Mówić swoim głosem, czyli poszukiwanie własnej tożsamości. O „Fotografie” Waldemara Krzystka
Jolanta Wróblewska
Liceum Ogólnokształcące nr I we Wrocławiu
Cele lekcji
Cel ogólny zajęć:
- Tworzenie przez uczniów portretów psychologicznych poszczególnych bohaterów oraz zbiorowości.
Cele szczegółowe:
Uczeń:
- określa problematykę filmu;
- odczytuje znaczenie ukrytych w filmie symboli, aluzji, metafor;
- charakteryzuje bohaterów, ich stosunek do świata, ludzi;
- dostrzega zależności między przeszłością a teraźniejszością;
- wypowiada i uzasadnia swoje zdanie;
- potrafi odczytywać tekst filmowy z uwzględnieniem współczesnej historii stosunków polsko-rosyjskich;
- kształtuje umiejętność uczestnictwa w pogłębionym odbiorze tekstu kultury.
Czas pracy2 godziny lekcyjne Środki dydaktyczne
|
Formy pracy
Metody pracy
|
Przebieg lekcji
1. Przed lekcją nauczyciel prosi o przygotowanie zadania domowego. Uczniowie wyszukują informacje na temat Małej Moskwy, czyli Legnicy z czasów, kiedy stacjonowały tam wojska radzieckie w latach 1945–1993. Korzystają m.in. z przygotowanej przez nauczyciela bibliografii.
Na początku lekcji rozmawiamy z uczniami o miejscu i czasie, do których odwołuje się film Waldemara Krzystka (lata 70., Legnica). W czasie wypowiedzi uczniów wyświetlamy zdjęcia z tamtych czasów [1].
2. Następnie uczniowie określają elementy świata przedstawionego:
a) współczesna Moskwa, seryjny morderca, młoda pani oficer Natasza Sinkina, zespół Lebiedkina;
b) współczesna Legnica, oficer Bauman, policjant śledczy Kwiatkowski, siostra Koli;
c) Legnica w latach 70., Kola i jego rodzina, kierowca Rusłan Malikow, oficer Bauman.
Prosimy uczniów o krótkie refleksje, które dotyczą tematu filmu Krzystka, np.:
- historia mordercy i poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: skąd zło?;
- obraz życia i stosunków polsko-radzieckich w Legnicy;
- o przeszłości, która ciągnie się za człowiekiem, za całym narodem;
- o skomplikowanych stosunkach polsko-rosyjskich;
- o systemie politycznym, o tym jak system wpływał na ludzi;
- o manipulacji, ukrywaniu prawdy, o przywyknięciu do życia w fałszu.
3. Analiza czołówki filmu i jego pierwszych minut. Swobodne wypowiedzi uczniów i interpretacje: rozmazane, rozmyte obrazy, jak za mgłą, są nieostre, nijakie; czarne i wyraźne, ostre napisy; groźne spojrzenie młodej dziewczyny, która stoi przed jakąś komisją i śmiało mówi o tuszowaniu jakiejś niewygodnej sprawy, dziewczyna jest nadal niepokorna, pełna buntu, gniewu, jest sama, sprawiedliwa, uczciwa przeciwko całemu światu?; słowa młodej pani oficer: „Mam cyniczny stosunek do zła. Nie wierzę, że można je pokonać”.
4. Dzielimy klasę na cztero-, pięcioosobowe zespoły. Rozdajemy karty pracy z pytaniami pomocniczymi (Załącznik nr 1), a uczniowie tworzą portrety psychologiczne bohaterów filmu. Ostatnia grupa opisuje relacje miedzy Polakami i Rosjanami w czasach Małej Moskwy. Praca powinna trwać około 10–12 minut:
grupa nr 1 — portret Koli, czyli seryjnego mordercy i tytułowego Fotografa;
grupa nr 2 — portret Nataszy, młodej pani oficer;
grupa nr 3 — portret Rosjan mieszkających w Legnicy w latach 70.;
grupa nr 4 — portret współczesnych Rosjan mieszkających w Moskwie;
grupa nr 5 — portret Małej Moskwy, relacje Polaków i Rosjan mieszkających w Legnicy.
Następnie grupy prezentują wyniki swojej pracy, a inni uczniowie mogą uzupełniać wypowiedzi swoich koleżanek i kolegów. Nauczyciel moderuje wypowiedzi uczniów, pytaniami naprowadza na pewne rozwiązania. Oto przykładowe portrety bohaterów filmu, które mogą powstać w trakcie dyskusji:
Grupa nr 1
Kola, czyli seryjny morderca i zło bez głosu
Kola Sokołow to dziecko, które cierpi na dziwną przypadłość — nie ma własnego głosu. Jednocześnie obdarzony jest niezwykłymi zdolnościami, które dla innych są przerażające. Chłopiec ucieka od własnej osobowości, mówi głosami innych, perfekcyjnie ich naśladuje (mimikra) i nie ma żadnego problemu, by mówić głosami z jego otoczenia. Jest wychowany w garnizonie, gdzie mieszka z rodzicami — wojskowymi prokuratorami. Słyszy rozmowy dorosłych, zwłaszcza kłamstwa ojca, który tuszuje wiele niewygodnych dla garnizonu spraw, np. samobójstwo żołnierza jest dokumentowane jako nieszczęśliwy wypadek na poligonie. W tajemnicy przed rodzicami zbiera zdjęcia „ofiar nieszczęśliwych wypadków”, wykradając je z dokumentów, które do domu przynosi ojciec. Mimikra chłopca jest niezrozumiała dla lekarzy, ale być może jest reakcją obronną na świat wokół. A może bohater jest naznaczony pierwotnym, „genetycznym” pierwiastkiem zła? Przyczynia się do tego, że żołnierze gwałcą i mordują polską dziewczynę. Milczącego chłopca fascynuje przemoc i śmierć. Kiedy na oczach tłumu radziecki żołnierz strzela sobie w głowę, oczarowany tym Kola fotografuje zwłoki samobójcy i napawa się widokiem rozerwanej, zakrwawionej głowy (zupełnie inaczej reaguje zebrany tłum).
Kola w pewnym momencie staje się niewygodny dla rodziców. Budzi lęk w swoim otoczeniu, również u własnych rodziców, którzy są bezsilni i czują się zagrożeni. Jednak dla rodziców ważniejsze jest to, że rodzina nie może przejść pozytywnie badań lekarskich i nie jest rodziną wzorcową, a ojciec przez to na pewno nie awansuje. W końcu siedmioletni Kola zabija swojego ojca z jego broni i zostaje odesłany do moskiewskiej „psychuszki”. Po ucieczce, już jako dorosła osoba, dokonuje brutalnych zbrodni. Morduje ludzi i pozostawia przy nich tabliczki z numerami, dokładnie takimi, jakimi technicy dokumentują miejsce zbrodni. Fotograf to pseudonim, który został nadany tajemniczemu psychopacie przez śledczych. Kola zabija również swoją matkę, ale przy niej nie zostawia numerków. Wraca po latach do Legnicy, gdzie spędził dzieciństwo i chce odnaleźć swoją siostrę.
Nauczyciel może zwrócić uwagę na podobieństwie Koli do Oskara z „Blaszanego bębenka”. Oskar nie chciał dorosnąć, Kola nie chce mówić własnym głosem. Imituje za to doskonale głosy innych, co wykorzysta po latach, mszcząc się za doznane w dzieciństwie upokorzenia.
Chłopiec pozbawiony własnego głosu może symbolizować zarówno obywateli Związku Radzieckiego oraz Polski Ludowej, jak i współczesnych Rosjan, którzy bali się lub wciąż boją się być sobą i mówić głośno to, co myślą. Może Kola to produkt historii, skaza przeszłości, której wpływ wybiega w teraźniejszość. — To mutant! — mówi w złości ojciec małego Koli. Młoda pani porucznik, która dwa razy widziała Fotografa i w jakiś sposób przez własne doświadczenie twierdzi, że jest do niego podobna, w ostatniej scenie filmu mówi o Koli: „Własny głos nie był mu potrzebny! Po co?”.
Nauczyciel może przeczytać wypowiedź reżysera: „Chore dziecko, które nie może mówić własnym głosem, mówi więc głosami innych ludzi. Z lęku, z braku miłości, braku akceptacji. To choroba i tamtych, i dzisiejszych czasów: niemożność mówienia własnym głosem. Wtedy trzeba było powtarzać obowiązujące interpretacje rzeczywistości, system tego pilnował. Ale czy teraz jest inaczej? Co się dzieje chociażby w korporacjach, czy ludzie tam głoszą własne poglądy? Raczej nie. Radziecki żołnierz, który woła tuż przed śmiercią na ulicy w Legnicy: »Ludzie, pamiętajcie o mnie!«, po czym rozbryzguje sobie mózg strzałem z karabinu maszynowego, jedyny raz mówi własnym, prawdziwym głosem” [2].
Grupa nr 2
Natasza, młoda i gniewna pani oficer policji
To młoda dziewczyna ze skomplikowaną, tajemniczą przeszłością. Targają nią silne emocje, czuje gniew i sprzeciwia się swoim przełożonym, jest niepokorna. Denerwuje ją to, że wszyscy wokół kłamią, a pracując w drogówce jest świadkiem spraw, które inni tuszują. Zdolna policjantka uderzyła swojego przełożonego i, by nie stracić pracy, musi poddać się badaniu psychiatrycznemu. Przez przypadek ma kontakt z Fotografem i to dlatego agenci Federalnej Służby Śledczej chcą z nią pracować. Jest bystra, inteligentna, spostrzegawcza i imponuje majorowi Lebiadkinowi. Jest wnikliwa i potrafi rozmawiać z ludźmi, np. kierowcą ojca Koli. W pracy rozmawia tylko o pracy. Jest sama, samotna, a kiedy telefonuje do niej ojciec, puszcza głośna muzykę i udaje, że bawi się ze swoimi kolegami z pracy. Przyczyniła się do śmierci matki, bo kiedy była dzieckiem i dowiedziała się, że ojciec zdradzał matkę wiele razy, była wściekła i oskarżyła matkę o to, że wiedziała o tym i w żaden sposób nie reagowała, była bierna. Matka później wpadła w depresję i powiesiła się. Przełożony Lebiadkin przekonuje ją, że nie jest winna śmierci matki: „Nie potrafimy żyć z zaciśniętymi zębami”. Natasza czuje jakieś pokrewieństwo dusz z Kolą, mówi: „jestem podobna do niego”. Poznaje tajemnicę Fotografa i ostatecznie nie zabija go, kiedy nadarza się taka okazja w Legnicy. Czy rozumie go?
Grupa nr 3
Żołnierze radzieccy i ich rodziny, mieszkańcy Małej Moskwy
Mieszkający w latach 70. w Legnicy Rosjanie podlegają mechanizmom, zasadom, jakie obowiązywały obywateli ZSRR — procedury, strach, rygor, hierarchia władzy. Rosjanie są pokazani w filmie w bardzo złym świetle. Polka zostaje grupowo zgwałcona przez żołnierzy i zabita, a sprawa jak zwykle jest zatuszowana. Psychuszka to szpitalne oddziały psychiatryczne, na których umieszczano niewygodnych obywateli (historia Koli). Na oczach tłumu samobójstwo popełnił zdesperowany radziecki żołnierz. Może chciał, by go zapamiętano, wiedziano o jego istnieniu, by nie stał się kolejną anonimową ofiarą. Inni uciekali z radzieckich koszar do Polaków. Rodzice Koli żyją w ciągłym strachu, są zależni od przełożonych, jako rodzina są oceniani („Nie jesteście rodziną wzorcową”). Kręci się filmy (np. Kola z matką u lekarza), aby później mogły służyć do szantażu. W garnizonie ludzie spiskują, spotykają się ze sobą i rozmawiają zawsze przy alkoholu. Po latach polski oficer Bauman mówi: „Jakie śledztwo? Robili co chcieli. A my ustępowaliśmy im”. A kierowca ojca Koli, który jako jedyny zaprzyjaźnij się z dzieckiem powiedział: „Tylko on był normalny. Dobre miał serduszko, od Boga, nie od rodziców”. Takie społeczeństwo wyklucza słabych, chorych, wstydzi się ich (psychuszki), a dziecko należy wychować twardą ręką, bo musi być gotowe na ból. Matka Koli nie może okazać czułości swojemu dziecku, boi się reakcji własnego męża. Ojciec boi się reakcji podwładnych, bo ma chore dziecko. Nie są w stanie się przeciwstawić, więc sami, czując się skrzywdzonymi, sieją krzywdę dalej. Bezsilność znajduje swoje ujście u jednych w alkoholu, u innych w zbrodni. Zdaniem reżysera filmu Rosjanie to naród równie skrzywdzony jak ten, który okupują.
Grupa nr 4
A jak film pokazuje współczesnych Rosjan?
Bohaterowie filmu oficjele mówią do siebie per towarzyszu, między nimi panuje atmosfera wszechobecnego braku zaufania, zaś emerytowani wojskowi oraz tajne teczki są stałym, nieodłącznym elementem rzeczywistości. Współczesna Rosja nadal nie skończyła ze swoją komunistyczną przeszłością. Tuszowane są przestępstwa wpływowych obywateli. Policjanci rosyjscy podsłuchują kanały radiowe policji polskiej. Pokazują swoją wyższość wobec polskich policjantów. Traktują Polaków jak głupków, którymi w łatwy sposób można manipulować. Dowódca Lebiadkinow nie jest szczery wobec Nataszy, swojej podwładnej, bo wykorzystuje ją w śledztwie, a później prosto w oczy mówi młodej dziewczynie: „W życiu gramy, kłamiemy…”. Mówi o tym, że są tylko procedury, nie ma żadnej świętości.
Grupa nr 5
Relacje polsko-radzieckie w Małej Moskwie
Radziecka baza wojskowa w Legnicy jest państwem w państwie. Jest zamknięta w granicach Polski, ale podlega władzy ZSRR. Radziecki garnizon jest odgrodzony od reszty miasta groźnym murem, który wyznacza granicę państwową. Dlatego ukazani w filmie bohaterowie podświadomie wyczuwają polityczne i narodowościowe napięcia, dzielące ich na dwie grupy: swoich i obcych. Polaków i Rosjan wiele dzieli, a w ich relacjach widać ciągłe uprzedzenia, przemilczenia, tuszowanie historii. Scena ze zdalnie sterowanym samolotem, który utknął za murem garnizonu pokazuje, że to dwa odrębne światy. Polacy nie lubią Rosjan („ruskie perfumy” — tak mówią w sytuacji, kiedy żołnierz zdejmuje buty), a z kolei Rosjanie traktują Polaków jako zło konieczne. Konstrukcja filmu pokazuje Legnicę jako posępną, niebezpieczną przestrzeń, miejsce, w którym atmosfera wzajemnej podejrzliwości ma siłę oddziaływania zdolną przemieniać zwykłych ludzi w potwory. Polska Ludowa i Polacy są ubezwłasnowolnieni przez stacjonujące wojska sowieckie. Ludzie w Legnicy żyją w strachu. Tuszuje się wiele zbrodni, a kłamstwa padają z ust oficerów obydwu armii.
Co symbolizuje Mała Moskwa? Mała Moskwa funkcjonuje w filmie jako przestrzeń tłumacząca źródło przerażającego zła symbolizowanego przez Fotografa. Ten z kolei nierozerwalnie wiąże się ze złem, jakim promieniuje niedawna historia miasta. To miasto ma w sobie ciągle wzajemne żale i animozje między dwiema nacjami, to błędne koło zależności. A zbrodnie zamiatane są pod dywan… W pewnym sensie reżyser ustanawia znak równości pomiędzy zbrodniami Armii Radzieckiej a krzywdą, jakiej doświadczył siedmioletni Kola.
Nauczyciel może dopowiedzieć uczniom o kontekście biograficznym filmu. Legnica — miasto, w którym reżyser spędził młodość, jest swego rodzaju „demonem” dla Waldemara Krzystka. Pojawia się ona m.in. w jego „W zawieszeniu”, „Zwolnionych z życia”, „Małej Moskwie”, jest i w „Fotografie”, gdzie staje się miejscem starcia przeszłości ze współczesnością i zapowiada niełatwą przyszłość. Powstanie scenariusza zostało zainspirowane przez autentyczne zdarzenie, którego w dzieciństwie doświadczył Krzystek. W filmie widzimy samobójstwo żołnierza radzieckiego na legnickim rynku, a świadkiem tego zdarzenia był reżyser. Legnica z czasów komunizmu jest zatem nieodłącznym punktem odniesienia w filmografii reżysera, sceną dla odmiennych historii, które łączy specyficzne doświadczenie życia w podzielonym mieście — oraz ambicja do opowiedzenia jego historii z różnych punktów widzenia. Krzystek zwłokom pozostawianym przez Fotografa przeciwstawia trupa schowanego w szafie przez — jak nam się wydaje — zakończoną już epokę.
„Trup nie zgnił, tylko ciągle daje o sobie znać, i tak jak niezałatwione sprawy niszczą rodziny, tak Polacy po odejściu Sowietów nie potrafili sobie na nowo ułożyć relacji z Rosjanami, tak i sama Rosja tkwi »w zawieszeniu« między swoją socjalistyczną mocarstwowością a wymagającą innego określenia się teraźniejszością. Bałagan nie został posprzątany, śmieci wpychane pod łóżko już się wysypują. Przyzwyczajone do kłamstwa dzieci poprzedniego systemu, których jedyną refleksją na późną dorosłość jest przekonanie, że we wszystkim jest tyle samo dobra i zła, nie są w stanie nic przekazać swoim następcom. Rezygnacja zderza się z frustracją, dawne zadry ciągle bolą i uniemożliwiają zmiany, powstrzymują krok do przodu” [3].
5. Analiza tytułu i kadrów filmowych
„Gdzie jest prawda? Na fotografii czy w głowie?” W ostatniej części lekcji (jako podsumowanie) uczniowie interpretują słowa Nataszy w kontekście trzech filmowych scen (Załącznik nr 2 — kadry z filmu):
Kadr I: scena robienia rodzinnej fotografii, na której ojciec jest uśmiechnięty, matka wydaje się szczęśliwa, a miedzy nimi grzecznie stoi Kola;
Kadr II: scena, kiedy na legnickim rynku, pod Pomnikiem Przyjaźni Polsko-Radzieckiej do zdjęcia pozuje ojciec Koli i zaprzyjaźniony polski oficer Bauman, na zdjęciu jest też Kola i zaprzyjaźniony z chłopcem kierowca;
Kadr III: scena, w której Kola robi zdjęcia żołnierza, który zastrzelił się na jego oczach (ojciec kupił Koli aparat fotograficzny, ale on nie chciał wcześniej robić zdjęć, teraz fotografuje radzieckiego żołnierza, który odstrzelił sobie pół twarzy).
Kontekstem do rozważań o fotografii mogą być współczesne wiersze, np.: Wisława Szymborska: „Pierwsza fotografia”, „Fotografia tłumu”, „Fotografia z 11 września”; Jacek Dehnel, „Na nieznanych ciotek fotografię”; Stanisław Barańczak, „Zdjęcie”.
Możemy również przeczytać wypowiedź reżysera: „Kilka lat temu widziałem film dokumentalny o chłopcu z Moskwy, wychowywanym przez samotną matkę, sprzątaczkę pracującą w sądzie. Pozwolono jej, by opalała mieszkanie dawnymi aktami sądowymi. Synek przeglądał papiery, oglądał zdjęcia z miejsc zbrodni, w końcu zbrodnia zawładnęła jego światem. Zaczął sobie wyobrażać, że jest prokuratorem, oskarżonym, adwokatem i sędzią, zaczął mówić różnymi głosami. Zabił dziewczynkę z sąsiedniego bloku, wywołując ją głosem koleżanki” [4].
Praca domowa
Uczniowie analizują i interpretują dwa znane plakaty do filmu W. Krzystka (Załącznik nr 3). Prosimy o to, aby odnieśli się do tematu lekcji i nadali tytuły plakatom.
Załączniki
Załącznik nr 1
Grupa nr 1:
- Kim mały Kola jest dla swoich rodziców? Jak go nazywają?
- Jak dziecko traktuje kierowca Rusłan Malikow?
- Opisz dzieciństwo chłopca. Co dziecko dostrzega wokół siebie i co słyszy od innych? Dlaczego Waszym zdaniem Kola nie mówi swoimi słowami?
- Dlaczego Kola w dorosłym życiu zaczyna zabijać jako Fotograf?
- Kogo zabija i co mogą oznaczać numerki, które zostawia przy ciałach?
- Co może symbolizować Kola w filmie Krzystka?
- Skąd zło, które jest w Koli?
- Zinterpretuj słowa oficer Nataszy: „Własny głos nie był mu potrzebny! Po co?”.
Grupa nr 2
- Jaka jest Natasza? Jak wygląda jej życie?
- Co wiemy o jej przeszłości?
- Dlaczego nie zostaje zabita przez Fotografa? Dlaczego ona nie zabija Fotografa?
- Dlaczego nie chce kontynuować współpracy z Lebiadkinem?
Grupa nr 3
- Jacy są Rosjanie, którzy mieszkają w garnizonie na terenie Legnicy?
- Co robią, jak się zachowują?
- Opisz relacje w rodzinie Koli?
- Jak i dlaczego właśnie tak jest traktowany Kola przez ojca i matkę?
Grupa nr 4
- Dlaczego Natasza musi poddać się badaniom psychiatrycznym?
- Jaki jest Lebiadkin i w jaki sposób wykorzystuje Nataszę?
- Oceń kolegów Nataszy z pracy i sposoby ich działania?
Grupa nr 5
- Jak Rosjanie mieszkający w Malej Moskwie traktują Polaków?
- Jak Polacy traktują radzieckich żołnierzy?
- Opisz relacje między ojcem Koli a Baumanem, polskim oficerem.
- Jak i dlaczego tak potoczyły się losy Rusłana?
Załącznik nr 2
Kadr I
Kadr IIKadr III
Załącznik nr 3
Bibliografia
- Wojciech Kondusza, „Śladami Małej Moskwy”, Legnica 2009.
- Justyna Prus, „Tęsknota za małą Moskwą”, „Rzeczpospolita. Plus Minus”, 20–21.06.2009, ss. A24–A25
- Wywiad Magdaleny Podsiadły z Waldemarem Krzystkiem, „Thriller Fotograf Waldemara Krzystka to film antyrosyjski”?
http://wroclaw.gazeta.pl/wroclaw./1,35751,16674084,Thriller__Fotograf__Waldemara_Krzystka_to_film_antyrosyjski_.html,
dostęp 10.05.2015.
- Józef Burszta, „Piętno podzielonego miasta. Fotograf Waldemara Krzystka”,
http://kulturaliberalna.pl/2015/01/27/burszta-fotograf-recenzja-pietno-podzielonego-miasta/,
dostęp 10.05.2015.
[1] Np. ze strony:
http://legnica.naszemiasto.pl/serwisy/arciwalne_zdjecia_legnicy/sowieci-w-legnicy-wyjatkowe-niepublikowane-zdjecia,1285363,gal,t,id,tm.html;
dostęp 10.05.2015.[2] Za:
http://wyborcza.pl/1,75475,16674084,Thriller__Fotograf__Waldemara_Krzystka_to_film_antyrosyjski_.html#ixzz3cmeBhwB1;
dostęp 10.05.2015.[3] Za:
http://wyborcza.pl/1,91446,17214780,Thriller_Waldemara_Krzystka__Fotograf__od_9_stycznia.html;
dostęp 10.05.2015.[4] Ibidem.