Cele lekcji

Cel ogólny zajęć:

• Odczytanie filmu Małgorzaty Szumowskiej i powieści Zofii Nałkowskiej na płaszczyźnie: dosłownej, symbolicznej, feministycznej i filozoficznej.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• doskonali umiejętności analizy i interpretacji porównawczej tekstu literackiego i obrazu filmowego;
• dostrzega obecność tematów śmierci i miłości w tekstach kultury oraz interpretuje je w kontekście losów bohaterek;
• doskonali umiejętności interpretacji symboli i toposów obecnych w kulturze;
• pogłębia wiedzę z zakresu teorii filmu.

Przebieg lekcji

Przed zajęciami: Uczniowie i uczennice powinni obejrzeć film Małgorzaty Szumowskiej „33 sceny z życia”.

Uwagi: Lekcja powinna być kolejną z cyklu poświęconego „Granicy” Zofii Nałkowskiej. Zakładamy, że uczniowie i uczennice znają losy Zenona Ziembiewicza, Elżbiety Bieckiej i Justyny Bogutówny oraz potrafią opisać relacje między bohaterami utworu.

Scenariusz zajęć został tak skonstruowany, aby nauczyciel, niezależnie od tzw. siatki godzin, mógł zrealizować go w klasie trzeciej szkoły ponadgimnazjalnej. Analiza porównawcza powieści i filmu zajmuje dwie godziny lekcyjne (do punktu 4. scenariusza włącznie), na pozostałą część przeznaczamy jedną godzinę lekcyjną. Wtedy też lekcję trzecią rozpoczynamy od tradycyjnego, metodycznego przypomnienia, o czym była mowa na poprzednich dwóch lekcjach.

Przebieg zajęć:

1. Lekcję rozpoczynamy od swobodnej rozmowy na temat filmu Małgorzaty Szumowskiej „33 sceny z życia”. Uczniowie i uczennice widzieli ten film w domach, powinni więc mieć możliwość podzielenia się wrażeniami — Co im się podobało? Na co zwrócili szczególną uwagę? Może coś ich drażniło, poruszyło, itp.? Początkowa część lekcji jest także okazją, by sprawdzić, czy uczniowie i uczennice zrozumieli film, czy wszystkie wątki są dla nich jasne.

2. Analiza i interpretacja „Granicy”, praca z wykorzystaniem fragmentów tekstu powieści, charakterystyka Justyny Bogutówny. Bierzemy pod uwagę fragmenty, które opowiadają o życiu Justyny w Boleborzy (rozdział V), śmierci matki (rozdział IX), aborcji (rozdział XXVI), śmierci Joasi Gołąbskiej i jej dziecka (rozdział XX) oraz zakończenie historii bohaterki.

Justyna Bogutówna — nieślubna córka kucharki, jej życie w Boleborzy jest proste, beztroskie, szczęśliwie. Zajmuje się raczej drobnymi zajęciami (np.: haftuje), jest ulubienicą pani, nie zna życia, nie ma zmartwień i kłopotów. Przed poznaniem Zenona jej życie trochę przypomina sielankę — w otoczeniu wiejskim, spokoju, ciszy łąk. Kolejne wydarzenia zmieniają Justynę, a przede wszystkim prowadzą do jej tragedii. Śmierć matki jest pierwszym tragicznym wydarzeniem — Justyna zostaje sama na świecie, traci jedyną bliską osobę, nie bardzo rozumie, dlaczego matka zmarła, dość oschle jest traktowana w szpitalu, okazuje się, że nie jest przygotowana do życia w mieście. Aborcja to, jak się później okaże, następna trauma. Justyna, odrzucona przez Zenona i pozbawiona nadziei, poddaje się zabiegowi aborcji, gdy tak naprawdę rodzi się w niej poczucie macierzyństwa. Aborcja jest nie tylko doświadczeniem bólu psychicznego, o czym świadczą późniejsze sny, ale przede wszystkim fizycznego, doświadczeniem potwornego cierpienia (Justyna gorączkuje, krzyczy, majaczy, poci się, itd.). Śmierć najbliższej przyjaciółki, Joasi (a wcześniej jej dziecka), powoduje jeszcze większe osamotnienie, smutek, poczucie bezsensu i beznadziei, co doprowadza bohaterkę do próby samobójczej, a później jest źródłem agresji skierowanej przeciwko Zenonowi.

Seria tragicznych wydarzeń w życiu Justyny prowadzi przede wszystkim do tego, że bohaterka dojrzewa, tzn. dostrzega nieuchronność śmierci, ale też wzrasta jej poczucie osamotnienia i braku nadziei. Justyna nie jest w stanie sobie z ową traumą poradzić, nie ma w niej wykształconych „mechanizmów” obronnych, nie wie, jak radzić sobie ze śmiercią bliskich. Powoduje to u niej chorobę psychiczną i wywołuje agresję. Tragizm Justyny wypływa nie tylko z wydarzeń, które miały miejsce, ale z jej bezradności wobec życia i nieumiejętności kierowania nim.

3. Analiza i interpretacja filmu Małgorzaty Szumowskiej. Nauczyciel dzieli klasę na cztery grupy. Każda otrzymuje kartę pracy (Załącznik nr 1) i analizuje jeden fragment życia Julii, głównej bohaterki. Praca ogniskuje się wokół czterech problemów/etapów — początkowej, wyjściowej sytuacji w domku poza miastem, choroby i śmierci matki, tragedii samotnego ojca i jego śmierci, rozpadu małżeństwa. Prezentacja efektów pracy grupowej.

Julia Szczęsna — początkowo szczęśliwa, młoda mężatka, wychowana w kochającej się i szanującej rodzinie (początkowe sceny filmu). Sceny przy stole pokazują relacje między bohaterami — śmieją się, żartują, popijają wino, „dogryzają” sobie. Śmierć psa zapowiada nieszczęścia w rodzinie. Pies bowiem symbolizuje nie tylko przyjaźń i wierność, ale też śmierć. Owa „sielanka” kończy się już następnego dnia — Piotr wyjeżdża, a Jurek namawia Barbarę, by udała się do lekarza. Tak więc scena przy stole urasta do rangi pewnego symbolu (może mitu rodzinnego) — potem nic już nie będzie takie samo, świat się zmieni, bohaterowie nigdy już nie zasiądą w taki sposób przy stole.

Pierwsze tragiczne wydarzenie to oczywiście choroba i powolna śmierć Barbary. Etapy choroby przedstawione zostały dość naturalistycznie/werystycznie (jak w literaturze młodopolskiej) — Barbara jest blada, chuda, traci włosy, majaczy, traci kontakt z rzeczywistością, itd. Widzimy to w powolnej narracji, niespiesznym toku akcji, zbliżeniach i półzbliżeniach. Nie ma tu też ostrych cięć montażowych. To wydarzenie powoduje diametralną zmianę relacji w rodzinie — Jurek zaczyna żyć z dala, Kaśka ma pretensje do matki (sposób na poradzenie sobie z cierpieniem?), Piotra w zasadzie w ogóle nie ma, a Julia jest kompletnie zagubiona — odwiedza matkę, ale też była „na imprezie”, upiła się, zachowywała się dość wulgarnie i wyzywająco. Pogrzeb matki jest już kompletną farsą. Potem Jurek zaczyna pić i trafia do szpitala na odtrucie. Piotrka dalej uporczywie nie ma, Julia zbliża się do Adriana. Jurek umiera. Trudno nawet dokładnie określić przyczyny tej śmierci (choroba alkoholowa? zawał?), być może Jurek po prostu chciał umrzeć, nie widząc celowości życia bez żony. W tym czasie Julia nawiązuje romans z Adrianem. Jest to główny powód rozpadu małżeństwa, ale ten proces miał głębsze przyczyny. Piotr robi karierę, pracuje w Niemczech, nie ma go, gdy Julia go potrzebuje. Jedna kolacja nie załatwia sprawy. Julia wydaje się też niewystarczająco dojrzała do tego związku (scena, kiedy Piotr mówi o chęci posiadania dziecka, a Julia wyraźnie tego nie chce). Poza tym każde zajmuje się sobą, a dodatkowo zanika również więź fizyczna pomiędzy bohaterami. Scena erotyczna, w której Julia doprowadza do pierwszego zbliżenia z Adrianem, ma wymiar czysto symboliczny — to seks w cieniu śmierci (sceny nagości jak najbardziej są podporządkowane wymiarowi symbolicznemu, nagość to też obnażenie, bezbronność, wstyd, powrót do tego, co pierwotne), odwieczna walka Erosa z Tanatosem, pragnienie życia walczy z nieuchronnością śmierci (nawiązanie do filozofii Freuda). Ostatecznie Julia zostawia też Adriana, bo wyjeżdża. Wygląda na to, że Julia jedzie, by odnaleźć siebie, zrozumieć, kim jest i czego tak naprawdę w życiu pragnie. Skonfrontowała się ze śmiercią i rozstaniem, teraz musi dokończyć „własne dojrzewanie”. Pytanie, czy jej się uda, pozostaje otwarte.

4. Wspólne zebranie wniosków — nauczyciel rozdaje karty pracy (Załącznik nr 2) i prosi, aby uczniowie i uczennice wypisali pod kadrem filmowym przyczyny, (wewnętrzne i zewnętrzne) zmian, jakie dokonały się w Justynie i Julii oraz podobieństwa i różnice między bohaterkami.

Podobieństwa: prowadzą początkowo szczęśliwe życie, tragiczne wydarzenia (dziejące się w dość krótkim czasie) powodują zmiany w psychice bohaterek, kobiety zderzają się ze śmiercią bliskich osób, kochają, ale rozstają się z mężczyznami, miłość i seks stają się rodzajem odskoczni, może próbą „przetrwania”, zapomnienia, ich światy się rozpadają.

Różnice: należą do różnych grup społecznych (Justyna — córka kucharki, Julia — córka inteligentów, artystka odnosząca sukcesy); Julia odrzuca męża, Justyna zostaje odrzucona; Julii udaje się „ocaleć”, ma szansę na nowe życie, Justyna popada w chorobę psychiczną.

5. Pogłębienie analizy filmu i książki na płaszczyźnie krytyki feministycznej.

Praca ze „Słownikiem języka polskiego” — uczniowie odnajdują znaczenie leksemu „bruzda”:

1. «rowek wykonany w ziemi narzędziem rolniczym»
2. «głęboka zmarszczka na twarzy»
3. «podłużne zagłębienie na jakiejś powierzchni» (http://sjp.pwn.pl/szukaj/bruzda)

Nauczyciel zadaje pytanie rozpoczynające dyskusję: Czy można powiedzieć, że tragiczne wydarzenia w życiu bohaterek są niejako „bruzdami” w ich życiu?

Tu można również (a w zasadzie powinno się) zrobić dygresję odnoszącą się do czasów, w których żyją bohaterki — „Granica” to powieść głęboko feministyczna, to krzyk kobiety w obronie kobiet pozbawionych elementarnej wiedzy na temat swojego ciała i biologizmu. Justyna nie otrzymała pomocy, a zakończenie jej historii ma wymiar wyłącznie pesymistyczny. Film Szumowskiej również można odczytywać na płaszczyźnie feministycznej — Julia jest świadoma swego ciała (wie, jak się zabezpieczyć przed niechcianą ciążą?), ale też dzięki wychowaniu i wykształceniu posiada mechanizmy obronne, jest w stanie poradzić sobie z własnym życiem i bolesnymi doświadczeniami. Czy tak się stanie? Nie wiemy.

6. Pogłębienie analizy filmowej — próba odczytania filmu jako tekstu filozoficznego.

a. odtworzenie fragmentu komentarza prof. T. Lubelskiego ze strony Filmoteki Szkolonej (pakiet 51: Pytania graniczne). Uczniowie i uczennice sporządzają notatkę oraz wnioski, a następnie wybrana osoba odczytuje swoje wnioski (nawiązujące do filozofii Karla Jaspersa).

b. odczytanie tekstu „Sami wobec wielkiej próby” Grażyny Bochenek
(http://www.filmotekaszkolna.pl/lekcja-materialydodatkowe-przeczytajwiecej-szczegoly,101,1944)
i rozmowa na jego temat.

Autorka tekstu pisze o nihilizmie, czyli o braku. W filmie dominujący jest brak — brak psa, brak zdrowia Barbary, brak Piotra, brak Kaśki, brak „właściwego” księdza, brak zbliżeń między małżonkami, brak dziecka, brak nadziei (rozmowa Piotra z Julią w restauracji), itd. Nie ma dosłownie nic, co mogłoby wypełnić pustkę w życiu głównej bohaterki. Dlatego zachodzi konieczność konfrontacji ze śmiercią i własnym losem.

Interpretacja słów Leszka Kołakowskiego: „W umieraniu i śmierci osób bliskich najdotkliwsze jest to właśnie, że stają się wobec nas obojętni, zatopieni niejako bezpowrotnie w miejsce, skąd demonstracyjnie okazują nam zupełny brak zainteresowania nami” [2] — w kontekście życia i doświadczeń Julii. Julia to bohaterka, która po raz pierwszy w życiu doświadcza obojętności świata, pustki egzystencjalnej.

c. topos teatru świata — Julia już na początku filmu odsłania zasłonę, a celowe zaciemnienia przypominają akty sztuki teatralnej. Pojawia się myśl, że wszyscy jesteśmy aktorami w teatrze świata, marionetkami w rękach bogów i sił wyższych, los nie jest przyjazny, siły wyższe drwią sobie z człowieka (Platoński deus ridens?). Świat zadrwił sobie z (być może) szczęśliwej Julii, dając jej do zrozumienia, że nic nie jest pewne, a umrzeć można w każdej chwili.

Wnioski:

Wspólne podsumowanie. Próba odpowiedzi na pytanie: Dlaczego oba te teksty kultury uznać można za arcydzielne? Uczniowie i uczennice zbierają argumenty.

Praca domowa

1. Nauczyciel rozdaje wydrukowany wywiad z Małgorzatą Szumowską (z portalu Filmoteki Szkolnej — materiały dodatkowe do pakietu Pytania graniczne).

Zadanie: Przeczytaj wywiad z reżyserką filmu i odpowiedz na pytanie: Czy na podstawie własnych doświadczeń życiowych można zrobić dobry film? Wypowiedz się w formie rozprawki, odnosząc się do filmu Małgorzaty Szumowskiej i własnych doświadczeń filmowych. (Temat wpisuje się w nowe wymagania maturalne).

2. Dla chętnych (zadanie na ocenę celującą). Uczniowie i uczennice oglądają komentarz subiektywny, film „Ania”, reż. Filip Gieldon (dostępny na portalu Filmoteki Szkolnej w przywoływanym pakiecie).

Zadanie: Napisz esej interpretujący film Filipa Gieldona, w którym również ustosunkujesz się do cytatu zawartego w temacie lekcji (Jana Lechonia).

Załączniki

Załącznik nr 1

Grupa 1
Na początku…

1. Kto wchodzi w skład rodziny i jakie relacje w niej panują?
2. Czym zajmują się rodzice, a czym dzieci?
3. W jaki sposób pokazywane są, za pomocą języka filmu, relacje między bohaterami (plany, ujęcia, montaż)?
4. Śmierć ukochanego psa zapowiada dalsze nieszczęścia. Sprawdźcie w „Słowniku symboli literackich”, jakie jest znaczenie psa w kulturze.
5. Jakie znaczenie dla wymowy całego filmu ma scena przy stole? Co zapowiada?

Grupa 2
Cierpienie, choroba i śmierć matki…

1. Opiszcie etapy choroby matki.
2. Jak zmieniają się relacje między członkami rodziny podczas choroby Barbary?
3. Opiszcie pobyt Barbary w szpitalu. Zwróćcie uwagę na to, w jaki sposób bohaterka jest pokazywana (plany filmowe, ujęcia, rodzaje montażu).
4. Zastanówcie się, jak sposób ukazania bohaterki wpływa na wymowę filmu. Jaką technikę literacką, znaną już z okresu pozytywizmu (a w szczególności Młodej Polski), przypomina Wam takie filmowanie?
5. Jaki wpływ choroba Barbary wywiera na Julię. Jak zmienia się bohaterka?

Grupa 3
Cierpienie, choroba i śmierć ojca…

1. Opiszcie etapy cierpienia ojca — przed pogrzebem, w jego trakcie i po nim.
2. Jak zmieniają się relacje między członkami rodziny podczas choroby Jurka?
3. Opiszcie chorobę alkoholową Jurka i jego pobyt w szpitalu. Zwróćcie uwagę na to, w jaki sposób bohater jest pokazywany (plany filmowe, ujęcia, rodzaj montażu).
4. Zastanówcie się, jak sposób ukazania bohatera wpływa na wymowę filmu. Jaką technikę literacką, znaną już z okresu pozytywizmu (a w szczególności Młodej Polski), przypomina Wam takie filmowanie?
5. Jaki wpływ choroba Jurka wywiera na Julię. Jak zmienia się bohaterka?

Grupa 4
Jak rozpada się małżeństwo…

1. Opiszcie etapy małżeństwa Julii i Piotra oraz relacje między małżonkami.
2. Jaką rolę w życiu Julii odgrywa Adrian? Dlaczego Julia decyduje się na romans z nim?
3. Jakie znaczenie dla wymowy filmu ma scena erotyczna — pierwsze zbliżenie Julii i Adriana? Czy można tę scenę interpretować jako walkę życia ze śmiercią?
4. Czemu służy eksponowanie nagości w filmie? Czy jest ono funkcjonalnie podporządkowane tematowi?
5. Przypomnijcie sobie sceny, w których pokazywani są bohaterowie „trójkąta” miłosnego. Jak praca kamery odzwierciedla relacje między nimi?

Załącznik nr 2

Justyna Bogutówna	Julia Szczęsna
Kadr w z filmu „Granica”, reż. Jan Rybkowski.	Kadr z filmu „33 sceny z życia”, reż. M. Szumowska.

Bibliografia

1. „Arcydzieła literatury polskiej: interpretacje. T. 1″, red. Stanisław Grzeszczuk i Anna Niewolak-Krzywdy, Rzeszów 1987.

2. G. Borkowska, „Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej”, Warszawa 1996.

3. G. Bochenek, „Sami wobec wielkiej próby”, „Kino” 2009, nr 3.

4. M. Hendrykowski, „Słownik terminów filmowych”, Poznań 1994.

5. „Lektury obowiązkowe: szkice, eseje, felietony na temat lektur szkolnych”, red. Stanisław Balbus i Włodzimierz Maciąg, Wrocław 1973.

6. „Lektury polonistyczne: dwudziestolecie międzywojenne, II wojna światowa. T. 1″, red. Ryszard Nycz i Jerzy Jarzębski, Kraków 1997.

7. „Literatura polska 1918-1975. T. 1–2″, red. A. Brodzka i inni.

8. H. Zaworska, „«Granica» Zofii Nałkowskiej”, Warszawa 1991.

9. „Prawie psychodrama. Z Małgorzatą Szumowską rozmawia Magdalena Lebecka”, „Kino” 2008, nr 9.

10. „Słownik literatury polskiej XX wieku”, red. A. Brodzka i M. Puchalska, Wrocław 1992.

[1] Fragment wiersza Jana Lechonia „Pytasz, co w moim życiu z wszystkich rzeczą główną…”
http://www.staff.amu.edu.pl/~schmidt/lechon.html

[2] Cytat zaczerpnięty z tekstu G. Bochenek „Sami wobec wielkiej próby”, „Kino” 2009, nr 3.