Krótka informacja o filmie

„Ludzie Boga” – zdobywca Grand Prix i nagrody Jury Ekumenicznego Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Cannes w 2010 r. – to oparta na faktach historia mnichów, mieszkających w klasztorze u podnóża gór Atlas w algierskim Tibhirine. Przez lata żyli oni w całkowitej symbiozie z muzułmańską ludnością, służąc jej i pomagając bez śladu nawracania. Kiedy w Algierii doszło do wybuchu konfliktu z islamskimi ekstremistami i eskalacji przemocy, miejscowe władze zaczęły nalegać, by cystersi opuścili Tibhirine. Decyzję podjąć musieli jednak sami mnisi…

W nocy z 26 na 27 marca 1996 roku grupa uzbrojonych mężczyzn wdarła się do klasztoru i uprowadziła siedmiu mnichów. Dwa miesiące później odnaleziono ich ciała. Okoliczności ich śmierci nie zostały do dziś wyjaśnione.

„Ludzie Boga” to piąty (do 2010 r.) film w dorobku reżyserskim Xaviera Beauvois. W rolach głównych wystąpili wybitni francuscy aktorzy: Lambert Wilson, Michael Lonsdale, Olivier Rabourdin

Związki z podstawą programową

Język polski

Cele kształcenia – wymagania ogólne

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.

• Uczeń rozumie teksty o skomplikowanej budowie; dostrzega sensy zawarte w strukturze głębokiej tekstu.

Analiza i interpretacja tekstów kultury.

• Uczeń stosuje w analizie podstawowe pojęcia z zakresu poetyki;
• w interpretacji tekstu wykorzystuje wiedzę o kontekstach, w jakich może być on odczytywany;[…]; odczytuje rozmaite sensy dzieła; dokonuje interpretacji porównawczej.

Tworzenie wypowiedzi.

• Uczeń buduje wypowiedzi o wyższym stopniu złożoności; stosuje w nich podstawowe zasady logiki i retoryki; ma świadomość własnej kompetencji językowej.

Treści nauczania

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji

Poziom rozszerzony

Uczeń:

• czyta utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury poznawanych w szkole;
• twórczo wykorzystuje wypowiedzi (np. szkic, recenzja, artykuł, esej) krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie.

Samokształcenie i docieranie do informacji

Uczeń:

• szuka literatury przydatnej do opracowania różnych zagadnień; selekcjonuje ją według wskazanych kryteriów (w zasobach bibliotecznych korzysta zarówno z tradycyjnego księgozbioru, jak i z zapisów multimedialnych i elektronicznych, w tym Internetu);
• korzysta ze słowników i leksykonów, w tym słowników etymologicznych i symboli.

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń zna teksty literackie i inne teksty kultury wskazane przez nauczyciela.

Wstępne rozpoznanie

Uczeń:

• prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki;
• określa problematykę utworu;
• rozpoznaje konwencję literacką (artystyczną).

Analiza

Poziom rozszerzony

Uczeń:

• wskazuje związki między różnymi aspektami utworu (estetycznym, etycznym i poznawczym); […]
• rozpoznaje aluzje literackie i symbole kulturowe (np. biblijne, romantyczne) oraz ich funkcję ideową i kompozycyjną, a także znaki tradycji, np. antycznej, judaistycznej, chrześcijańskiej.

Interpretacja

Uczeń:

• wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa-klucze, wyznaczniki kompozycji);
• wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne);
• porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich;
• odczytuje treści alegoryczne i symboliczne.

Wartości i wartościowanie

Uczeń:

• dostrzega w świecie konflikty wartości (np. równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia) oraz rozumie źródła tych konfliktów.

Poziom rozszerzony

Uczeń:

• wskazuje różne sposoby wyrażania wartościowań w tekstach.

Tworzenie wypowiedzi

Uczeń:

• tworzy dłuższy tekst pisany lub mówiony (rozprawka, recenzja, referat, interpretacja tekstu kultury lub jego fragmentu) zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji, przestrzegając zasad spójności znaczeniowej i logicznej.

Etyka

• Rozwijanie wrażliwości moralnej; umiejętność lepszego poznania siebie i rozwijania własnej tożsamości.
• Kształtowanie rozpoznawania wartości moralnych oraz zdolności odróżniania dobra od zła. […]
• Znajomość podstawowych pojęć i koncepcji etycznych.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

• Etyka a pozostałe dyscypliny filozoficzne i nauki szczegółowe. Moralność, etos, prawo, obyczaje i styl życia.
• Człowiek jako osoba i jego działanie. Etyczna analiza aktywności ludzkiej. Motywy podejmowanych decyzji.
• Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celów. Szczęście w życiu ludzkim. Rozwój moralny i duchowy człowieka jako osoby. Rola oddziaływań wychowawczych.
• Dobro moralne i wartości moralne. Hierarchia wartości. Wartości autoteliczne i instrumentalne. Konflikt wartości. Wartości wybierane i realizowane.
• Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog jako podstawa życia moralnego. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciężania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej.
• Wymiar moralny życia człowieka. Zdolność rozpoznawania wartości i powszechne dążenie do dobra. Świadomość moralna. Rola sumienia w prawidłowym rozwoju wewnętrznym. Sądy i oceny moralne. Przykłady patologii w zakresie świadomości moralnej. Problem manipulacji. Obecność dobra i zła we współczesnej kulturze.
• Przykłady współczesnych przejawów kryzysu moralnego i dylematów w zakresie wyborów moralnych oraz sposoby ich rozwiązywania na gruncie etyki chrześcijańskiej oraz innych koncepcji etycznych.
• Moralne aspekty pracy i różnych dziedzin życia publicznego. Etyki zawodowe. Przykłady kodeksów etycznych. Korupcja jako negatywne zjawisko naruszające kodeksy etyczne.
• Zagadnienie wszechstronnego i zrównoważonego rozwoju. Moralny wymiar stosunku człowieka do świata przyrody.

Wiedza o kulturze

Cele kształcenia – wymagania ogólne

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.

• Uczeń odbiera teksty kultury i wykorzystuje informacje w nich zawarte, z uwzględnieniem specyfiki medium, w którym są przekazywane.

Analiza i interpretacja tekstów kultury.

• Uczeń posługuje się pojęciem kultury rozumianej jako całokształt ludzkiej działalności; analizuje i interpretuje teksty kultury – potoczne praktyki kultury, a także dzieła sztuki.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.

Uczeń:

• zna dwudziestowieczne dzieła reprezentujące różne dziedziny sztuki (literaturę, architekturę, plastykę, muzykę, teatr, fotografię, film, sztukę nowych mediów) i dostrzega związki pomiędzy nimi;
• wskazuje różne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczną, komunikacyjną, społeczną, użytkową, kultową, poznawczą, ludyczną);
• analizuje temat dzieła oraz treści i formę w kontekście jego różnych funkcji, wykorzystując podstawowe wiadomości o stylach i epokach z różnych dziedzin sztuki;
• analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługując się podstawowymi pojęciami z zakresu właściwej dziedziny sztuki;
• charakteryzuje podstawowe media kultury (słowo, obraz, dźwięk, widowisko);
• lokuje wytwory kultury (zachowania, zwyczaje, normy moralne, wytwory materialne, dzieła sztuki) w kontekście grup społecznych, w których są tworzone i odbierane (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, naród);
• samodzielnie wyszukuje informacje na temat kultury w różnych mediach, bibliotekach.

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Film można wykorzystywać przede wszystkim na języku polskim w szkole ponadgimnazjalnej.

Propozycje tematów:

• Artyści muszą dawać nadzieję
• „Ludzie Boga” – arcydzieło miłości i kina
• Chrześcijańska wyspa wśród muzułmanów
• „Człowiek jest zdumiewający…” (Joseph Conrad), Jakie ważne prawdy o człowieku odnajdujemy w filmie „Ludzie Boga”?
• Czym jest wolność – cennym darem, prawem człowieka, źródłem ludzkiego niepokoju? (rozważania inspirowane filmem „Ludzie Boga”)
• Jakie przesłania, ważne dla współczesnego człowieka odnajdujemy w filmie „Ludzie Boga”?
• Człowiek w godzinie próby (na podstawie filmu „Ludzie Boga”)
• Dlaczego wiara musi być gorzka?

Propozycja metod i form pracy

• „Metoda hipotezy interpretacyjnej” (metoda zaproponowana przez Stanisława Bortnowskiego w książce „Jak uczyć poezji?”) Uczniowie otrzymują kilka minut czasu, aby przypomnieć sobie fabułę filmu i jak najzwięźlej zapisać na kartce własną hipotezę interpretacyjną filmu (jego ogólny sens, podstawowe przesłanie). Kartki z hipotezami zawieszane są na tablicy. Dalsza część zajęć to weryfikacja sformułowanych hipotez. Uczniowie, odwołując się do filmu, przypominają wybrane sceny, wydarzenia, słowa bohaterów, uzasadniają słuszność swoich hipotez.
• „Drzewko decyzyjne” – możemy posłużyć się tą metodą, by omówić wybory, jakich dokonali bohaterowie filmu.
• „Metody dyskusyjne” (np. debata, dyskusja punktowana, dyskusja „za i przeciw”) Warto posłużyć się tymi metodami i przedyskutować problemy poruszone w filmie (np. Czym się różni człowiek religijny od człowieka owładniętego ideologią? Jakimi motywami kierowali się zakonnicy, decydując się na pozostanie w klasztorze? Czy opuszczenie klasztoru byłoby tchórzostwem?)
• „Praca w grupach” – pewne zagadnienia dobrze jest przedyskutować w pięcioosobowych zespołach. Gdy minie wyznaczony przez nauczyciela czas, przedstawiciele poszczególnych grup referują wyniki pracy. Klasa przysłuchuje się i ewentualnie uzupełnia te wypowiedzi (można w ten sposób omówić relacje między klasztorem a światem muzułmańskim, albo scharakteryzować wybranych bohaterów filmu).
• „Zestawienie filmu z innymi tekstami kultury” (pomoże to pogłębić interpretację filmu, zrozumieć jego przesłanie, dokładniej przyjrzeć się bohaterom i ich postawom), np. z tekstami ewangelii (znalezienie cytatów w ewangeliach, które korespondują z filmem i postawami bohaterów lub odwrotnie – poszukiwać w filmie nawiązań do Biblii), np. z wybranymi wierszami (np. poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy przesłanie zawarte w wierszu Zbigniewa Herberta „Przesłanie Pana Cogito” bliskie jest ogólnemu sensowi filmu); np. z „Dżumą” Alberta Camusa – porównanie bohaterów – doktora Rieux, Ramberta i Tarrou z „Dżumy” z wybranymi postaciami z filmu (np. Christian, Christophe, Luc); zadaniem uczniów jest zestawić tych bohaterów i określić, co ich łączy, co ich dzieli.
• Analiza wybranych scen filmowych – warto powrócić do znaczących ujęć filmowych i poprosić uczniów o sformułowanie pytań do prezentowanej sceny.

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

„My jesteśmy jak ptaki, a wy jak gałęzie, na których siedzimy”

Mnisi przebywają we wrogim chrześcijaństwu środowisku – wśród muzułmanów. Dla wyznawców islamu chrześcijaństwo to obca rzeczywistość. Jednakże pierwszą część filmu wypełniają obrazy przedstawiające prawdziwą przyjaźń między zakonnikami a mieszkańcami islamskiej osady znajdującej się w pobliżu klasztoru. Mnisi opiekują się tymi prostymi ludźmi – leczą ich, udzielają porad prawnych, tłumaczą i piszą listy, wspierają w różnych sytuacjach życiowych, pomagają w codziennych kłopotach. W pewnym momencie ze strony algierskich bohaterów filmu padają słowa: „My jesteśmy jak ptaki, a wy jak gałęzie, na których siedzimy”. Klasztor stał się ważnym miejscem dla mieszkańców wioski. Mnisi nie prowadzą działalności misjonarskiej. Ich pełna miłości postawa i bezinteresowna służba ludziom są najważniejszymi znakami obecności Chrystusa. Postawie zakonników patronuje duch ekumenizmu – trapiści przyjaźnią się ze starszyzną muzułmańską, uczestniczą w islamskich świętach, niektórzy z nich studiują Koran, by lepiej zrozumieć mentalność ludzi przychodzących do klasztoru ze swoimi problemami. Trapiści żyją bardzo skromnie, wręcz w ubóstwie, ich czas wypełnia modlitwa i praca (benedyktyńskie „ora et labora”). Uprawiają ogród, hodują pszczoły, sami sobie gotują i sprzątają klasztor. Utrzymują się z wyrobów, które sprzedają na miejscowym targu. Niezwykła prostota ich życia, praktykowane ubóstwo oraz szczodrość i gościnność sprawiają, że dla mieszkańców wioski klasztor jest ważnym, wręcz nieodzownym, miejscem. Mnisi nikogo nie udają, są autentyczni, swoim życiem wypełniają postulat prawdy.

„Powiedziałeś „daję swe życie Bogu” i tego nie da się odwołać”

Środowisko, w którym pracują mnisi, zagrożone jest przez wojnę domową między rządowymi, znienawidzonymi i skorumpowanymi oddziałami wojskowymi, a ekstremistami islamskimi, którzy chcą rewolucji religijnej i za Allacha gotowi są oddać życie. Cierpi na tym przede wszystkim cywilna ludność gnębiona przez zwalczające się siły. Terroryści domagają się usunięcia wszystkich cudzoziemców z Algierii. Są wrogo nastawieni do świata cywilizacji europejskiej (mordują w okrutny sposób Chorwatów, prowadzących prace budowlane). Wojska rządowe chcą chronić zakonników i wejść na teren klasztoru, co wywołuje sprzeciw przeora, który uważa, że byłoby to sprzeczne z zasadami, jakimi kierują się trapiści. Pozostaje jeszcze możliwość opuszczenia klasztoru i udania się w miejsce bezpieczne, niezagrożone przez terroryzm. I właśnie przed takim wyborem stanęli zakonnicy – pozostać w klasztorze i kontynuować swoje dzieło, narażając się na niebezpieczeństwo śmierci, czy opuścić go, by ocalić życie. Każdy z mnichów musi podjąć decyzję w zgodzie z własnym sumieniem i niezwykle poruszające jest śledzenie tej wewnętrznej walki, jaka toczy się w człowieku. Część trapistów nie chce ginąć z rąk ekstremistów, decyzja o pozostaniu w klasztorze wydaje im się pozbawiona sensu (Po co dobrowolnie skazywać się na śmierć, która nic nie da, niczego nie zmieni, nie zatrzyma fali przemocy?) Jeden z bohaterów zadaje pytanie: „Czyż mamy ginąć dla Boga, aby zostać bohaterami?” Różnorodność postaw trapistów możemy prześledzić na przykładzie trzech postaci:

• brat Luc – nie przeraża go śmierć, nie ma zamiaru opuszczać klasztoru i porzucać swoich pacjentów (jest lekarzem), wobec zagrożenia zachowuje spokój i godność;
• przeor klasztoru – jest zdecydowany pozostać, choć boi się śmierci i pełen jest wątpliwości, pozostawia braciom całkowitą wolność w decydowaniu o sobie;
• brat Christopher – z początku pozostanie w klasztorze uważa za niezrozumiałe szaleństwo, buntuje się, chce żyć, dręczą go wątpliwości, potem stopniowo zmienia swoje stanowisko.

Mnisi decydują się nie opuszczać klasztoru, choć świadomi są niebezpieczeństwa, jakie im grozi. Dlaczego mnisi postanowili pozostać w sercu przemocy? Jakie były ich motywacje?

• Z poczucia wspólnotowej więzi z pozostałymi braćmi?
• Z miłości do Chrystusa, który powołał ich do życia monastycznego?
• Z poczucia solidarności z mieszkańcami wioski, dla których klasztor był prawdziwym wsparciem?
• Z chęci przezwyciężenia własnej słabości?
• Z lęku przed wstydem, że stchórzyli i w godzinie próby opuścili swoich braci?
• Z pragnienia męczeństwa?
• ???

Film nie daje jednoznacznych odpowiedzi. Mnisi do końca pozostają zwykłymi ludźmi, pełnymi lęków, słabości, wątpliwości. Reżyser podziwia trapistów, ale ich nie heroizuje, nie czyni z nich nieulękłych nadludzi czy świętych urzeczonych ideą religijnego męczeństwa.

„Arcydzieło miłości i kina”

Religijny wymiar filmu:

• postawa mnichów, piękno ich zawierzenia Bogu, urzekająca prostota zakonnego życia, umiejętność przyjmowania ludźmi takimi, jakimi są (wierność ideałom chrześcijańskim), pokora wobec codzienności;
• zasada „zło dobrem zwyciężaj” – miłowanie nieprzyjaciół (terroryści jako „bracia z gór”);
• drugi człowiek jako nasz bliźni (gotowość do poświęceń);
• gotowość do przebaczania
• naśladowanie Chrystusa – praca wśród ubogich, ubóstwo, praktykowanie miłości i współczucia, zgoda na męczeństwo;
• urzeczywistnienie powołania człowieka do życia w miłości, prawdzie i wolności;

Ewangeliczny, duchowy wymiar niektórych scen. Np.:

• scena rozmowy między braćmi Christopherem a Christianem (pełna emocji), podczas której przeor uświadamia zakonnikowi, że w pewnym sensie decyzja, by wstąpić do klasztoru była szaleństwem;
• scena rozmowy między starym trapistą (brat Luc) a młodą muzułmanką o miłości;
• scena, w której bracia wspólnie spożywają wieczerzę z okazji Zmartwychwstania Pańskiego – cieszą się, a jednocześnie przeszywa ich ból, chcieliby żyć, a tracą życie);
• scena ostatniej drogi poprzedzającej śmierć mnichów – obraz trapistów prowadzonych w górę przez uzbrojonych ekstremistów, niektórzy nie mają siły iść, są poganiani przez terrorystów (wyraźne nawiązanie do drogi krzyżowej).

Połączenie poezji i dokumentalizmu

• film realistycznie, niemal z dokumentalną surowością odtwarza wydarzenia, które miały miejsce w klasztorze u podnóża gór Atlas w algierskim Tibhirine w 1996 r. (niespieszna akcja, mnisi, którzy niewiele mówią, prostota fabuły);
• poetyckość filmu (fabuła przeplatana jest elementami liturgii godzin i mszy św., mnisi śpiewają psalmy i „Salve Regina” – nadaje to filmowi swoisty rytm i kontemplacyjny charakter);
• rola muzyki, która buduje nastrój, wydobywa emocje np. „Jezioro łabędzie” podczas wieczerzy z okazji Zmartwychwstania Pańskiego (tuż przed uprowadzeniem mnichów przez ekstremistów islamskich);
• artyzm zdjęć przedstawiających życie w klasztorze i piękno przyrody (podstawowe przesłanie filmu zawarte jest w obrazie).

Wieloznaczność tytułu

• polski tytuł „Ludzie Boga” (mnisi w pokorze idą śladami Chrystusa, są jego uczniami; warto jednak zauważyć, że ekstremiści islamscy, gotowi umrzeć za Allacha, również uważają się za ludzi Boga);
• francuski tytuł „Ludzie i bogowie” („Ja rzekłem: Jesteście bogami i wszyscy – synami Najwyższego. Lecz wy pomrzecie jak ludzie, jak jeden mąż, książęta, poupadacie” – z psalmu 82);

Przesłanie filmu – „zło dobrem zwyciężaj”, tylko przez czynienie dobra jesteśmy na drodze do poznania Boga.

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Filmy o szczególnych walorach religijnych i moralnych, ukazujące duchowy (kontemplacyjny) wymiar ludzkiego życia, których bohaterowie opowiadają się po stronie wartości uniwersalnych, są wierni swoim przekonaniom, stają po stronie słabszych, chcą zło zwyciężać dobrem:

• „Misja” (reż. Roland Joffe)
• „Wielka cisza” (reż, Philip Groening)
• „Wiosna, lato, jesień, zima … i wiosna” (reż. Ki-duk Kim)
• „Prymas. Trzy lata z tysiąca” (reż. Teresa Kotlarczyk)
• „Oto jest głowa zdrajcy” (reż. Fred Zinnemann)
• „Andriej Rublow” (reż. Andriej Tarkowski)

Filmy poruszające temat terroryzmu – np.: „Cena odwagi” (reż. Michael Winterbottom)

Teksty literackie: „Biblia” (ewangelie), wiersze Norwida (np. „Fatum”), twórczość Josepha Conrada („Lord Jim”), Albert Camus „Dżuma”, Thomas Mann „Wybraniec”, Antoine Saint Exupery „Ziemia, planeta ludzi”, wiersze Zbigniewa Herberta (np. „Przesłanie Pana Cogito”)

Postawa zakonników przywołuje takie postacie jak: o. Maksymilian Kolbe, Edyta Stein, Janusz Korczak.

Motywy kulturowe:

• Człowiek wobec Boga
• Człowiek w obliczu trudnych wyborów moralnych
• Człowiek w godzinie próby
• Cierpienie – towarzysz człowieka.
• Złożoność ludzkiej natury.
• Uzdrawiająca rola miłości.
• Związek człowieka z naturą.
• Ideał wierności
• Potrzeba ludzkiej solidarności
• Pytania o sens ludzkiej egzystencji
• Naśladowanie Chrystusa
• Być czy mieć?
• Wiara, nadzieja i miłość
• Sfera sacrum i profanum
• Wartości uniwersalne
• Życie monastyczne
• Przebaczenie
• Człowiek wobec nacisku zła
• Przezwyciężanie słabości
• Rola sumienia
• Afirmacja świata
• Odpowiedzialność za innych
• Rozwój moralny
• Caritas
• Etyczny wymiar codzienności
• Duchowy aspekt wolności
• Solidarność