Adresat zajęć: uczniowie gimnazjum.

Rodzaj zajęć: godzina wychowawcza, biologia.

Cel ogólny zajęć: Zapoznanie uczniów z uwarunkowaniami zdrowia człowieka.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• analizuje związek pomiędzy własnym postępowaniem a zachowaniem zdrowia (prawidłowa dieta, aktywność ruchowa);
• wyjaśnia, dlaczego należy stosować dietę zróżnicowaną dostosowaną do potrzeb organizmu oraz podaje korzyści z prawidłowego odżywiania się;
• przedstawia i analizuje konsekwencje zdrowotne niewłaściwego odżywiania;
• interpretuje informacje i wyjaśnia zależności przyczynowo-skutkowe między faktami, formułuje wnioski, formułuje i przedstawia opinie związane z omawianymi zagadnieniami;
• odczytuje, analizuje, interpretuje i przetwarza informacje tekstowe, graficzne, liczbowe, rozumie i interpretuje pojęcia biologiczne;
• rozumie, jakie warunki musi spełniać prawidłowo przeprowadzone doświadczenie (eksperyment badawczy), rozróżnia próbę kontrolną i badawczą;
• ćwiczy analizę i interpretację tekstów kultury.

Metody pracy: analiza i interpretacja tekstu kultury, analiza informacji graficznych, pogadanka, heureza, rozmowa/dyskusja kierowana.

Formy pracy: praca z całym zespołem, praca w grupach.

Środki i materiały dydaktyczne: filmy Super Size Me (2004) oraz Cały ten cukier (2014), aktualna piramida żywieniowa, komputer z dostępem do internetu, ekran i rzutnik.

Słowa kluczowe: zdrowie, dieta, fast-food, cukier, tłuszcz, żywność.

Bibliografia:

1. Instytut Żywności i Żywienia http://www.izz.waw.pl/pl/
2. Projekt Instytutu Żywności i Żywienia Zachowaj równowagę http://www.zachowajrownowage.pl/
3. Wortal Naukowiec.org http://www.naukowiec.org/

Czas trwania: 2 godziny lekcyjne + projekcja filmu (przed zajęciami).

Przebieg zajęć:

Zajęcia odbywają się po obejrzeniu filmów. Przed zajęciami dzielimy uczestników na dwa zespoły. Jeden z nich ogląda film Super Size Me, drugi Cały ten cukier. Członkowie każdej z grup proszeni są, aby w trakcie oglądania danego filmu zwrócili szczególną uwagę na następujące zagadnienia:

• Jaki temat podejmuje film?
• Kto jest jego bohaterem a zarazem autorem?
• W jaki sposób bohater filmu przedstawia negatywne skutki spożywania nadmiernej ilości (fast foodu/produktów zawierających duże ilości cukru)?
• Co zwraca szczególną uwagę w formie oglądanych dokumentów? Jakie elementy („atrakcje”) wizualne wykorzystują ich twórcy, do jakiej estetyki się odwołują?
• W jaki sposób skonstruowany jest przekaz tych filmów? Czy i jak spełnia on następujące funkcje komunikatu medialnego: informacja, opinia, perswazja, manipulacja?

Lekcja nr 1

1. Prowadzący zajęcia prosi uczestników z pierwszej grupy, aby przedstawili obejrzany przez siebie film, omawiając go krótko w kontekście wymienionych wyżej zagadnień. Następnie o to samo prosi członków drugiej grupy. Uczestnicy zajęć z obu grup wypowiadają się, a następnie cały zespół wspólnie z prowadzącym dokonuje podsumowania, podczas którego warto dodatkowo podkreślić, iż choć australijski Cały ten cukier powstał dekadę po amerykańskim dokumencie Super Size Me, to można w nich znaleźć wiele elementów bardzo podobnych. Oba mają zbliżoną konstrukcję (być może twórca późniejszego filmu zainspirował się filmem z 2004 roku) — autor a zarazem bohater filmu czyni z samego siebie „królika doświadczalnego” i decyduje się przez określony czas odżywiać wyłącznie w McDonald’s (Morgan Spurlock w filmie Super Size Me) lub też spożywać 40 łyżeczek cukru dziennie, odżywiając się produktami uznawanymi powszechnie za zdrowe (Damon Gameau w filmie Cały ten cukier). W obu filmach pojawiają się elementy wizualnych „atrakcji”, nawiązania do estetyki reklamy i wideoklipu, do sztuki współczesnej, która inspiruje się popkulturą i reklamą, stanowi komentarz do współczesności (np. twórczość Rona Englisha i on sam pojawiający się w filmie z 2004 roku). Zarówno jeden, jak i drugi dokument jest skonstruowany w taki sposób, aby jego przekaz był dla widzów przystępny. Przytaczane dane ilustrowane są atrakcyjnymi grafikami czy scenkami. To, że widz przygląda się osobistym doświadczeniom bohatera filmu sprawia, że jest bardziej emocjonalnie zaangażowany, bardziej skłonny do przyjęcia prezentowanego przekazu i przedstawianych argumentów niż gdyby dokument składał się wyłącznie z wypowiedzi naukowców przytaczających rozmaite dane.

2. Prowadzący zajęcia prosi uczestników, którzy oglądali film Super Size Me, aby opowiedzieli, jakie konsekwencje dla bohatera filmu miało odżywianie się przez 30 dni wyłącznie daniami z McDonald’s w połączeniu z ograniczoną aktywnością fizyczną (typową dla przeciętnego Amerykanina). Udzielane odpowiedzi zapisuje w punktach na tablicy (np. czuł się źle, przybrał na wadze itd.). Następnie prosi uczestników zajęć, którzy widzieli film Cały ten cukier, aby to oni z kolei opowiedzieli o skutkach, jakie dla bohatera tego filmu miało odżywianie się przez dwa miesiące produktami pozornie zdroymi, ale zawierającymi duże ilości cukru (np. płatki śniadaniowe, soki, jogurty) przy jednoczesnym zachowywaniu normalnej dla niego aktywności fizycznej. Udzielane odpowiedzi zapisuje na tablicy (np. odczuwał wahania nastrojów, miał trudności z koncentracją itp.). Następnie uczestnicy wspólnie z prowadzącym podsumowują tę cześć zajęć, zwracając szczególną uwagę na takie zagadnienia, jak:

• wielkość posiłków (nie tylko jakość, ale także wielkość spożywanych porcji ma znaczenie, mimo iż szereg produktów oferowanych w większych porcjach czy opakowaniach ma atrakcyjną cenę, nie zawsze warto korzystać z takich ofert);
• występowanie cukru w produktach pod wieloma postaciami, np. fruktoza, glukoza, syrop glukozowo-fruktozowy;
• duża zawartość cukru w produktach takich, jak soki owocowe (spożywając soki z owoców, dostarczamy organizmowi jednorazowo dużo większej dawki cukru niż gdybyśmy zjedli owoc);
• mała aktywność fizyczna sprzyja otyłości; nawet przy aktywnym trybie życia zła dieta może wpłynąć na pogorszenie stanu naszego zdrowia i kondycji psychofizycznej oraz spowodować przybieranie na wadze (ważna jest nie tylko ilość spożywanych kalorii i bilans energetyczny, ale też z jakich produktów czerpiemy energię);
• produkty niskotłuszczowe (tzw. light) mogą być bardzo bogate w cukier (dodatkiem cukru rekompensuje się utratę walorów smakowych spowodowaną usunięciem tłuszczu);
• firmy oferujące fast food i inni producenci żywności podejmują szereg zabiegów zmierzających do tego, aby już od dziecka kształtować swych przyszłych konsumentów (reklamy, zabawki), a także by negatywne skutki spożywania nadmiernej ilości takich substancji, jak cukier nie były uznawane za powszechnie dowiedzione. Warto być świadomym konsumentem, bowiem w ten sposób dbamy o swoje zdrowie.

3. Prowadzący zajęcie prosi uczestników, aby ocenili, czy pokazane w filmie „eksperymenty” można uznać za przeprowadzone w sposób zgodny z regułami prawidłowo przeprowadzonego doświadczenia. Jeśli potrzeba, zadaje pytania pomocnicze, np.

• Czy bohaterowie filmów korzystali z pomocy ekspertów? Kim oni byli?
• Czy bohaterowie filmów w czasie stosowania swojej diety pozostawali pod opieką lekarza?
• Czy bohaterowie filmów poddawani byli testom i badaniom lekarskim przed, w trakcie i po zakończeniu swoich eksperymentów?
• Ile osób brało udział w każdym z eksperymentów?
• Czy stan bohaterów filmów przed, w trakcie i po przeprowadzeniu eksperymentu można było porównać z wynikami innych osób, które w tym samym czasie stosowały inną dietę?
• Czy pokazane w filmach eksperymenty mają wartość naukową?

Prowadzący zajęcia podsumowuje udzielone przez uczestników odpowiedzi, zwracając uwagę, iż choć w obu filmach ich bohaterowie, którzy zdecydowali się wystąpić w charakterze „królików doświadczalnych”, zadbali o pewne elementy pozwalające ocenić rezultaty ich działań (np. udział lekarzy, przeprowadzane badania medyczne i pomiary), to jednak oglądane przez nas w obu filmach doświadczenia nie mają walorów naukowych. Prowadzone były przez stosunkowo krótki okres czasu. Każdorazowo brała w nich udział tylko jedna osoba, nie mieliśmy zatem do czynienia z wystarczająco liczną próbą badawczą. Nie istniała też próba kontrolna, dzięki obecności której można byłoby porównać uzyskane wyniki. Wprowadzenie próby (grupy) kontrolnej do badania eksperymentalnego jest bardzo ważne. Istnienie próby kontrolnej dostarcza bowiem badaczom dowodów na to, czy dany czynnik ma wpływ, czy też nie ma wpływu na zmienną pomiarową.

4. Prowadzący zajęcia objaśnia uczestnikom, czym jest próba badawcza i próba kontrolna, np.:

• próba (grupa) badawcza — grupa obiektów, na której odbywa się manipulacja eksperymentalna;
• próba (grupa) kontrolna — grupa obiektów, w której nie wprowadzono manipulacji eksperymentalnej, lecz pozostawiono ją w stanie naturalnym.

Następnie nauczyciel podsumowuje tę część zajęć, podkreślając, że choć „eksperymenty”, które oglądamy w filmach Super Size Me i Cały ten cukier nie spełniają rygorów badania naukowego, nie oznacza to, iż nie powinny skłaniać nas do zastanowienia nad tym, w jaki sposób należy się odżywiać, że trzeba zwracać uwagę na to, co spożywamy i w jakich ilościach. Ważne jest także, aby czytać etykiety produktów spożywczych, zwracać uwagę na zamieszczone na nich tabele wartości odżywczych i skład.

5. Prowadzący zajęcia prosi uczestników, aby na kolejne, drugie zajęcia, przynieśli ze sobą jeden produkt spożywczy o złożonym składzie, który chętnie i często spożywają. Ważne, aby na jego etykiecie był wyszczególniony skład oraz zamieszczona tabela wartości odżywczych.

Lekcja nr 2

1. Prowadzący zajęcia prosi uczestników, aby pokazali, jakie produkty przynieśli ze sobą. Wspólnie analizują ich skład, zwracając uwagę na zawartość składników odżywczych (białka, tłuszczu, węglowodanów, w tym cukrów), kaloryczność (czyli energię, którą dostarcza określona ilość danego pokarmu). Obliczają też, ile łyżeczek cukru zawiera dany produkt (1 łyżeczka to ok. 5 g cukru). Analizę przyniesionych produktów można poprzedzić prezentacją krótkiego filmu pt. Jakie informacje można znaleźć na etykietach produktów?[1] przygotowanego przez Instytut Żywności i Żywienia.

2. Prowadzący zajęcia przedstawia uczestnikom najnowszą piramidę żywieniową przygotowaną przez Instytut Żywności i Żywienia[2], będącą graficznym opisem odpowiednich proporcji różnych grup produktów niezbędnych w codziennej, zdrowej diecie. Im wyższe piętro, tym mniejsza powinna być ilość i częstotliwość spożywania danych produktów. Prowadzący zaprasza uczestników zajęć do wspólnego przeanalizowana tej piramidy. Uczestnicy zajęć omawiają przedstawioną grafikę, a prowadzący w podsumowaniu zwraca uwagę, iż istotnym elementem zdrowia jest również aktywność fizyczna, zaś niektóre schorzenia czy problemy zdrowotne (np. otyłość czy cukrzyca) wymagają modyfikacji diety, jednak powinny się one odbywać w porozumieniu z lekarzem i dietetykiem.

3. Na zakończenie zajęć prowadzący prezentuje uczestnikom, jakie użyteczne dla nich informacje znajdują się na stronach Instytutu Żywności i Żywienia (np. kalkulator BMI służący obliczeniu wskaźnika masy ciała).

4. Prowadzący podsumowuje zajęcia i proponuje uczestnikom pracę domową.

Praca domowa (do wyboru):

1. Wyjaśnij w kilku słowach, jakie są korzyści z prawidłowego odżywiania się.
2. Spróbuj stworzyć hasło (slogan) lub grafikę, która będzie zachętą do zdrowego odżywiania się skierowaną do osób w Twoim wieku.
3. Korzystając z piramidy żywieniowej, dostępnej na stronie Instytutu Żywności i Żywienia, zasad prawidłowego żywienia i łatwych przepisów kulinarnych, które również tam znajdziesz, spróbuj ułożyć dla siebie jadłospis na zdrowe śniadanie.
4. Obejrzyj drugi z filmów dokumentalnych (ten, którego nie oglądała Twoja grupa). Który z filmów bardziej Ci się podobał? Który silniej do Ciebie przemawia? Przygotuj wypowiedź ustną.

[1] Dostęp na: http://www.zachowajrownowage.pl/pl/?page_id=760&post_id=335&cat=5&subcat=25&psubc

[2] Dostęp na: http://www.izz.waw.pl/pl/zasady-prawidowego-ywienia