Film Chłopi w reżyserii Jana Rybkowskiego z 1973 roku jest adaptacją wyróżnionej literacką Nagrodą Nobla powieści Władysława Stanisława Reymonta pod tym samym tytułem[1]. Wydarzenia przedstawione w filmie rozgrywają się we wsi Lipce, za jej pierwowzór uznaje się obecne Lipce Reymontowskie położone w województwie łódzkim, w powiecie skierniewickim. Akcja filmu zamyka się w ciągu jednego roku — rozpoczyna się jesienią, a kończy u schyłku lata. Dokładna data wydarzeń nie jest znana, można ją określić w przybliżeniu na lata 80. XIX w. Bohaterami filmu są rodzina Borynów i pozostali mieszkańcy Lipiec — chłopi o różnym stopniu zamożności i miejscu w hierarchii wioskowej oraz inne osoby mieszkające we wsi i wpływające na życie miejscowej społeczności, np. ksiądz. Filmowa opowieść dzieli się na dwie części, pierwsza z nich zatytułowana Boryna obejmuje wydarzenia zaistniałe jesienią i zimą, druga — Jagna, rozgrywa się wiosną i latem.

Film stanowi epicki obraz życia chłopów w okresie pouwłaszczeniowym w zaborze rosyjskim i doskonale przybliża najważniejsze aspekty kultury tradycyjnej wsi (tym mianem w etnologii określa się wieś końca XIX oraz przełomu XIX i XX w.).

Koło czasu

Chłopscy bohaterowie filmu żyją przede wszystkim w czasie cyklicznym, są zanurzeni w rytmie powtarzających się pór roku i kalendarza obrzędowego. Charakter pracy skazuje ich na głęboką zależność od przyrody i powoduje zespolenie z nią. Czytelnym symbolem ukazującym ów związek jest śmierć Boryny w czasie próby obsiania pola. Zmieniające się pory roku określają terminarz prac polowych i gospodarskich, widz ogląda sceny ukazujące wykopki, zbieranie kapusty, sadzenie ziemniaków, pielenie, wreszcie orkę. Wyznaczając rytm zajęć, przyroda dyktuje jednocześnie okresy wzmożonego wysiłku i odpoczynku, czas oczekiwania na efekty pracy oraz czas dostatku i satysfakcji po zbiorach. Nie jest przypadkiem, że wesele Boryny i Jagny odbywa się jesienią, zazwyczaj organizowano je o tej porze roku lub w zapusty, czyli w czasie, gdy pozwalały na to zasobność komór i spichrzy oraz wolny czas.

Z rytmem natury ściśle łączy się cykl obrzędowy. W tradycyjnej kulturze chłopskiej na kalendarz liturgiczny Kościoła katolickiego nakładają się rytuały o starszej genezie mające zapewnić pomyślność, dostatek, urodzaj i zdrowie, które znamionują najważniejsze przełomowe momenty w cyklu przyrodniczym. W filmie Rybkowskiego ukazane są niektóre świąteczne zwyczaje doroczne z bardzo bogatego i rozbudowanego cyklu: Wigilia Bożego Narodzenia, kolędowanie, obrzędy związane z Wielkanocą — święcenie palm w Palmową Niedzielę, święcenie pokarmów w Wielką Sobotę, poranna rezurekcja w pierwszy dzień Świąt, a także wiosenna procesja po granicach pól połączona z ich święceniem i procesja Bożego Ciała.

Najwięcej uwagi reżyser poświęca Wigilii i kolędowaniu. Widz obserwuje kilka wigilijnych zwyczajów. Pierwszym z nich jest wnoszenie snopka zboża do izby. Praktyka ta, jak wierzono, miała sprzyjać urodzajowi. Następnie w domach kowala i Macieja Boryny bohaterowie czekają na symbolizującą gwiazdę betlejemską pierwszą gwiazdkę, by móc zasiąść do wieczerzy. Rozpoczyna ją dzielenie się opłatkiem i składanie sobie życzeń. Domownicy życzą sobie, by im się darzyło w domu i w polu oraz żeby spotkali się w przyszłym roku. Zwyczaj składania sobie życzeń jest wyrazem silnego w tradycyjnej kulturze chłopskiej przekonania o sprawczej mocy słowa. Obchody Wigilii kończą się uroczystą pasterką.

W filmie przedstawiona jest cała sekwencja scen ukazujących wizytę grupy kolędników w chałupie Kłębów, gdzie zebrano się na darcie pierza. Podają się oni za przybyszów „z kraju dalekiego, zza morza głębokiego, z lasu wielgachnego”, czyli z „tamtego świata” — orbis exterior, który wedle kategorii kultury tradycyjnej wsi obejmuje nie tylko zaświaty, ale wszystko, co rozciąga się poza rodzinną wsią i jej najbliższą okolicą. W gronie tych niezwykłych gości uważny widz dostrzeże większość występujących na terenie Polski środkowej maszkar: niedźwiedzia, kozę, turonia, bociana, a także postać Żyda. Kolędnicy dopominają się o datki, jak wierzono, szczodre ich obdarowanie miało przynosić pomyślność i dostatek. Wizyta kończy się ogólnymi żartami i śmiechem, bowiem w ludowej tradycji czas świętowania to również czas zabawy.

Od kołyski po grób

Na rytm wyznaczany przez przyrodę i kalendarz liturgiczny nakładają się zwyczaje związane z cyklem życia jednostki — chrzest, ślub, pogrzeb. Lipczanie w trakcie ukazanego w filmie roku, również stają się ich „bohaterami” i uczestnikami. W toku akcji rodzi się i zostaje ochrzczone drugie dziecko Hanki i Antka. Zaślubiny Jagny i Boryny są bardzo istotnym wydarzeniem dla przebiegu akcji filmu. W scenie po śmierci Agaty widz obserwuje natomiast niektóre tradycyjne zwyczaje związane z pożegnaniem zmarłego.

Rytuały cyklu życia człowieka, zwane także obrzędami rodzinnymi, sankcjonują momenty przejścia jednostki z jednego etapu życia w drugi, początek lub koniec określonej formy egzystencji. Wszystkie one mają charakter ontologiczny, dotyczy to także zawarcia związku małżeńskiego. Ślub ma charakter inicjacyjny, związany jest z zasadniczą zmianą pozycji w rodzinie i społeczności, uchodzi za granicę wyznaczającą dorosłość, samodzielność, konieczność ponoszenia odpowiedzialności za innych. Podobnie jak w przypadku obchodów świąt dorocznych; w obrzędowości rodzinnej współistnieje ze sobą wymiar teologiczny i elementy o starszej genezie. Ryty przyjścia skupiają się wokół sakramentów, ale ich częścią są także rytuały mające chronić „bohatera” obrzędu oraz zapewnić mu zdrowie i dostatek. Wesele Jagny i Boryny doskonale obrazuje, że choć zwyczaje rodzinne dotyczą zawsze konkretnego człowieka, to w obchodach towarzyszy mu rodzina i mieszkańcy wsi, bowiem losy jednostki jako członka określonej społeczności mają znaczenie dla całej grupy.

W filmie ukazany jest chrzest drugiego syna Hanki i Antka. Sakrament nie tylko znamionuje włączenie małego człowieka do wspólnoty religijnej, ale także, ze względu na dużą rolę wiary w jej życiu, do lokalnej społeczności.

W rozbudowanej sekwencji przedstawiającej zaślubiny Jagny i Boryny widz ma okazję obserwować wiele tradycyjnych zwyczajów weselnych oraz praktyk poprzedzających zawarcie małżeństwa. Zgodnie z tradycją Boryna najpierw wysyła swatów, tym samym deklarując intencje matrymonialne. Swatem Boryny jest wójt i jeszcze jeden znaczny chłop. Wybierając osoby zajmujące wysokie miejsce w hierarchii wioskowej, zamożny kmieć podkreśla swój autorytet. W pierwszej scenie weselnej ukazany został orszak prowadzący młodą parę do kościoła. Po ceremonii kościelnej rozpoczyna się wesele — świeżo zaślubieni małżonkowie i goście udają się do chaty Dominikowej, matki Jagny, która wita młodych chlebem. Chleb w dawnej kulturze chłopskiej ma bogatą symbolikę, przywołuje wszelkie pożywienie, dostatek i urodzaj, pełni też rolę środka ochronnego, dlatego też pod różnymi postaciami (kołacz, korowaj) pełni on istotną rolę w obrzędowości weselnej. Następnie widz obserwuje tańce i weselny obiad. Kolejna scena rozgrywa się tuż po oczepinach, rozbrzmiewa weselna przyśpiewka Chmiel, Jagna ma już na głowie czepiec — nakrycie głowy przypisane mężatkom. Obrzęd ten oznacza rytualne przejście panny młodej do grona kobiet zamężnych — zmianę statusu społecznego dokonywaną przy udziale całej społeczności.

W filmie Rybkowskiego ukazane jest także zbieranie „na czepek” — obdarowywanie panny młodej pieniędzmi bezpośrednio po oczepinach. Widz obserwuje również drugi dzień obchodów weselnych, w tym czasie odbywają się „przenosiny” czyli przeprowadzka Jagny do domu męża. Zamieszkawszy u męża, świeżo poślubiona małżonka stawała się członkinią jego rodziny. Ostatnią sceną weselną jest kontynuacja zabawy w chacie Boryny „po przenosinach”.

W filmie Rybkowskiego nie brakuje również fragmentów obrzędów związanych z pożegnaniem zmarłego i pogrzebem. W krótkiej scenie śmierci Agaty ukazane jest zapalenie gromnicy i zamykanie oczu zmarłej. W tradycji ludowej przywiązywano dużą rolę do tych rytuałów. Zamykano oczy zmarłemu by „nie zabrał nikogo za sobą”. Światło gromnicy symbolizuje natomiast światłość wiekuistą. Widz ogląda także jak ksiądz, a następnie inni żałobnicy rzucają garść ziemi na trumnę Boryny. Jest to akt ostatecznego wyłączenia zmarłego z grona żyjących, wierzono bowiem, że właśnie wtedy dusza obecna wcześniej przy zwłokach ulatuje w zaświaty.

W rodzinie i w gromadzie

Rodzina uważana jest na tradycyjnej wsi za podstawę życia społecznego i ekonomicznego — stanowi „załogę” swoistego przedsiębiorstwa, jakim jest gospodarstwo rolne. Tylko założenie rodziny pozwala młodemu człowiekowi osiągnąć dającą prestiż pozycję gospodarza czy gospodyni, osoby samotne pozostają na marginesie wspólnoty, pełniąc funkcje pomocnicze bądź utrzymując się z pracy najemnej. Typowa rodzina wiejska jest patriarchalna, jej głowa — mężczyzna, podejmuje wszystkie istotne decyzje. Taka sytuacja panuje w małżeństwie Hanki i Antka, dopiero w toku akcji filmu, zmagając się z wieloma kłopotami, kobieta zyskuje większą niezależność i szacunek męża.

Kandydata na współmałżonka najczęściej wybierano spośród osób o zbliżonej pozycji majątkowej, istotne były też osobiste zalety potencjalnego męża czy żony — pracowitość, zaradność, umiejętność bezkonfliktowego współżycia w rodzinie i w społeczności. Ze względu na wagę decyzji o wyborze partnera, zazwyczaj podejmowali ją w imieniu młodych ludzi ich rodzice lub opiekunowie, bowiem z racji wieku mieli oni doświadczenie życiowe, które bardzo ceniono. Współmałżonka dla Jagny wybiera Dominikowa — jej matka, a dziewczyna posłusznie podporządkowuje się woli rodzica. Decyzja kobiety motywowana jest względami finansowymi. Pobudki, jakimi kieruje się Boryna, prosząc o rękę Jagny, są zupełnie inne. Jest on zafascynowany piękną, młodą dziewczyną. Jako gospodarz, głowa rodziny, osoba starsza, może podjąć samodzielną decyzję, nawet wbrew krewnym.

W tradycyjnej rodzinie wiejskiej rodzice cieszą się dużym autorytetem, zwyczajowo dzieci są zobowiązane okazywać im szacunek i posłuszeństwo. Istotnym wątkiem filmu jest zatarg pomiędzy Boryną a jego synem Antkiem. U źródła tego konfliktu leży fakt, że Maciej nie chce przepisać gospodarstwa na syna i przejść na jego utrzymanie, tzw. „wycug”. Boryna nie argumentuje swojej decyzji, widz może się jednak domyślać, że mężczyzna czuje się jeszcze silny i zdrowy, oprócz tego przyzwyczajony jest do decydowania o sobie, a także o innych i nie chce znaleźć się w sytuacji, w której byłby zależy od dzieci. Antek natomiast uważa, że ojciec wykorzystuje jego pracę. Odczuwa również potrzebę bycia niezależnym, konieczność proszenia ojca o pieniądze na swoje potrzeby upokarza go.

Środowiskiem, w którym toczy się życie mieszkańców Lipiec w większości jego aspektów, jest wspólnota wioskowa, dzięki niej zaspokajają oni większość swych potrzeb. Gromada pełni w życiu jednostek i rodzin istotną rolę ekonomiczną. Pomagano sobie wzajemnie przy wielu pracach polowych i gospodarskich, pracując wspólnie, kolejno u różnych rodzin. Część ukazanych przez Rybkowskiego prac, np. wykopki czy darcie pierza, jest wykonywanych właśnie w ten sposób. Co więcej, w nadzwyczajnej sytuacji zagrożenia z zewnątrz, społeczność lokalna potrafi się zjednoczyć i bronić wspólnego interesu. Najlepszym tego przykładem jest wspólne wystąpienie lipczan przeciw wyrębowi lasu.

Społeczność wiejska jest także areną życia kulturalnego i religijnego każdego chłopa. Jak już wspominałam, lipczanie razem uczestniczą w ceremoniach religijnych i w zabawie, które są związane z obrzędami dorocznymi oraz zwyczajami rodzinnymi.

Gromada sprawuje wobec jednostki również funkcję kontroli społecznej. Kieruje się ona systemem wartości oraz norm zwyczajowych i moralnych, który stoi na straży jej spójności i jedności. Jednostka, która nie respektuje reguł społeczności, może być z niej wykluczona. Ten swoisty kodeks nie zawsze jest zgodny z oficjalnym prawem. Antka, który dopuszcza się zabójstwa w odwecie za zranienie ojca, nie spotyka potępienie wspólnoty. Taki los dotyczy natomiast Jagny, bowiem jej postępowanie nie tylko narusza wyznawane przez gromadę katolickie normy moralne, ale także zaburza funkcjonowanie kilku lipeckich rodzin.

Wspólnota wiejska ukazana w filmie jest zhierarchizowana. O miejscu jednostki w gromadzie decyduje przede wszystkim zamożność jej rodziny, której podstawowym wyznacznikiem jest ilość posiadanej ziemi. Nie może więc dziwić, że Boryna — najbogatszy chłop we wsi — w sytuacji sporu o las staje się przywódcą wiejskiej społeczności. Wiele zwyczajowych zachowań nie tylko wyraża, ale także utrwala strukturę społeczną wsi. Uważny widz w scenie przedstawiającej pasterkę dostrzeże, że Borynowie — jako kmiecie — zajmują w kościele miejsca przy ołtarzu. Zgodnie z wioskową hierarchią dalej zasiadają średniozamożni chłopi, a na końcu wiejska biedota. Mimo ścisłej zależności sytuacji materialnej jednostki i jej miejsca we wspólnocie, każdy człowiek osobistymi cechami oraz zachowaniem może jednak w pewnym stopniu wpłynąć na swoją pozycję w gromadzie. Podobnie jak w życiu rodzinnym, w społeczności cenione są pracowitość i zaradność.

Ponieważ lokalna wspólnota zaspokaja niemal wszystkie potrzeby lipczan, przestrzeń, w której żyją, obejmuje niewielki teren, najczęściej rodzinną wieś i najbliższe miasteczko, czasem lokalne sanktuarium. Jak już wspomniałam, w odczuciu chłopów dalej rozciąga się inny, obcy świat, nie obowiązują tam uznawane przez gromadę wartości i normy. Ich wyobrażenia na jego temat są nierealistyczne. Hanka ostro przeciwstawia się pomysłowi Antka, który — by uniknąć więzienia — chce wyjechać do Ameryki. Mówiąc, że „nie da dzieci na zatratę”, kobieta wyraża poczucie, iż nie można żyć godnie poza Lipcami, nie kierując się wartościami i normami gromady.

Mimo że podstawowym środowiskiem, w którym żyją lipeccy chłopi, jest wspólnota lokalna, nie znaczy to jednak, iż nie mają oni świadomości narodowej. W jednej ze scen filmu Kuba wspomina powstanie styczniowe, w którym uczestniczył. W innej reżyser ukazuje, jak Jagna — widząc napisany po rosyjsku urzędowy list — stwierdza, że nie potrafi go przeczytać, bo napisany jest „nie po naszemu”.

***

Film Chłopi nie tylko opowiada losy rodziny Borynów i innych chłopów z Lipiec, jest on jednocześnie obrazem, który niewątpliwie najlepiej w rodzimej kinematografii ukazuje kulturę polskiej wsi końca XIX w. Reżyser przedstawia regulowaną przez rytm przyrody pracę na roli oraz rozbudowane obrzędy doroczne i rodzinne. Śledząc poczynania i motywacje bohaterów, widz ma okazję nie tylko poznać, ale i zrozumieć wartości oraz normy, którymi kieruje się wiejska rodzina i wspólnota.

Bibliografia:

1. Józef Burszta, Społeczności lokalne [w:] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. I, Wrocław 1976, ss. 437–476.
2. Piotr Dekowski, Zwyczaje i obrzędy rodzinne, „Prace i Materiały MAiE. Seria Etnograficzna” 1983, nr 24, ss. 195–267.
3. Irena Lechowa, Tradycyjny rok obrzędowy we wsiach Polski środkowej, „Prace i Materiały MAiE. Seria Etnograficzna” 1983, nr 24, ss. 17–192.
4. Barbara Ogrodowska, Polskie zwyczaje i obrzędy doroczne, Warszawa 2004.
5. Barbara Ogrodowska, Polskie tradycje i obyczaje rodzinne, Warszawa 2007.
6. Ludwik Stomma, Antropologia kultury wsi polskiej XIX w. oraz wybrane eseje, Łódź 2002.
7. Sławoj Szynkiewicz, Rodzina [w:] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. I, Wrocław 1976, ss. 477–502.
8. Anna Zadrożyńska, Światy zaświaty. O tradycji świętowań w Polsce, Warszawa 2000.

[1] Film jest kinową wersją serialu telewizyjnego zrealizowanego w 1972 r.