„Faraon to my” – mówi Henryk Bielski, który pełnił funkcję asystenta reżysera przy adaptacji powieści Bolesława Prusa. „My” odnosi się do członków ekipy: nie tylko do Jerzego Kawalerowicza, który nadzorował każdy etap produkcji filmu, ale także do operatorów, aktorów, scenografów, kostiumolożek, charakteryzatorek, producentów, asystentów czy dźwiękowców. Książka „Faraon”. Rozmowy o filmie składa się prawie w całości z wywiadów, jakie przeprowadziliśmy z twórcami jednej z najciekawszych adaptacji w dziejach polskiego kina. Publikacja ta jest swego rodzaju dopełnieniem monografii „Faraon”. Poetyka filmu, napisanej przez członków Zespołu Badań nad Filmem (IKP UW) pod redakcją Seweryna Kuśmierczyka. Nie jest to jednak wyłącznie appendix, niewielki dodatek do tamtej pozycji. Drugi tom liczy sobie niemal 500 stron, a poza wywiadami zawiera także niepublikowany wcześniej wykład Jerzego Kawalerowicza o Faraonie, liczne zdjęcia z planu, udostępnione nam przez twórców i ich rodziny, oraz rozmowę ze współczesnym egiptologiem, Kamilem Omarem Kuraszkiewiczem, który ocenia warstwę historyczną filmu z perspektywy dzisiejszej wiedzy o epoce.

Geneza powstania książki jest dość interesująca. Przygotowując pierwszy tom, który zawierał dokładne analizy formy filmu, zaczęliśmy rozmawiać z twórcami, żeby zweryfikować swoje spostrzeżenia i dowiedzieć się czegoś o technicznej realizacji efektów artystycznych. Wywiady z twórcami Faraona, które początkowo miały być jedynie przywoływanym w monografii materiałem źródłowym, przerosły nasze najśmielsze oczekiwania. Okazało się, że współtwórcy filmu mającego premierę w 1966 roku, pamiętają nawet najdrobniejsze szczegóły z okresu realizacji, a nierzadko uważają pracę przy tym dziele za największą przygodę swojego życia. Szybko stało się dla nas jasne, że rozmowy z Jerzym Wójcikiem, Jerzym Skrzepińskim, Jerzym Zelnikiem, Ryszardem Ronczewskim, Wiesławem Zdortem, Witoldem Sobocińskim, Andrzejem Czekalskim, Barbarą Ptak, Teresą Tomaszewską, Marią Czekalską, Adamem Walacińskim, Anną Iżykowską-Mironowicz, Arkadiuszem Orłowskim, Jerzym Rutowiczem i Henrykiem Bielskim, są bezcennym materiałem historyczno-filmowym, który powinien zostać wydany w osobnej publikacji.

Faraon, określany po premierze „polskim supergigantem”, był z wielu względów filmem bardzo szczególnym. Choć Kawalerowicz nakręcił dzieło niemające nic wspólnego z hollywoodzkimi widowiskami w stylu Kleopatry, to jednak odtworzenie starożytnego Egiptu wymagało ogromnego nakładu środków. Nakręcony częściowo w uzbeckiej Bucharze obraz wydaje się wręcz idealnym materiałem do badań spod znaku „production studies” – sam proces powstania dzieła był bowiem niemal równie fascynujący jak sam film. Po pierwsze, z powodu rozlicznych trudności technicznych i logistycznych, jakie na każdym kroku musieli przezwyciężać twórcy. Po drugie, ponieważ przykład ten świetnie pokazuje rozmaite sprzeczności, w jakie uwikłana była polska kinematografia w połowie lat 60. Jak się okazuje, Faraon powstawał właściwie bez żadnych ograniczeń finansowych, a całe przedsięwzięcie nie byłoby możliwe, gdyby nie współpraca z Mosfilmem, która zresztą przebiegała bardzo sprawnie. Nie trzeba dodawać, że książka o dziele zrealizowanym w tak specyficznych warunkach bogata jest także w barwne anegdoty, obrazujące codzienność życia ekipy filmowej.

Ale wywiady z twórcami dzieła pokazują również – niejako od kuchni – proces tworzenia dzieła sztuki. Choć Jerzy Kawalerowicz miał dokładnie sprecyzowaną wizję filmu, to jednak konieczność zrealizowania koncepcji reżysera była wyzwaniem dla wszystkich członków ekipy, którzy musieli zmaterializować jego ideę. Operatorzy, scenograf czy charakteryzatorka opowiadają o szczegółach swojej pracy. Wydaje się, że to właśnie te detale, często niezauważane przez krytyków i filmoznawców ze względu na subtelność artystyczną, decydują w dużej mierze o randze Faraona. Właściwie trudno powiedzieć, gdzie kończy się technika a zaczyna sztuka – adaptacja powieści Prusa nigdy nie osiągnęłaby takiego mistrzostwa, gdyby nie doskonałe rzemiosło twórców świadomych tego, jaka jest główna idea filmu.

Publikując książkę „Faraon”. Rozmowy o filmie, mamy nadzieję, że do polskiego filmoznawstwa powróci tradycja rozmów z twórcami, którą zapoczątkował kiedyś Stanisław Janicki. Wypowiedzi członków ekipy filmowej, którzy pomimo ogromnych zasług często pozostają nieznani publiczności, są prawdziwą kopalnią wiedzy nie tylko o historii polskiego kina, ale też o tworzeniu sztuki w ogóle.

O autorze:

Robert Birkholc

Magister polonistyki oraz kulturoznawstwa na Uniwersytecie Warszawskim. Obecnie doktorant w Zakładzie Komparatystyki na UW. Autor recenzji, esejów oraz artykułów naukowych. Stale współpracuje z miesięcznikiem „Kino”. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół zagadnienia narracji filmowej. Kinem zajmuje się zarówno naukowo, jak i hobbystycznie.

dr hab. Seweryn Kuśmierczyk – filmoznawca i kulturoznawca, adiunkt w Zakładzie Filmu i Kultury Wizualnej IKP UW. Kieruje Zespołem Badań nad Filmem. Zajmuje się kinem autorskim, analizą i interpretacją dzieła filmowego (ze szczególnym uwzględnieniem perspektywy antropologicznej), historią polskiego kina, polską sztuką operatorską. Prowadzi m.in. specjalistyczne zajęcia Laboratorium analizy filmu fabularnego. Autor książek: Zagubieni w drodze. Film fabularny jako obraz doświadczenia wewnętrznego (1999), Księga filmów Andrieja Tarkowskiego (2012), Wyprawa bohatera w polskim filmie fabularnym (2014) Redaktor naukowy tomów Antropologia postaci w dziele filmowym (2015), „Faraon”. Poetyka filmu (2016). Tłumacz i autor opracowania naukowego książek Andrieja Tarkowskiego Kompleks Tołstoja (1989) i Czas utrwalony (1991, 2007) oraz pierwszego w skali międzynarodowej pełnego wydania Dzienników i Scenariuszy (1998) tego reżysera. Współredaktor i współautor książek: Księga „Kadru”. O zespole filmowym Jerzego Kawalerowicza (2002), Les voix de la liberté / Voices of Freedom. 50 ans d’école polonaise de cinéma / 50 Years of Polish School (2007). Opracował na podstawie przeprowadzonych rozmów książkę Jerzego Wójcika Labirynt światła (2006). Źródło: http://ikp.uw.edu.pl/dr-hab-seweryn-kusmierczyk/