Cele lekcji

Cel ogólny zajęć:

• Przygotowanie uczniów do analizy i interpretacji tekstów kultury.

Cele szczegółowe: Uczeń:

• odczytuje konteksty historyczne;
• charakteryzuje postawę bohatera;
• ocenia wybory dokonywane przez bohatera;
• formułuje hipotezy i wnioski interpretacyjne;
• analizuje wybrane ujęcia i kadry;
• uczy się we współpracy;
• prezentuje wyniki pracy grupy.

Przebieg lekcji

1. Określenie tematu lekcji i celów zajęć.

Nauczyciel (albo uczeń, który w domu przygotował się do wypowiedzi) podaje podstawowe informacje dotyczące filmu i jego twórców, korzystając ze strony/stron internetowych [1]. Następnie pyta uczniów o ich wrażenia związane z filmem. Można to zrobić metodą kosza i walizki.

Nauczyciel wiesza na tablicy rysunki przedstawiające w umowny sposób kosz i walizkę. Uczniowie na osobnych kartkach zapisują to, co, ich zadaniem, było wartościowe i interesujące w obejrzanym filmie, a także to, co ich drażniło, nudziło czy irytowało. Kartki z pozytywnymi aspektami filmu trafiają do walizki, natomiast zapisy krytyczne wobec filmu — do kosza. Nauczyciel odczytuje treść kartek, nie komentując uczniowskich wypowiedzi. Stara się jednak uogólnić spostrzeżenia uczniów, wskazując np. na różnorodność i rozbieżność ich ocen. Odnosząc się do uczniowskich zapisów, przedstawia temat lekcji i formułuje w języku uczniów cele zajęć (Załącznik nr 1). Przypomina o konieczności sporządzania notatek z lekcji.

2. Analizowanie postawy bohatera wobec wydarzeń najnowszej historii Polski.

Zadaniem uczniów jest określenie kluczowych momentów historii Polski, w których uczestniczył bohater. Młodzież pracuje w parach, a następnie zgłasza swoje propozycje nauczycielowi, który zapisuje je na tablicy w porządku chronologicznym. Na pewno wymagają one krótkich objaśnień ze strony nauczyciela w postaci dodatkowego zwięzłego omówienia przywołanych kontekstów historycznych. (Zamiast nauczyciela komentarz może wygłosić uczeń interesujący się współczesną historią Polski).

Przykładowy zapis:

a) Czasy stalinowskie (lata 50.).

b) Marzec 1968 (protesty studentów, antysemicka nagonka, fala przymusowej emigracji z Polski osób pochodzenia żydowskiego).

c) Dekada gierkowska (słynne „— Pomożecie? — Pomożemy!”, powstanie KOR, działania SB).

d) Karnawał „Solidarności” (od 31 VIII 1980 r. do 13 XII 1981 r.). Stan wojenny i internowanie działaczy „Solidarności” oraz opozycji.

e) Pierwsze wolne wybory parlamentarne (4 VI 1989 r.). Czasy III RP.

Klasa podzielona zostaje na pięć (sześć) grup, którym przyporządkowane zostają poszczególne wydarzenia. Zespół, któremu przydzielone zostały czasy stalinowskie, zastanawia się, jak one ukształtowały bohatera (np. wpływ szkoły). Analizuje również sytuację rodzinną małego Bratka (Kim byli rodzice? Jaki był ich status społeczny? Gdzie mieszkali? Jakie wartości wyznawali?). Pozostałe zespoły poszukają odpowiedzi na następujące pytania:

• W jaki sposób bohater uczestniczył w danym momencie historii Polski? Przypadkowo? Świadomie? Celowo? Bezwolnie? Jak się zachowywał? Jakie działania podejmował? Jakich wyborów dokonywał?
• W jaki sposób te ważne wydarzenia wpłynęły na jego życie? Jakie zmiany przyniosły?

Uczniowie pracują w zespołach przez 10 minut. Swoje spostrzeżenia zapisują na arkuszu papieru (plakacie). Po wyznaczonym czasie reprezentanci grup, korzystając z poczynionych przez grupę zapisów, przedstawiają na forum klasy wyniki wspólnej pracy. Wypowiedzi sprawozdawców mogą być uzupełniane przez innych uczniów. Wolno także zadawać sprawozdawcom pytania.

3. Ocena bohatera i dokonywanych przez niego wyborów.

Nauczyciel zadaje klasie pytanie: Co o Janie Bratku myślą inni?

Wypisuje na tablicy wybranych bohaterów filmu i prosi, aby uczniowie, pracując w zespołach, zastanowili się:

• Jak ocenia swego syna matka bohatera? (Grupa I)
• Jak ocenia swego męża żona Jana Bratka? (Grupa II)
• Co myśli o nim dziewczyna żydowskiego pochodzenia, w której się zakochał? (Grupa III)
• Co myśleli o Bratku koledzy z „Solidarności”? A jakie zdanie na jego temat mieli internowani opozycjoniści? (Grupa IV)
• Kim Bratek stał się dla księdza, którego wyratował z opresji? Co myśli o nim szkolny kolega Mieczysław Dubel? (Grupa V)

Młodzież pracuje w zespołach. W każdej grupie odpowiedzi na pytanie zapisywane są na arkuszu papieru (plakacie). Po 10 minutach wybrani przez nauczyciela uczniowie z poszczególnych grup kolejno wyjaśniają, korzystając z przygotowanych przez zespół zapisów, jak Bratka widzą i oceniają poszczególni bohaterowie filmu.

Po zakończeniu prezentacji uczniowie zastanawiają się, co wpłynęło na charakter tych ocen i czy są one sprawiedliwe. Nauczyciel pyta uczniów, jak oni oceniają głównego bohatera filmu? Co w tej postaci ich drażni, a co budzi ich sympatię?

4. Analiza wybranych scen filmu.

Kolejnym zadaniem uczniów jest przywołanie sceny (sytuacji), która, ich zdaniem, najtrafniej charakteryzuje bohatera i jego stosunek do świata. Uczniowie powinni wybrać scenę, zinterpretować ją i uzasadnić swój wybór. Mogą pracować w parach, w grupach lub indywidualnie. Dwie, trzy takie wskazane przez uczniów sceny powinny być przedyskutowane na forum klasy. Następnie nauczyciel przypomina uczniom sekwencję filmu, w której Jan Bratek występuje jako statysta w roli huzara na planie filmowym (u Gajosa). Uczniowie interpretują tę scenę, zastanawiając się nad sytuacją statysty (w filmie i w życiu), symboliką huzara w polskiej tradycji, znaczeniem kostiumu (Dlaczego bohaterowi ciąży?), rolą skrzydeł, które Bratkowi w pewnym momencie zabrano.

5. Charakterystyka portretu Polaka w filmie „Obywatel”.

Uczniowie przypominają wydarzenia, które doprowadziły Jana Bratka do szpitala (zraniła go ogromna litera P, która odpadła z napisu POLSKA, gdy wychodził ze studia telewizyjnego), a następnie omawiają ostatni kadr [2] z filmu, zwracając uwagę na symbolikę biało-czerwonych barw.

Nauczyciel zadaje pytanie: Czy można ten kadr nazwać symbolicznym portretem Polaka w filmie Stuhra? Prosi o uzasadnienie odpowiedzi. Wspólnie z klasą zastanawia się, dlaczego jest to gorzki portret.

(Warto omówienie kadru przeprowadzić w inny sposób, w większym stopniu aktywizując młodzież. Nauczyciel przygotowuje 5 plakatów. Na środku każdego arkusza nakleja ostatni kadr filmu. Każda grupa otrzymuje jeden plakat z kadrem oraz mazak. Ważne, aby poszczególne zespoły posługiwały się mazakami w innych kolorach. Uczniowie zapisują na arkuszach swoje spostrzeżenia, które dotyczą kadru przedstawiającego Jana Bratka z odznaczeniem wiszącym na szyi. Po kilku minutach grupy wymieniają się plakatami. Czytają to, co napisali koledzy, uzupełniają ich zapisy swoimi uwagami. Wymianę plakatów można jeszcze kilka razy powtórzyć. Odrębne kolory mazaków pokazują wkład, jaki każda z grup włożyła w interpretację kadru. Zapisane plakaty zostają zawieszone w widocznym miejscu klasy. Nauczyciel wybiera jeden z nich, czyta znajdujące się na nim spostrzeżenia uczniów i zadaje pytanie: Czy można analizowany przez Was kadr nazwać symbolicznym portretem Polaka? Uzasadnijcie swoją odpowiedź).

6. Poszukiwanie nawiązań literackich. Sformułowanie wniosków.

Nauczyciel prosi uczniów, aby przywołali znane im teksty literackie, w których obecna jest ocena Polaków i krótko ją przedstawili. Tytuły utworów zapisuje na tablicy. Jeśli ocena jest pozytywna, stawia obok tytułu plus, jeśli negatywna — minus.

Zauważa, że artyści różnych epok literackich, podobnie jak Jerzy Stuhr, zmagali się z polskością. Dla wielu twórców polskość była przede wszystkim powodem do dumy, inni odczuwali ją jako przytłaczający ciężar.

Prowadzący zadaje klasie pytania: O jakich polskich przywarach opowiada Stuhr w swoim filmie? W jaki sposób to robi? Przeznacza kilka minut na przygotowanie przez uczniów odpowiedzi i przedyskutowanie jej w parach.

Uczniowie otrzymują kartki z dwoma tekstami — fragmentami „Ballady o trzęsących się portkach” Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego i wierszem Andrzeja Bursy „Mowa dziękczynna z wymówką” (Załącznik nr 2). Nauczyciel zadaje młodzieży pytania: Pod którym wierszem podpisałby się Jan Bratek? Dlaczego właśnie pod tym? Odpowiedzi uczniów zamykają rozważana nad filmem Jerzego Stuhra.

7. Refleksja nad przebiegiem lekcji. Sprawdzenie stopnia osiągnięcia celów.

Nauczyciel podsumowuje lekcję, przypominając jej główne punkty i najważniejsze ustalenia. Odwołuje się do celów, które jeszcze raz wymienia. Dobrym sposobem ewaluacji jest metoda zdań podsumowujących. Nauczyciel prosi uczniów o dokończenie zdań zaczynających się od zwrotów: „Dzisiaj dowiedziałem się…”, „Zacząłem zastanawiać się…”, „Podobało mi się…”, „Myślę, że trzeba poprawić…”.

Nauczyciel dziękuje młodzieży za pracę na lekcji, ocenia najbardziej aktywnych uczniów i prosi o zapisanie tematów pracy domowej (do wyboru).

Praca domowa

1. Jeden z recenzentów napisał o głównym bohaterze filmu „Obywatel”, że Jan Bratek jest „hybrydą Piszczyka i Forresta Gumpa”. Czy zgadzasz się z tym stwierdzeniem? Uzasadnij swoje stanowisko.

2. Gdybyś przyznawał nagrodę za najlepszą rolę drugoplanową w filmie Jerzego Stuhra, komu byś ją przydzielił? Napisz uzasadnienie swojego wyboru.

3. Film Jerzego Stuhra nazywany jest przez recenzentów gorzką komedią. Czy zgadzasz się z tym określeniem? Uzasadnij swoje stanowisko.

4. Zinterpretuj tytuł filmu.

5. Człowiek wobec historii… Rozwiń temat, odwołując się do filmu „Obywatel” i dwóch wybranych utworów literackich.

Załączniki

Załącznik nr 1

Dzisiaj na lekcji:

• odczytamy konteksty historyczne potrzebne do zrozumienia filmu;
• ocenimy postawę głównego bohatera;
• omówimy wybrane kadry filmowe;
• przywołamy konteksty literackie przydatne w rozumieniu filmu.

Załącznik nr 2

Bibliografia

[1] http://www.filmpolski.pl/fp/index.php?film=1233358; dostęp 15.06.2015 r.

[2] Wszystkie fotosy/kadry to printscreeny z filmu „Obywatel” dostępnego na DVD.

[3] Źródło: http://www.kigalczynski.pl/wiersze/otrzesportkach.html?p=_wi; dostęp 16.06.2015 r.

[4] http://www.poezjaa.info/index.php?p=2&a=29&u=501; dostęp 16.06.2015 r.