Cele lekcji

Cel ogólny zajęć:

• Analiza postaw Polaków wobec rzeczywistości okupacyjnej oraz ich uwarunkowań.

Cele szczegółowe:

Uczeń:

• charakteryzuje hitlerowski system okupacyjny i realizowaną w jego ramach politykę zastraszania społeczeństwa polskiego;
• wymienia formy oporu społeczeństwa polskiego wobec okupanta;
• charakteryzuje czynniki warunkujące przyjmowanie przez Polaków określonych postaw wobec okupanta.

Przebieg lekcji

1. Nauczyciel przedstawia uczniom cele zajęć. Informuje, że punktem wyjścia do analizy postaw Polaków wobec niemieckiego okupanta będzie film fabularny Roberta Glińskiego pt. „Kamienie na szaniec”. Pyta o ich wrażenia po obejrzeniu filmu. Zachęca do refleksji: Czy jest to typowy film historyczny? Czy zaskoczeniem dla uczniów była muzyka i sposób prowadzenia kamery, jeśli tak, to dlaczego?

2. Nauczyciel przypomina uczniom, że film Glińskiego jest adaptacją powieści Aleksandra Kamińskiego „Kamienie na szaniec”. Bohaterami powieści są postaci rzeczywiste, członkowie Szarych Szeregów, uczestnicy słynnej akcji pod Arsenałem. Powieść ta nie była jednak rekonstrukcją faktów historycznych. Zarówno bohaterowie, jak i opowiedziane wydarzenia zostały podporządkowane idei, jaka przyświecała Kamińskiemu podczas pisania książki w 1943 roku. Chciał stworzyć symboliczny pomnik polskiego harcerstwa, literacki pomnik służący pokrzepieniu serc, stąd idealizacja bohaterów i ich czynów. Potwierdził to Tadeusz Zawadzki „Zośka”, po przeczytaniu maszynopisu powieści w 1943 roku, mówiąc o autorze: „Trzeba uznać jego prawo do nadawania sylwetkom bohaterów opowiadania takich cech, jakie autor uznaje za potrzebne. Książka nie jest zatem dokumentem, ale opowiadaniem stworzonym przez Aleksandra Kamińskiego” [1]. Słynną akcję Szarych Szeregów odbicia „Rudego” wiosną 1943 odtwarzał film Jana Łomnickiego według scenariusza Jerzego Stefana Stawińskiego „Akcja pod Arsenałem” (1977, premiera 1978). Nauczyciel pyta: Dlaczego Robert Gliński w 2014 roku ponownie sięgnął po historię Zośki i Rudego? W dyskusji warto wykorzystać wypowiedź reżysera: „Moją intencją nie była rekonstrukcja faktów, ani tym bardziej weryfikowanie relacji świadków przedstawionych zdarzeń. W humanistyce już dawno upadła wiara w fakt historyczny. Nie ma obiektywnych wydarzeń. Każde jest inaczej postrzegane przez innego uczestnika. Dowolne wydarzenie zmienia się wraz z upływem czasu. Film ma otwierać dyskusję o zdarzeniach, które rozegrały się w historii, a nie ją zamykać. Prawda nie tkwi w faktach, ale postaciach” [2].

3. Nauczyciel prosi o zapoznanie się z fragmentem książki prof. Tomasz Szaroty (ZAŁĄCZNIK NR 1) i odpowiedź na zawarte pod tekstem pytania.

4. Tematem lekcji jest analiza postaw społeczeństwa polskiego wobec okupanta. „Słownik języka polskiego” definiuje postawę jako „stosunek człowieka do życia lub do pewnej wyróżnionej sfery zjawisk; ustosunkowanie się do czegoś, czyjeś nastawienie, stanowisko, poglądy”. Nie mamy w tej chwili szerokich możliwości obiektywnej weryfikacji postaw społecznych Polaków w czasie wojny. Nie istnieją żadne badania opinii publicznej z okresu okupacji. Natomiast istnieje bogactwo informacji zawartych w dokumentach osobistych — wspomnieniach, pamiętnikach, dziennikach, a także materiałach Polskiego Państwa Podziemnego i dokumentach tworzonych przez okupanta. Z tak różnorodnych materiałów źródłowych korzystał także reżyser filmu, pokazując różne postawy społeczeństwa polskiego wobec rzeczywistości okupacyjnej Warszawy.

5. Nauczyciel zapisuje lub umieszcza na tablicy wcześniej przygotowane wypowiedzi bohaterów filmu (ZAŁĄCZNIK NR 2). Prosi uczniów o komentarz: Jakie postawy reprezentują, na jakie wyzwania i dylematy stojące przed społeczeństwem polskim wskazują?

6. Następuje podział uczniów na 4 grupy, każda grupa otrzymuje materiał pomocniczy (ZAŁĄCZNIK NR 3), który pomoże — w toku dyskusji — dokonać analizy przyczyn i konsekwencji przyjmowania przez Polaków różnych postaw wobec polityki okupanta hitlerowskiego. Zadaniem każdej z grup będzie także nazwanie postaw, które te zachowania odzwierciedlają.

7. Prezentacja poszczególnych grup. Nauczyciel na tablicy zapisuje nazwy postaw, które sformułowali uczniowie. Analiza podobieństw, określenie katalogu postaw. W podsumowaniu warto przywołać pogląd Kurta Lewina definiującego psychologiczną przestrzeń życiową jako sytuację życiową człowieka widzianą jego oczami. Przestrzeń życiowa jednostek składa się z różnych stref, z których jedne oceniane są pozytywnie — te budzą nadzieję, inne oceniane są negatywnie — i te budzą lęk. W warunkach okupacyjnych po jednej stronie znajduje się strefa strachu i lęku, po drugiej zaś strefa wiary i nadziei, proporcje między tymi strefami były odzwierciedleniem nastrojów. Na wielkość tych stref wpływa wiele czynników, zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych (np. sytuacja na frontach II wojny światowej, audycje radiowe rozgłośni alianckich). Wśród czynników wewnętrznych mamy do czynienia z takimi, które zwiększają strefę strachu i lęku i zmniejszają strefę wiary i nadziei — stanowią one ważny element hitlerowskiego systemu okupacyjnego — oraz z takimi, które działają w kierunku przeciwnym, powiększając strefę wiary i nadziei i zmniejszając strefę strachu i lęku — te wchodzą w zestaw reakcji obronnych społeczeństwa polskiego [3]. W warunkach okupacyjnych ważny był nie tylko heroizm żołnierzy walczących z bronią w ręku, ale nawet drobny gest pomocy i solidarności, który mógł uratować czyjeś życie. Warto wrócić do zdania wypowiedzianego podczas konspiracyjnego spotkania: „miało być 1300, a jest 300″. Co to zdanie oznacza? Dlaczego zgłosiło się tylko/aż 300? Nie mamy prawa wymagać heroizmu od każdego. Zdecydowana większość społeczeństwa chciała po prostu przetrwać okupacyjny koszmar.

8. Nauczyciel zaprasza uczniów do wysłuchania piosenki Marii Peszek pt. „Sorry Polsko”. Inicjuje rozmowę: Co jest wspólne dla myślenia o postawach społecznych w czasach przełomu dla Roberta Glińskiego i Marii Peszek, czy coś ich różni?

9. Nauczyciel prosi uczniów o podsumowanie zajęć poprzez dokończenie zdania: Po dzisiejszych zajęciach ciągle zastanawiam się/zadaję sobie pytanie…

Załączniki

ZAŁĄCZNIK NR 1

Tomasz Szarota, „Okupowanej Warszawy dzień powszedni”

„Zasadniczym celem owego swoistego eksperymentu socjopsycho-technicznego było przekształcenie Polaków w bierną masę ludzką, podporządkowaną woli najeźdźcy. Byt w nędzy i ustawicznym strachu (określić go można jako pavor occupationis), pośród stałych trosk codziennej egzystencji miały określać świadomość i mentalność niewolników —Untermenschów. (…) Reżim hitlerowski siał trwogę. Co to znaczy? Łapanki, tortury, egzekucje, obozy koncentracyjne i potworne metody wymuszania zeznań — wielu widziało to, wielu doświadczyło na sobie. Nikt nie był pewny życia czy wolności, chociaż w danej chwili i bezpośrednio mógł nie być zagrożony. Zapanowała i utrzymywała się atmosfera terroru, tj. trwałego i silnego napięcia lękowego pod wpływem specyficznych sytuacji międzyludzkich”. Dla wywołania strachu okupant posługiwał się całym arsenałem metod i środków. Celowi temu służył (…) zestaw przepisów »prawnych« — dziesiątki zakazów i nakazów, za których naruszenie groziły ciężkie kary, najczęściej kara śmierci. Władze hitlerowskie spodziewały się wywołania u ludzi typowej reakcji towarzyszącej uczuciu strachu — reakcji wycofania się z zasięgu zagrożenia, poniechania działań skierowanych przeciwko najeźdźcy, biernego przystosowania się do zaistniałej sytuacji. Temu samemu celowi służył cały system terroru i represji, a obok niego oddziaływanie propagandowe — podkreślanie siły i potęgi III Rzeszy oraz trwałości wprowadzonego przez nią porządku na terenie podbitego kraju, który nigdy więcej nie miał już odzyskać niepodległości. (…) Ogólnie rzecz biorąc powiedzieć można, że całokształt działań okupanta doprowadził do sytuacji, którą można by nazwać życiem społeczeństwa w warunkach stałego stresu psychologicznego. Towarzyszył temu ustawiczny strach i niepokój o własne życie i los najbliższych, materialne troski, lęk przed aresztowaniem, torturami, załamaniem podczas śledztwa, stykanie się na co dzień z poniewieraniem godności ludzkiej i dumy narodowej, konieczność rewaloryzacji posiadanego systemu i skali wartości” .

1. Wskaż konkretne sceny w filmie Roberta Glińskiego, które przedstawiają formy terroru wobec społeczeństwa polskiego, opisane przez prof. Tomasza Szarotę.

2. Wyjaśnij, w jaki sposób bohaterowie filmu radzą sobie ze zwalczaniem psychozy, strachu i lęku, a zarazem wzmacnianiem odwagi cywilnej?

3. Oceń, korzystając także z wiedzy pozaźródłowej, na ile skuteczne były to metody?

ZAŁĄCZNIK NR 2

• TYLKO ŚWINIE SIEDZĄ W KINIE.
• ZBIÓRKĘ NA ARMIĘ MIELIŚMY W ’39. WTEDY DALIŚMY!
• GDZIE LEŻĄ NIEMCY? NA WSZYSTKICH FRONTACH!
• BO LEPIEJ CICHO SIEDZIEĆ I PRZEŻYĆ.
• MIAŁO BYĆ 1300 A JEST 300?!
• ZA CO ZGINĄŁ PAWEŁ? ZA WOLNĄ POLSKĘ CZY ZA SREBRNE ŁYŻECZKI?
• HENIEK BYŁ Z PRAGI, NIE BYŁ Z NASZEGO TOWARZYSTWA.
• RUDEGO ZABIŁ BRAK DECYZJI!
• JESTEŚMY WOJSKIEM (…). SAMOWOLA OZNACZA SĄD WOJSKOWY.

ZAŁĄCZNIK NR 3

Waszym zadaniem będzie przedyskutowanie i zapisanie zachowań wymienionych poniżej postaci filmowych, a także zastanowienie się, jakie czynniki zewnętrzne oraz wewnętrzne mogły mieć wpływ na dokonywane przez nich wybory. Nadajcie nazwy poszczególnym postawom. Wybierzcie osobę, która przedstawi efekty waszej pracy pozostałym grupom.

Grupa nr 1

Grupa nr 2

Grupa nr 3

Grupa nr 4

Bibliografia

• A.K. Kunert, „Ilustrowany przewodnik po Polsce Podziemnej 1939–1945”, Warszawa 1996
• T. Szarota, „Okupowanej Warszawy dzień powszedni”, Warszawa, Czytelnik 1988.

Przypisy:

[1] Cytat za: „Przyjaźń Młodość Wolność. Kamienie na szaniec”. Film Roberta Glińskiego, Książka z filmem na DVD, Monolith Films Sp. z o.o., Warszawa 2014, s. 5.

[2] Tamże, s. 6.

[3] T. Szarota, „Okupowanej Warszawy dzień powszedni”, Warszawa, Czytelnik, 1988, ss. 456–458.

[4] Tamże, ss. 455–456.