Cele lekcji

Cel ogólny zajęć: Praca z tekstem kultury (film, esej filozoficzny) w kontekście problemu etycznego, światopoglądowego oraz rekonstruowanie argumentacji filozoficznej.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• zapoznaje się (lub utrwala) z wiadomościami o cechach eseju;

• streszcza tekst filozoficzny, tworzy plan zagadnień poruszanych w tekście;

• analizuje argumentację dotyczącą stosowania (lub zaniechania stosowania) kary śmierci;

• doskonali postawę krytycznaę ocenia siłę argumentów własnych i stanowiska przeciwnego;

• intepretuje filmowe środki wyrazu w kontekście problematyki filozoficznej (etycznej, światopoglądowej);

• utrwala pojęcia z zakresu języka filmu;

• zapoznaje się z sylwetkami twórców: Leszka Kołakowskiego i Krzysztofa Kieślowskiego .

Przebieg lekcji

Uwagi wstępne .

Całkowity czas zajęć to 3 godziny lekcyjne (bez projekcji filmu) .

Należy podkreślić, iż celem lekcji nie jest „klasyczna” dyskusja lub debata o słuszności kary śmierci . Celem jest zbadanie dwóch tekstów kultury, które do tegoż problemu się odnoszą.

W związku z oficjalną obecnością dzieła K. Kieślowskiego w sieci internetowej (np. w serwisie YouTube, na kanale Studia Filmowego TOR[1]), uczniowie mogą obejrzeć film przed zajęciami, aczkolwiek sugeruje się obejrzenie filmu w ramach projekcji klasowej.

1. Na kilka dni przed lekcją nauczyciel rozdaje uczniom kartę pracy Rekonstrukcja argumentów (załącznik nr 1) . Prosi o dokładne zapoznanie się z załącznikiem nr 1 przed lekturą eseju . Uczniowie czytają esej L . Kołakowskiego [2] przed zajęciami .

2. Nauczyciel zapisuje temat lekcji oraz (opcjonalnie) wyświetla za pomocą rzutnika i ekranu projekcyjnego fotografię Leszka Kołakowskiego. Przedstawia krótko najważniejsze informacje o polskim filozofie [załącznik nr 2], może też rozdać informacje uczniom. Uprzedza młodzież, iż celem zajęć nie będzie debata nad zasadnością kary śmierci, lecz analiza i rekonstrukcja argumentów dotyczących tego zagadnienia. Nie jest zadaniem nauczyciela rozstrzygać, które stanowisko jest słuszne. Prowadzący zajęcia prosi o przypomnienie cech charakterystycznych eseju lub je omawia w oparciu o tekst Kołakowskiego, jeśli jest to pierwszy kontakt uczniów z tą formą literacką:

• indywidualne, samodzielne potraktowanie tematu;

• wykorzystywanie doświadczenia osobistego oraz wiedzy zdobytej przez autora;

• zazwyczaj niewielkie rozmiary tekstu;

• artystyczna oprawa, stylistyka wypowiedzi;

• dowolna tematyka: filozoficzna, społeczna, artystyczna;

esej może być formą krytyki literackiej, manifestu politycznego;

• wybrane odmiany eseju: literacki, krytyczny, filozoficzny, historyczny, o sztuce;

• wybitni polscy eseiści: Czesław Miłosz, Leszek Kołakowski, Zbigniew Herbert, Stefan Bratkowski, Jerzy Stempowski .

3. Nauczyciel zadaje pytanie inicjujące wstępną dyskusję o tekście Kołakowskiego, mówiąc, że Kołakowski rozpoczyna swój esej od zdania: „O karze głównej nic powiedzieć się nie da”. Jak myślicie, dlaczego Kołakowski jest takiego zdania? Czy wynika to z materii problemu czy raczej z postawy autora eseju? Czy można znaleźć jakieś sugestie w tekście?

Czy zgadzacie się z opinią filozofa?

4 . Uczniowie zwięźle formułują zagadnienia poruszane w kolejnych częściach eseju . Zapisują je na tablicy .

Przykładowo:

• Kara śmierci — między instytucją państwową a opinią społeczną.
• Kara główna — racje utylitarne i deontologiczne [3].
• Kara jako odpłata. Znaczenie winy.
• Prawo karne a prawo „naturalne”.
• Kara śmierci a świętość życia ludzkiego.
• Kara śmierci a omylność sądu.

Podsumowanie.

5. W oparciu o tekst L. Kołakowskiego, uczniowie prezentują najważniejsze, ich zdaniem, argumenty na rzecz utrzymania i zniesienia kary śmierci. Uzasadniają swoje odpowiedzi.

6. Nauczyciel dzieli uczniów na czteroosobowe grupy. Rozdaje karty pracy „O karze głównej”: Rekonstrukcja argumentacji (załącznik nr 3). Uczniowie dokonują standaryzacji argumentacji podanego fragmentu eseju Kołakowskiego. Efekty prac zostają omówione i przedyskutowane na forum klasy.

7. Nauczyciel podsumowuje zajęcia. Podkreśla nierozstrzygalność problemu stosowania kary śmierci; kara śmierci nie jest problemem samym w sobie, lecz problemem pochodnym wobec takich kwestii jak moralne podstawy prawodawstwa czy społeczeństwa. Przytacza słowa filozofa Piotra Bartuli:

„(…) zagadnienie kary głównej rozważane w oderwaniu od tradycyjnych pytań moralnych — o grzech, winę, karę, łaskę, miłosierdzie, wolność, własność — uległo daleko idącej polityzacji, stając się terenem zaciekłych walk propagandowych. A przecież problematykę prawa karnego trzeba rozumieć jako fragment ogólniejszej refleksji dotyczącej etyczno-prawnych fundamentów naszej cywilizacji, szczycącej się wszak wynalazkiem idei rządów prawa” [4] .

Przed ósmym punktem zajęć uczniowie są już po projekcji „Krótkiego filmu o zabijaniu” K . Kieślowskiego. Aby ułatwić organizację zajęć, uczniowie mogą zapoznać się z filmem przed zajęciami związanymi z analizą eseju Kołakowskiego .

8. Nauczyciel wprowadza uczniów do lekcji dotyczącej filmu Kieślowskiego .

Propozycja wprowadzenia do lekcji:

W społeczeństwie nasyconym obrazami, to, co wizualne staje się uprzywilejowane w odkrywaniu, badaniu, wreszcie przedstawianiu dylematów etycznych. Gdy myślimy o etycznej problematyce w filmie (kinie), najczęściej przychodzą nam na myśl konkretni bohaterowie mierzący sią na ekranie z dylematami moralnymi. Niemal automatycznie szukamy historii angażującej poważne decyzje moralne. Myślimy o opowieści — treści danego filmu. Na przykładzie „Kroótkiego filmu o zabijaniu” spróbujemy wyjść poza treść i spojrzeć „etycznie” na inne — formalne elementy filmu .

Podczas oglądania filmu Kieślowskiego, spróbujemy zadać sobie pytanie, czy wybrane elementy języka tego filmu pełnią funkcję komentarza/argumentu etycznego. Zastanowimy się, czy takie środki jak światło, ruchy kamery (i inne) niosą w sobie jakiś komentarz, ocenę rzeczywistości.

Nauczyciel przedstawia krótko najważniejsze informacje o reżyserze [5], może też rozdać materiały uczniom .

9. Uczniowie przeprowadzają krótką dyskusję, inicjowaną pytaniami nauczyciela: Czy coś Was w tym filmie poruszyło, (z)irytowało, (z)szokowało? Jakie pytania zadawaliście sobie w trakcie projekcji? Co było przyczyną ich formułowania?

10. Nauczyciel wyświetla na ścianie/ekranie projekcyjnym [6] (obok siebie) zdjęcia czterech głównych bohaterów, w kolejności pojawienia się na ekranie: taksówkarz Waldemar Rakowski (Jan Tesarz), Jacek Łazar (Mirosław Baka), adwokat Piotr Balicki (Krzysztof Globisz), robotnik (Artur Barciś) [7].

Uczniowie analizują narrację filmu. Odpowiadają na pytania: Z czyjego punktu widzenia opowiadana jest historia? Czy opowiada ją jedna z postaci, zewnętrzny obserwator, może nikt nie opowiada? Które elementy filmu ułatwiają odpowiedź na to pytanie, a które utrudniają?

11. Uczniowie zostają podzieleni na trzy-, czteroosobowe grupy, otrzymują karty pracy „Krótki film o zabijaniu”: Film jako opis, film jako ocena (załącznik nr 3). Nauczyciel może przyporządkować wybrane środki wyrazu danej grupie. Np. Grupa A — dialogi, światło/barwy; Grupa B — dźwięk/muzyka oraz praca kamery itd .

12. Uczniowie omawiają swoje propozycje, komentują pomysły pozostałych grup .

13. Nauczyciel podsumowuje zajęcia. Ocenia ucznoiw za pracę na lekcji. Przedstawia krótki komentarz dotyczący filmu K. Kieślowskiego. Pojawienie się tego filmu na ekranach wywołało wstrząs ze względu na czas, w jakim „Krótki film o zabijaniu” się ukazał. Rok 1988 był bowiem w naszym kraju okresem szczególnie nasilonych dyskusji na temat sensowności „najwyższego wymiaru kary”. Krytyka i publiczność potraktowały film Kieślowskiego jako ważny głos w tym sporze. Głos opowiadający się — jak sądziła i sądzi większość recenzentów — przeciwko „zbrodni w majestacie prawa”. Dzieło Kieślowskiego często porównuje się do krótkiego, ale rozpaczliwego, porażającego krzyku. Należy jednak zauważyć i docenić wyraźną inspirację filmem dokumentalnym (pamiętajmy, że Kieślowski w latach 70 . i 80 . tworzył wybitne filmy dokumentalne). Film spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem nie tylko w Polsce, ale i w Europie. Stał się wydarzeniem na festiwalu w Cannes, ugruntował międzynarodową sławę Krzysztofa Kieślowskiego, którego zaczęto porównywać z takimi artystycznymi „gigantami”, jak Ingmar Bergman .[8]

[1] Krzysztof Kieślowski, „Krótki film o zabijaniu”, http://www .youtube .com/watch?v=bzApBRX_D2Q

[2] Leszek Kołakowski, „O karze głównej” [w:] tenże, „Mini wykłady o maxi sprawach”, Kraków 2004, s. 191–198 .

[3] Kołakowski używa tutaj określenia moralne; utylitaryzm, jako rodzaj konsekwencjalizmu, przeciwstawiony jest stanowisku opartemu na powinności, obowiązku.

[4] Piotr Bartula, „Kara śmierci — powracający dylemat”, Kraków 1998, s. 7.

[5]  Korzystając z informacji na http://culture .pl/pl/ tworca/krzysztof-kieslowski lub załącznika nr 2.

[6] Projektor nie jest oczywiście konieczny — można zaprezentować wydrukowane fotosy z filmu.

[7] Robotnik (Artur Barciś) jest postacią nieokreśloną w sensie jego statusu ontologicznego; z jednej strony to postać drugoplanowa, z drugiej jego wiedza (sugerowana przez reżysera), a także jego obecność w innych częściach „Dekalogu”, może być argumentem za usytuowaniem go „ponad” bohaterami i historią filmu . Cel usytuowania tej postaci obok głównych bohaterów to stworzenie warunków do dyskusji i pogłębionej interpretacji filmu.

[8] Na podstawie notatki „Krótki film o zabijaniu”, http://www .filmpolski .pl/fp/index .php?film=122630

Załączniki

Załącznik nr 1

Rekonstrukcja argumentów [1] .

Wnioskowanie, jest to proces myślowy, w którym od uznania pewnych zdań, zwanych przesłankami, przechodzimy do uznania innego zdania, zwanego wnioskiem, połączonego z przesłankami związkiem uprawniającym do uznania wniosku na podstawie uznania przesłanek .

Wypowiedź argumentacyjna, jest to wypowiedź, w ktoórej za pomocą jednych zdań (przesłanek — P) uzasadnia się jakieś inne, z założenia kontrowersyjne, zdanie (konkluzję — K). Argument, jest to wyodrębniony z wypowiedzi argumentacyjnej układ zdań złońony z przesłanek i konkluzji.

1. Identyfikacja wypowiedzi argumentacyjnej, czyli jak rozpoznać wypowiedź argumentacyjną Markery werbalne: więc, zatem, dlatego, skąd wynika, że, … (przesłanka zatem konkluzja) bo, ponieważ, (al)bowiem, skoro, … (konkluzja ponieważ przesłanka)

Przykład:

Praktyka dowodzi, że każda nowa technologia ma dwie strony, tę jasną i tę ciemną: mamy więc oczywiste i oszałamiające nieraz korzyści płynące z zastosowania nowych wynalazków, ale i zagrożenia, których często na początku po prostu się nie dostrzega. Tak było z nawozami sztucznymi, motoryzacją, antybiotykami, środkami ochrony roślin, iznynierą genetyczną itd. Z pewnością będziemy odkrywać i wdrażać coraz większą liczbę nowych technologii, zatem na pewno staniemy w obliczu wzrastającej liczby zagrożeń spowodowanych ubocznymi skutkami coraz to nowszych wynalazków.

P1: Praktyka dowodzi, że każda nowa technologia ma dwie strony, tę jasną i tę ciemną: mamy więc oczywiste i oszałamiające nieraz korzyści płynące z zastosowania nowych wynalazków, ale i zagrożenia, których często na początku po prostu się nie dostrzega.

P2:Jasną i ciemną stronę miały nawozy sztuczne, motoryzacja, antybiotyki, środki ochrony roślin, inżynieria genetyczna .

P3: Będziemy odkrywać i wdrażać coraz większą liczbę nowych technologii.

K: Staniemy w obliczu wzrastającej liczby zagrożeń spowodowanych ubocznymi skutkami coraz to nowszych wynalazków.

2 . Diagram argumentu

Opis struktury argumentu:

Jeżeli jedna przesłanka argumentu wspiera innaą to argument jest złożony, a relacja pomiędzy tymi przesłankami jest podargumentem.

Wniosek podargumentu jest wnioskiem pośrednim argumentu.

Wniosek argumentu jest wnioskiem głównym argumentu.

Typy wspierania:

Łączny

Przesłanki wspierają wniosek łącznie, gdy usunięcie jednej z nich pozbawiłoby pozostałe przesłanki jakiejkolwiek siły uzasadniającej.

P1: Jeżeli Piotr był w pracy, to portier powinien go zauważyć.

P2: Portier nie widział Piotra.

K: Zatem Piotr nie był w pracy.

Rozdzielny

Przesłanki wspierają wniosek rozdzielnie, gdy usunięcie jednej z nich nie pozbawi pozostałych przesłanek siły uzasadniającej.

P1: Inflacja uniemożliwia racjonalne inwestowanie.

P2: Inflacja obniża siłę nabywczą społeczeństwa.

P3: Inflacja rujnuje handel zewnętrzny.

W: Nasz rząd powinien dążyć do ograniczenia inflacji.

[1] Opracowanie na podstawie: K. Szymanek, K. A. Wieczorek, A. S. Wójcik, „Sztuka argumentacji. Ćwiczenia w badaniu argumentów”, Warszawa 2008 oraz M. Tokarz, „Argumentacja, Perswazja, Manipulacja”, Gdańsk 2006 .

Załącznik nr 2

Notka bibliograficzna o Leszku Kołakowskim

„Urodził się w 1927 w Radomiu, jeden z najwybitniejszych filozofów polskich, od 1968 roku — po pozbawieniu go katedry na Uniwersytecie Warszawskim — mieszkający na emigracji, ostatnio w Oksfordzie, gdzie był członkiem All Souls College. Zmarł 17 lipca 2009 roku.

Głównym przedmiotem jego zainteresowań filozoficznych była historia filozofii, zwłaszcza od XVIII wieku, w tym doktryny liberalizmu, a także filozofia kultury oraz religii. Oprócz tekstów filozoficznych spod pióra Kołakowskiego wyszły również utwory o charakterze literackim, choć również poruszające tematykę bliską Kołakowskiemu — filozofowi, dlatego szukając dla nich określenia gatunkowego należałoby mówić w tym przypadku o przypowiastkach filozoficznych („13 bajek z królestwa Lailonii”, „Rozmowy z diabłem”). W przypowiastkach i bajkach Kołakowski w przystępnej i atrakcyjnej literacko formie analizuje zagadnienia i paradoksy filozoficzne lub też przedstawia dyskusje pomiędzy różnymi szkołami i doktrynami. Głównymi cechami tych historyjek jest inteligentny, kpiarski humor oraz mistrzowskie operowanie konwencją literacką i stylizacją, zwłaszcza w opowieściach biblijnych.

Książki Kołakowskiego przez wiele lat ukazywały się w Polsce w nielegalnym obiegu, odgrywając ważną rolę w kształtowaniu polskiej inteligencji opozycyjnej — szczególne znaczenie miał esej „Kapłan i błazen”, analizujący postawy inteligencji właśnie wobec władzy. Pierwszym tekstem Kołakowskiego skonfiskowanym przez cenzurę, a zarazem pierwszym, który zaczął funkcjonować poza oficjalnym systemem, był napisany w 1956 roku dla „Po Prostu” manifest Czym jest socjalizm.

W roku 1996 Leszek Kołakowski nagrał dla Telewizji Polskiej dziesięć mini wykładów poświęconych ważnym zagadnieniom filozofii kultury (m.in. władzy, tolerancji, zdradzie, równości, sławie, kłamstwie [oraz o karze głównej — przyp. autora]), wydane następnie w formie książkowej jako „Dziesięć mini wykładów o maxi sprawach” [Na podstawie: http://culture.pl/pl/tworca/leszek-kolakowski]

Notka bibliograficzna o Krzysztofie Kieślowskim

„W 1962 r. skończył Liceum Technik Teatralnych. W warszawskim Teatrze Współczesnym był garderobianym takich sław polskiej sceny, jak Tadeusz Łomnicki, Aleksander Bardini czy Zbigniew Zapasiewicz. Łódzką Szkołę Filmową skończył w 1968 r., dyplom otrzymał w 1970 r.

Studiował pod kierunkiem Kazimierza Karabasza i Jerzego Bossaka, pierwsze jego etiudy dokumentalne („Urząd”, „Z miasta Łodzi”) powstały pod ich opieką, zaś etiuda fabularna („Tramwaj”) pod opieką Wandy Jakubowskiej. Debiutował w telewizji filmem dokumentalnym „Zdjęcie”. Po studiach, aż do 1983 jest związany z warszawską Wytwórnią Filmów Dokumentalnych, gdzie realizuje większość filmów dokumentalnych. Jednak stopniowo porzuca dokument na rzecz fabuły. (…)

W 1985 r. nawiązuje współpracę scenariuszową ze znanym warszawskim adwokatem Krzysztofem Piesiewiczem. Realizują razem film Bez końca, a potem także razem wszystkie następne. Uznanie międzynarodowe przynosi mu „Krótki film o zabijaniu” i „Krótki film o miłości” (1988), wchodzące w skład cyklu „Dekalog”. Od 1991 r. („Podwójne życie Weroniki”) Kieślowski realizuje swoje filmy w koprodukcji polsko-francuskiej (…). Po zrealizowaniu cyklu „Trzy kolory” (1993–94) ogłasza, że wycofuje się z realizowania filmów. W ostatnich miesiącach życia przygotowuje z Piesiewiczem scenariusze filmowego tryptyku: „Raj”, „Czyściec”, „Piekło”.

Krzysztof Kieślowski był w polskim kinie, nie tylko fabularnym, ale i dokumentalnym, kimś wyjątkowym. Jednym z tych, którzy przecierali szlaki innym. Tych, którzy nie bali się zadawać niewygodnych pytań, także pytań podstawowych, uniwersalnych. Stanisław Zawiśliński uważa, że głównym obiektem zainteresowania Kieślowskiego od jego debiutu był człowiek” [Jest to fragment artykułu Ewy Nawój i Jana Strękowskiego, Krzysztof Kieślowski, http://culture.pl/pl/tworca/krzysztof-kieslowski] .

Załącznik nr 3

O karze głównej: Rekonstrukcja argumentacji.

Zadanie:

Z poniższego fragmentu eseju L. Kołakowskiego wypisz przesłanki (P) oraz główną konkluzję (K). Spróbuj skonstruować diagram tej argumentacji.

„Zapytajmy: dlaczegóżby nie palić na stosach lub nie obdzierać za skóry, na placach publicznych, ludzi, którzy jeżdżą autobusem bez biletu albo parkują samochód w niedozwolonym miejscu? Powiecie może, że zachodziłaby tu jaskrawa niewspółmierność między czynem a karą? Lecz co to znaczy niewspółmierność albo współmierność w tym przypadku? Nie ma żadnej naturalnej proporcji między czynem a karą, odpłata wymierzana jest, by tak rzec, w innej monecie i żadne wrodzone poczucie sprawiedliwości czy prawo naturalne niczego nam w tej sprawie nie dyktuje; w czasach bynajmniej nie prehistorycznych wymierzano okrutne kary śmierci za przewinienia, które dziś uchodziłyby za błahe, a lud traktował to jako rzecz naturalną”.

Przykład rekonstrukcji powyższej argumentacji:

P1: Współmierność lub niewspółmierność są kwestiami umownymi, nie ma naturalnej proporcji między danym czynem a karą.

P2: Wrodzone poczucie sprawiedliwości ani „prawo naturalne” nie stanowią podstawy do obiektywnego ustalenia proporcji między czynem a karą.

P3: W przeszłości wymierzano kary, które uznawano za naturalne wobec danego czynu, a które człowiek współczesny uznałby za wyjątkowo okrutne.

P4 (wniosek pośredni): Kara śmierci nie jest współmierna do popełnionego czynu .

K (wniosek końcowy): Nie powinno się stosować kary śmierci w imię prawa stanowionego. Diagram argumentacji:

Załącznik nr 4

„Krótki film o zabijaniu”: Film jako opis, film jako ocena .

Zanalizuj wybrane filmowe środki wyrazu, zastanów się, które z nich (lub które aspekty danego środka wyrazu) pełnią funkcje opisowe, które oceniające świat przedstawiony.

W oknach przykładowe odpowiedzi uczniów.