo viator” oznaczającego w edukacyjnych grach komputerowych naukę jako metaforę przygody i podróży po wiedzę.

Praca domowa:

1. Korzystając z dostępnych źródeł, przygotuj odpowiedź na pytanie, dlaczego w stanie wojennym z serii pocztówek z Koziołkiem jedną wycofano: mianowicie tę, na której obok koziego bohatera w wojskowym mundurze na gałęzi drzewa siedziała mała czarna wrona.

2. Czy można zgodzić się z opinią, którą kilkanaście lat temu sformułowała Krystyna Heska-Kwaśniewicz, że „Koziołek Matołek nie przegrywa z Harrym Potterem”? Co miała na myśli autorka? Jakich znasz innych bohaterów, którzy przeszli podobną drogę, co Koziołek i Harry — od książki przez filmy do gier komputerowych?

ZAŁĄCZNIK NR 1

Fragmenty artykułu: Antoni Gołubiew, Zwycięstwo Koziołka Matołka nad stalinizmem (1957).

„Gdy w Warszawie jedną z ulic nazwano imieniem Kubusia Puchatka, wszyscy w Polsce widzieli, że idzie do rewolucji”[2].

„Nazywanie ulic najtrudniejszymi a patetycznymi nazwami, imieniem wielkości, które przemijają jak wiatr, jest na porządku dziennym. (…) W tych warunkach nazywanie ulicy imieniem Misia Puchatka, nawrót do żartu, uśmiechu i bajki, miał wymowę naprawdę rewolucyjną”[3].

„A teraz ukazało się na święta stutysięczne wydanie »Koziołka Matołka« Kornela Makuszyńskiego. Uprzednio Koziołek Matołek był z Polski wygnany. Nie mógł brykać po polskich drogach, migać białą brodą i czerwonymi porciętami, przeżywać swych niesłychanych przygód, rozmawiać z kaczką po francusku, z cesarzem chińskim po chińsku, a z hindusami po indyjsku, gdyż przez to odciągał nam dzieci od procesów produkcji i był heroldem eskapizmu. Przecież wydawnictwa »Naszej Księgarni« propagowały młodocianych pozytywnych bohaterów, a zabawkami na choince nie mogły być zwierzęta, lecz traktorki i parowoziki: jak socjalizm to socjalizm, towarzysze bezpartyjni, a jak gwiazdka — to czerwona! Koziołek Matołek swym fryganiem z księżyca do Chin, wędrówką po tęczy i jeździe na gwieździe spadającej uczył ponoć idealizmu. (…) Tymczasem niezależnie od wartości wiersza Makuszyńskiego i obrazków Walentynowicza urocza postać Koziołka Matołka uczyła ludzi poezji. Przygody tego bardzo polskiego Don Kichota, szukającego po całym świecie Pacanowa, stanowiły wyzwanie wobec całego stylu, narzuconego siłą narodowi w imię ciasno pojętego i ponurego doktrynerstwa. Koziołek Matołek nie mógł być wrogiem przebudowy ustroju, ale był wrogiem systemu, w którym wszystko jest odmierzone i człowiek nie ma prawa śmiać się z beztroskiej, niezobowiązującej do niczego bzdury”[4].

„Koziołek-Matołek znowu bryka po polskich drogach, trzęsąc brodą i fikając kozły, w poczuciu, że wygrał”[5].

„Sprawa Misia Puchatka i Koziołka Matołka to są drobniutkie sprawy, mają one jednak swoją ważną wymowę. Drobne sprawy składają się na nasze życie i nie należy ich lekceważyć. Nieprawdą jest, że Koziołek Matołek przeszkadza zwiększeniu wydobycia węgla: człowiek, który się cieszy, potrafi lepiej pracować od człowieka, któremu nie wolno się zaśmiać z tego, co go naprawdę raduje i któremu nie wolno żyć w taki sposób, który jest dlań bardziej bliski i swojski. To wielka sprawa dla Polski, że Koziołek Matołek wygrał bój ze stalinizmem. Jest to na pewno najzabawniejsza i najbardziej radosna z jego przygód”[6].

Fragmenty artykułu: Krystyna Heska-Kwaśniewicz, Koziołka Matołka bój ze stalinizmem (2003).

„Wszystkie głupstwa Koziołek popełnia z ogromnym wdziękiem, ma niepospolitą wyobraźnię, młodzieńczą ciekawość świata i dziecięcą wrażliwość”[7].

„Lubi popisywać się swoją mądrością”[8].

„Na ogół ma dobre samopoczucie i w każdej sytuacji siebie akceptuje”[9].

„Wszystkie głupstwa Koziołek popełnia z wielkim wdziękiem, ma niepospolitą wyobraźnię, młodzieńczą ciekawość świata i dziecięcą wrażliwość”[10].

Fragment artykułu: Joanna Olech, Patos i zwykłe dobro. O Kornelu Makuszyńskim (2003).

„Koziołek Matołek stał się częścią naszego dzieciństwa, ikoną kultury popularnej, dziedzictwem narodowym. Gdyby w Polsce powstał narodowy gabinet figur woskowych — koza w czerwonych spodniach i żółtych rękawiczkach musiałaby stanąć obok Marszałka i Wałęsy”[11].

ZAŁĄCZNIK NR 2

Piramida priorytetów: pozytywne cechy Polaków, które należy pielęgnować, by pokonywać trudności i odnosić sukcesy.

[1] Metodę pracy zaczerpnęłam z książki: G. Knapik, I. Sznicer-Gałkowska, Lekturowe wy(bryki), Warszawa, Oficyna Wydawnicza G&P, 2006.

[2] A. Gołubiew, Zwycięstwo Koziołka Matołka nad stalinizmem, „Tygodnik Powszechny” 1957 nr 1.

[3] Ibidem.

[4] Ibidem.

[5] Ibidem.

[6] Ibidem.

[7] K. Heska-Kwaśniewicz, Koziołka Matołka bój ze stalinizmem, „Tygodnik Powszechny” 2003, nr 33.

[8] Ibidem.

[9] Ibidem.

[10] Ibidem.

[11] J. Olech, Patos i zwykłe dobro. O Kornelu Makuszyńskim (1884–1953) w 50. rocznicę śmierci. „Tygodnik Powszechny” 2003, nr 31, s. ???