Krótka informacja o filmie

Łódź, koniec XIX w. Trzej przyjaciele – Karol (Polak, syn ziemianina) Moryc (Żyd) i Maks (Niemiec) – dzięki podstępowi bogacą się i decydują założyć fabrykę włókienniczą w Łodzi. Walczą o jej budowę i egzystencję z rekinami miejscowego przemysłu. Karol musi sprzedać majątek rodzinny. Nawiązuje romans z Lucy Zuckerową, młodą żoną bogatego fabrykanta. Kiedy towarzyszy jej potajemnie w podróży do Berlina, dowiaduje się, że nieubezpieczona fabryka spłonęła. Przed całkowitą katastrofą uratować go może tylko zerwanie z narzeczoną Anką i ślub z Madą, córką milionera. Za cenę rezygnacji ze swych ideałów i dobrego imienia zostaje wielkim łódzkim kapitalistą.

Związki z podstawą programową

Język polski

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.

Czytanie i słuchanie. Uczeń:

• rozpoznaje typ nadawcy i adresata tekstu;
• wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu, rozpoznaje zastosowane w nim środki językowe i ich funkcje w tekście;
• wyróżnia argumenty, kluczowe pojęcia i twierdzenia w tekście argumentacyjnym, dokonuje jego logicznego streszczenia.

Zakres rozszerzony

• czyta utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury poznawanych w szkole;
• twórczo wykorzystuje wypowiedzi krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie (np. recenzja, szkic, artykuł, esej).

Samokształcenie i docieranie do informacji. Uczeń:

Zakres rozszerzony

• samodzielnie wybiera do lektury teksty, stosując różne kryteria wyboru, które potrafi uzasadnić.

Świadomość językowa. Uczeń:

Zakres rozszerzony

• dostrzega związek języka z obrazem świata.

Analiza i interpretacja tekstów kultury.

Wstępne rozpoznanie. Uczeń:

• prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki;
• określa problematykę utworu.

Analiza. Uczeń:

• rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera (narracja, fabuła, sytuacja liryczna, akcja).

Zakres rozszerzony

• wskazuje związki między różnymi aspektami utworu (estetycznym, etycznym i poznawczym);
• dostrzega przemiany konwencji i praktykę ich łączenia (synkretyzm konwencji i gatunków);
• rozpoznaje aluzje literackie i symbole kulturowe (np. biblijne, romantyczne) oraz ich funkcję ideową i kompozycyjną, a także znaki tradycji, np. antycznej, judaistycznej, chrześcijańskiej, staropolskiej.

Interpretacja. Uczeń:

• wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa-klucze, wyznaczniki kompozycji);
• wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne);
• porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich;
• odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu.

Zakres rozszerzony

• konfrontuje tekst literacki z innymi tekstami kultury np. plastycznymi, teatralnymi, filmowymi.

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język podlega wartościowaniu, (np. język jasny, prosty, zrozumiały, obrazowy, piękny), jest narzędziem wartościowania, a także źródłem poznania wartości (utrwalonych
• w znaczeniach nazw wartości, takich jak: dobro, prawda, piękno; wiara, nadzieja, miłość; wolność, równość, braterstwo; Bóg, honor, solidarność, tolerancja);
• dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne;
• dostrzega w świecie konflikty wartości (np. równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia) oraz rozumie źródła tych konfliktów.

Zakres rozszerzony

• wskazuje różne sposoby wyrażania wartościowań w tekstach..

Świadomość językowa. Uczeń:

• operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów: Polska, Europa, świat – współczesność i przeszłość; kultura, cywilizacja, polityka).

Biblia (fragmenty Starego i Nowego Testamentu jako konteksty interpretacyjne dla lektury dzieł z innych epok).

Etyka

• Etyka a pozostałe dyscypliny filozoficzne i nauki szczegółowe. Moralność, etos, prawo, obyczaje i styl życia.
• Ogólnofilozoficzne założenia etyki. Kwestie metaetyczne. Etyki religijne i świeckie.
• Teorie i szkoły etyczne. Koncepcje etyczne w nurcie filozofii klasycznej.
• Człowiek jako osoba i jego działanie. Etyczna analiza aktywności ludzkiej.
• Motywy podejmowanych decyzji.
• Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celów. Szczęście w życiu ludzkim.
• Rozwój moralny i duchowy człowieka jako osoby. Rola oddziaływań wychowawczych.
• Dobro moralne i wartości moralne. Hierarchia wartości. Wartości autoteliczne i instrumentalne. Konflikt wartości. Wartości wybierane i realizowane.
• Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog jako podstawa życia moralnego. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciężania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej.
• Wymiar moralny życia człowieka. Zdolność rozpoznawania wartości i powszechne dążenie do dobra. Świadomość moralna. Rola sumienia w prawidłowym rozwoju wewnętrznym. Sądy i oceny moralne. Przykłady patologii w zakresie świadomości moralnej. Problem manipulacji. Obecność dobra i zła we współczesnej kulturze.
• Sprawności moralne. Samowychowanie.
• Przykłady współczesnych przejawów kryzysu moralnego i dylematów w zakresie wyborów moralnych oraz sposoby ich rozwiązywania na gruncie etyki chrześcijańskiej oraz innych koncepcji etycznych.
• Moralne aspekty pracy i różnych dziedzin życia publicznego. Etyki zawodowe. Przykłady kodeksów etycznych. Korupcja jako negatywne zjawisko naruszające kodeksy etyczne. Zagadnienie wszechstronnego i zrównoważonego rozwoju. Moralny wymiar stosunku człowieka do świata przyrody.

Wiedza o kulturze

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:

• zna dwudziestowieczne dzieła reprezentujące różne dziedziny sztuki (literaturę, architekturę, plastykę, muzykę, teatr, fotografię, film, sztukę nowych mediów) i dostrzega związki pomiędzy nimi;
• wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną);
• analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki;
• charakteryzuje podstawowe media kultury (słowo, obraz, dźwięk, widowisko);
• wymienia różne formy mediów kultury (słowo mówione, pismo, książka, obraz malarski, fotografia, film, program telewizyjny, spektakl teatralny) oraz użycia (nowe media, media masowe, media interaktywne, multimedia);
• wyjaśnia, na czym polegają różne formy kontaktu z kulturą (odbiór bierny, aktywny, konsumpcja, produkcja, twórczość, użytkowanie, uczestnictwo, animacja);
• lokuje wytwory kultury (zachowania, zwyczaje, normy moralne, wytwory materialne, dzieła sztuki) w kontekście grup społecznych, w których są tworzone
• i odbierane (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród).

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:

• odróżnia pojęcie kultury rozumianej jako dorobek artystyczny od kultury rozumianej jako całokształt dorobku ludzkości, ze zrozumieniem używa określeń: kulturowy i kulturalny;
• odnosi elementy kultury (zachowania, zwyczaje, praktyki, przedmioty materialne, dzieła sztuki) do kategorii: czas, przestrzeń, ciało, grupa społeczna (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród);
• interpretuje praktyki kultury z najbliższego otoczenia (klasa, szkoła, dom, osiedle, podwórko, miasto, kościół, stadion piłkarski);
• dostrzega i nazywa związek między dziełem a sytuacją społeczno-historyczną i obyczajami epoki, w której powstało;
• wskazuje relacje między kulturami: lokalną, regionalną, narodową
• i europejską, ujawniające się w konkretnych dziełach sztuki i praktykach kultury.

Filozofia

Filozofia starożytna i średniowieczna

Problematyka etyczna w filozofii starożytnej. Uczeń:

• rekonstruuje i porównuje klasyczne stanowiska etyczne, rekonstruuje wspierające je argumenty (intelektualizm etyczny Sokratesa, etyka cnót Arystotelesa, hedonizm Epikura, etyka stoicka);
• prezentuje i porównuje wskazania moralne religijnych autorytetów świata starożytnego (Mojżesz: wskazania Dekalogu, „Bhagavadghita”: wskazania hinduizmu, Budda: cztery szlachetne prawdy i zasada ahinsy, Lao-Tsy: wskazania taoizmu, Jezus z Nazaretu: wskazania ewangeliczne);
• formułuje rozwiązania przykładowych dylematów moralnych, odwołujące się do poznanych koncepcji i pojęć.

Problematyka filozofii człowieka w filozofii nowożytnej. Uczeń:

• rekonstruuje i porównuje wybrane koncepcje człowieka w filozofii nowożytnej (B. Pascala wizja kondycji ludzkiej, A. Schopenhauera filozofia woli życia,
• S. Kierkegaarda filozofia egzystencji, F. Nietzschego filozofia woli mocy);
• interpretuje przykładowe zjawiska historyczne, zjawiska zaczerpnięte z życia codziennego bądź teksty kultury, odwołując się do poznanych koncepcji;

Problematyka filozofii człowieka w myśli XX w. Uczeń:

• formułuje rozwiązania przykładowych dylematów moralnych, odwołujące się do poznanych koncepcji i pojęć;
• analizuje różne formy więzi międzyludzkich: miłość, przyjaźń (E. Fromm, M. Scheler, K. Wojtyła) i porównuje współczesne koncepcje tych więzi z koncepcjami starożytnymi;
• interpretuje przykładowe zjawiska historyczne, zjawiska zaczerpnięte z życia codziennego bądź teksty kultury, odwołując się do poznanych koncepcji;

Problematyka filozofii polityki i filozofii społecznej w myśli XX w. Uczeń:

• analizuje najważniejsze aktualne wydarzenia i problemy społeczno-polityczne, odwołując się do poznanych koncepcji i pojęć;
• ukazuje zespół zagadnień związanych z narodzinami społeczeństwa masowego; (J. Ortega y Gasset).

Umiejętności w zakresie analizy i interpretacji tekstów filozoficznych Uczeń:

• wskazuje przykłady tekstów kultury (dzieł literackich, filmów, tekstów publicystycznych, naukowych, religijnych itp.), w których dostrzega problematykę rozpatrywanego tekstu filozoficznego.

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Język polski

Film wobec literackiego pierwowzoru.

Andrzej Wajda ograniczył liczbę bohaterów drugoplanowych, pominął wiele wątków pobocznych. Zmienił fragmenty fabuły: Moryc nie zdradza Karola i Maksa, Trawiński popełnia samobójstwo. Zrezygnował ze spotkania Anki i Karola w epilogu powieści. Zamiast łagodnego zakończenia wprowadził scenę, w której Borowiecki rozkazuje strzelać do robotników. Reżyser dodał sekwencje trzech porannych modlitw – Polaka, Niemca, Żyda. Określił przyczynę pożaru fabryki trzech przyjaciół – czyni to Bum-Bum najęty przez Zuckera, mszczącego się na Karolu za romans z jego żoną. Dołączył kilka scen – pogrzeb Bucholca, orgię u Kesslera, podróż Karola i Lucy do Berlina, bójkę między trzema wspólnikami i kolegami równocześnie.

Jednak: „Zagadnienie „wierności” czy „zdrady” nie wydaje się w przypadku powieści i filmu „Ziemia obiecana” w ogóle konieczne czy możliwe do podjęcia. Dzieło Władysława Reymonta jest bowiem tekstem otwartym na wielość interpretacji, właśnie ze względu na swe wewnętrzne, zarówno ideowe, jak i formalne, komplikacje. Andrzej Wajda zaproponował tę, którą uznał za swoją, i o dziwo, przy wszystkich pozornych „zdradach” pierwowzoru, w recepcji swego filmu nie spotkał się z tego typu zarzutami. Wybitna, z wszystkimi znakami swej wielkości i swego formalnego nowatorstwa powieść żyje swym nowym życiem. Ma ono postać arcydzieła sztuki innej – jest filmową „Ziemią obiecaną” [E.Nurczyńska-Fidelska „Polska klasyka literacka według Andrzeja Wajdy”, wyd. UŁ, Łódź 2010]

„Ziemia obiecana” jako film o cenie sukcesu.

Twórcy adaptacji krytycznie patrzą na człowieka. Na tle „Lodzermenschów”, rekinów finansowych, którzy do ogromnych fortun dochodzili latami, pokazuje „trzech braci łódzkich”, inteligentnych przyjaciół pragnących sukcesu natychmiastowego. Dla kariery zrezygnują z wielu uznawanych wcześniej wartości, doprowadzą do rozpadu przyjaźni, która początkowo stanowiła ich siłę napędową. Najbardziej bezwzględny jest Karol, postać, wokół której zbiega się główna linia fabuły. Szlachecki potomek zerwie więzi łączące go z tradycją, przeszłością. Liczą się dla niego ekonomiczne kalkulacje i machinacje, podporządkuje im swe decyzje, emocje, stosunki z otoczeniem. Nie zawaha się zrujnować życia bliskich, ojca z wiejskiej Arkadii przesiedli do nieprzyjaznej Łodzi, miłość do Anki odsunie jako przeszkodę na drodze do małżeństwa, które da mu miliony.

Moryc Welt nie oszukuje tylko swych przyjaciół i partnerów zrazem. Wobec innych jest przebiegły, zdolny do pokerowej, finansowej zagrywki, a szczególnie wobec Żydów, czyli swych współbraci, byle zdobyć pieniądze na rozkręcenie koleżeńskiego interesu.

Maks Baum, bywający wprawdzie niekiedy sumieniem Borowieckiego, jest też człowiekiem, który przede wszystkim chce awansować w hierarchii społecznej, zdobyć pieniądze, uniezależnić się od uczciwego, ojca, którym pogardza i któremu wytyka niekorzystne – według niego – niemieckie cechy ( sumienność, pracowitość ).

Wszyscy ci bohaterowie zdradzają światy, z których wyszli, które ich ukształtowały. Polak, Niemiec czy Żyd – wszyscy prowadzą tę samą gangsterską grę, której celem jest pieniądz. Ich pustym – w gruncie rzeczy – życiem kieruje wyłącznie myśl o bogaceniu się. Pieniądz uruchamia ich inteligencję, dynamizuje energię, łączy w finansowej wspólnocie. Wspólnocie na czas zdobywania, zagarniania, pomnażania pieniądza. Młodzieńcza przyjaźń obrócona zostaje bowiem w… spółkę interesu.

Uniwersalizująca filmowa opowieści o złej sile pieniądza.

„Ziemia obiecana” pokazuje, że jedyną liczącą się rzeczą jest pieniądz. Wypiera on podstawowe ludzkie wartości takie jak miłość, przyjaźń, szlachetność, zmusza do pozbycia się zasad moralnych. Mocno akcentują to pesymistyczne przekonanie trzy fragmenty filmu. Pierwszym jest sekwencja modlitwy przedstawicieli trzech łódzkich religii – Polak Wilczek śpiewa pieśń maryjną, Niemiec Bucholc odmawia „Ojcze nasz”, Żyd Grunspan modli się w swoim języku. Po tym porannym rytuale wszyscy ruszają robić interesy, bezwzględnie, bezlitośnie. Druga sekwencja, teatralna, pokazuje sprofanowanie pieniądzem, interesami, miejsca poświęconego sztuce. Widzowie przybyli na spektakl znaleźli się tu nie dla doznań estetycznych, teatr uczynili giełdą, miejscem załatwiania transakcji handlowych. Podobnie traktują pogrzeb przemysłowca Bucholca. Spotykają się na nim nie po to, by oddać cześć zmarłemu, ale dla praktycznych lub towarzyskich celów. Kiedy dowiadują się, że zostało podniesione cło na bawełnę – opuszczają w popłochu żałobną ceremonię

Tak oto pieniądz przysłania wiarę, sztukę, dokonuje moralnej deprawacji łódzkiego świata przemysłu.

Obraz miasta molocha.

Łódź była w drugiej połowie XIX w. drugą co do wielkości (po Warszawie) aglomeracją miejską w Królestwie Polskim. Swój rozrost, rozwój i zamożność zawdzięczała przemysłowi – była miastem typowo fabrycznym. A. Wajda nie musiał budować dekoracji, gdyż zachował się cały układ centrum Łodzi, a w nim pałace, parterowe domy i nadal funkcjonujące fabryki z archaicznymi urządzeniami. Filmowe miasto to brudne i groźne fabryki, a obok – rezydencje uginające się pod ciężarem niegustownego, ale za to ostentacyjnego bogactwa. Portret miasta nie ma cech dokumentalnych: „[…] owe pałace i fabryki, pejzaż ulic i rachitycznych parków, dworców i bocznic kolejowych oraz las kominów – to współuczestnicy toczącej się gry, „tańca wokół cielca”. Skupiona na tym tańcu uwaga twórców filmu włącza miejsca, gdzie toczy się ta gra, w obszar dramatu – są one zatem jego elementem, a nie tłem. Dlatego też więcej w filmie widoków wnętrz dziedzińców, korytarzy i hal fabrycznych z huczącymi w nich maszynami, niż zewnętrznych ich opisów.” [E.Nurczyńska-Fidelska „Polska klasyka literacka według Andrzeja Wajdy”]

Jedyną sekwencją opisową jest przejazd Anki i starego pana Borowieckiego ulicami Łodzi, po opuszczeniu sprzedanego Kurowa. To gwałtowne przejście z wiejskiego, idyllicznego pejzażu pokazuje grozę miasta – fotografowanego w tonach brązu przechodzącego w ciemną czerwień.

WOK

Kontrast jako zasada dominująca w filmowej strukturze „Ziemi obiecanej”.

Kontrasty społeczne:

• bogactwo, rodzące się wielkie fortuny przemysłowców niemieckich i żydowskich (pałace Mullera i Bucholca, powozy, stroje, biżuteria)
• nędza robotników przybyłych ze wsi w poszukiwaniu lepszego życia (praca w fabryce, wypadki, oczekiwanie na pracę przed bramą, nędzne odzienie, choroby, prośby o wsparcie)
• pogarda dla robotników (scena czytania listów przez Bucholca, orgia u Kesslera z przymuszanymi robotnicami)
• nienawiść robotników (np. scena bójki Malinowskiego, ojca zdeprawowanej przez Kesslera dziewczyny, twarze protestujących pod pałacem Borowieckiego)

Kontrast w zachowaniu i postawach bohaterów:

• Bucholc: uprzejmy wręcz przyjacielski wobec Borowieckiego, a prostacki i brutalny wobec swego sekretarza, bezwzględny wobec robotników
• Muller i jego córka żyjący w biednym, małym domku, ale pyszniący się posiadanym pałacem i majątkiem
• Moryc, Maks, Borowiecki: przyjacielscy, serdeczni wobec siebie, radośni i ufni wobec świata, ale i podejrzliwi, drapieżni w zdobywaniu majątku

Kontrast w dynamice scen sąsiadujących ze sobą np. sekwencja w teatrze: spokój i statyka obok dramatycznej sceny samobójstwa, sekwencja pogrzebu Bucholca: spokój – powolny rytm konduktu i gwałtowne ożywienie na wieść o zmianie cła na bawełnę.

Kontrast stylu obrazów:

• impresjonistyczne obrazy wsi,
• obrazy miasta i życie jego mieszkańców – naturalistyczne (w scenach wypadków w fabryce, orgii u Kesslera, w pociągu, przywracanie do przytomności Moryca)
• ekspresjonistyczne ujęcia zniekształcające (szerokokątny obiektyw) obraz – np. mury fabryk, twarze w teatrze

Kontrast w kolorystyce obrazów:

• miasto: szarość, brąz, kolor cegły i ognia
• obrazy dworku w Kurowie utrzymane w pastelowej tonacji zieleni i błękitu

Kontrasty w muzyce i dźwiękach naturalnych:

• w sekwencjach wiejskich – motyw walca, cisza natury i domu rodzinnego
• w miejskich – motywy muzyczne corridy („Carmen” Bizeta), hałas maszyn, syren krzyki ludzi, turkot kół powozów, odgłosy pożarów

Kontrast między tytułem a światem przedstawionym filmu (ironia).

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Kategoria estetyczna: realizm, naturalizm, estetyka brzydoty

Motyw moralnej degradacji bohatera

Miasto jako przestrzeń kryminogenna

Niszcząca siła pieniądza

Topos utraconej Arkadii

Rzeczywistość zdeformowana (ujęcia kamery)

Świat w kolorze brudu, krwi, ognia (konsekwencja w wyborze barwy obrazu)

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Ekranizacja, adaptacja filmowa, Arkadia, Żyd, Niemiec, Polak, wielokuturowość, pieniądz, złoty cielec, kapitalizm, miasto, przemysł, zdrada, zło, wierność sobie, moralność, ogień, turpizm, miłość, przyjaźń, szlacheckość, honor, godność, upodlenie, wilcze prawa, dorobkiewicz, sukces, kariera, ziemia jałowa, kryzys, erotyzm, wyzysk, degeneracja, reifikacja.