Za pijanicami
Ziemia deszcz pije, ziemię drzewa piją,
Z rzek morze, z morza wszytki gwiazdy żyją.
Na nas nie wiem, co ludzie upatrzyli,
Dziwno im, żeśmy trochę się napili.

Jan Kochanowski

Nie wiadomo dlaczego, nikt w Rosji nie wie, jak umarł Puszkin,
ale jak oczyszcza się politurę, wszyscy wiedzą.

Wieniedikt Jerofiejew

Kilka słów wprowadzenia

Film Pawła Pawlikowskiego z 1990 r. Z Moskwy do Pietuszek. W podróży z Wieniediktem Jerofiejewem jest nie tylko przejmującym dokumentem portretującym ludzi uzależnionych od alkoholu. Jest on przede wszystkim opowieścią o tragicznym wymiarze człowieczego losu zderzonego z okrucieństwem historii. Inspiracją do stworzenia filmu stała się słynna książka Wieniedikta Jerofiejewa Moskwa-Pietuszki, która ze względów politycznych nie mogła ukazać się w Związku Radzieckim. Jej pierwsze rosyjskie wydanie (zresztą niepełne) oficjalnie opublikowano dopiero w czasie pieriestrojki, w 1989 roku, w dwóch czasopismach literackich. Dzisiaj ta niezwykła opowieść o podróży pijanego Wieniczki (alter ego autora książki) z Moskwy do Pietuszek została przetłumaczona na wiele języków, ciągle zdobywa nowych czytelników i święci triumfy na deskach teatrów.

Wyrazem fascynacji twórczością Wieniedikta Jerofiejewa i próbą zrozumienia jego pisarstwa jest również film Pawła Pawlikowskiego z 1990 r. Reżyser zaproszony do TVP Kultura (która w 2015 r. prezentowała filmy dokumentalne twórcy Idy) cieszył się z tego, że jego dokument został dobrze przyjęty przez międzynarodową publiczność i otrzymał wiele prestiżowych nagród (m.in. nagrodę Emmy i Prix Italia, wyróżnienie Royal Television Society oraz Grierson Award). Przyznał, że od dawna interesowała go twórczość Wieniedikta Jerofiejewa, a książka Moskwa-Pietuszki była szczególnie ważna dla jego ojca.

Tak interesujący (i doceniony) film, poruszający ważne problemy o charakterze egzystencjalnym i społecznym, warto wykorzystać w procesie kształcenia, przede wszystkim podczas lekcji języka polskiego. Z jednym zastrzeżeniem. Powinni zajmować się nim uczniowie najstarszych klas szkół ponadpodstawowych (i ponadgimnazjalnych), którzy z racji swojej dojrzałości są przygotowani do tego, by dyskutować o sprawach trudnych. Na pewno pokaz filmu należy poprzedzić wprowadzeniem przygotowanym przez nauczyciela. Pozwoli ono młodzieży zapoznać się z tematyką i autorem książki Moskwa-Pietuszki, zrozumieć kontekst historyczny niezbędny do odczytania filmu i przypomnieć znaczenie ważnych pojęć, potrzebnych do zrozumienia czasu, w którym żył i tworzył Wieniedikt Jerofiejew, takich jak samizdat czy pierestrojka.

Książka Moskwa-Pietuszki – określana przez literaturoznawców jako poemat prozą – powstała w latach 1969–1970. Jej bohaterem (i narratorem) jest uzależniony od alkoholu Wieniczka, który z Dworca Kurskiego w Moskwie wyrusza do Pietuszek, gdzie czeka na niego ukochana kobieta i synek. Jeszcze niedawno był on brygadzistą kierującym grupą robotników układających kable, ale z powodu bumelanctwa i pijaństwa został wyrzucony z pracy. Poszczególne stacje, wyznaczające drogę do wyidealizowanych Pietuszek, stają się tytułami kolejnych rozdziałów książki, którą wypełniają rozmowy z pasażerami, wspomnienia bohatera, rozważania na temat religii, filozofii, literatury, natury człowieka. Z każdą stacją atmosfera zagęszcza się i mrocznieje ze względu na coraz większą ilość spożywanego alkoholu wywołującego niepokojące wizje i deliryczne stany. Autor odrealnia rzeczywistość, posługuje się groteską, wprowadza humorystyczne sytuacje. Wypowiedziom i obserwacjom bohatera nie można odmówić błyskotliwości i trafności. Ale gdy głębiej zajrzymy w duszę Wieniczki, w jego obsesje i lęki, gdy uważniej przyjrzymy się człowiekowi zduszonemu przez komunizm i okaleczonemu przez alkoholizm, dostrzeżemy, że mechanizmy jego psychiki rozprzęgają się, obracają się przeciwko niemu i całe życie Wieniczki zmierza ku nieuchronnej katastrofie.

Paweł Pawlikowski w swoim filmie, nawiązując do książki, podąża śladami jej bohatera i tak jak on odbywa podróż na trasie Moskwa-Pietuszki. Ważną rolę odgrywają czytane z offu fragmenty utworu Wieniedikta Jerofiejewa, które stają się swoistym komentarzem do sytuacji rejestrowanych przez kamery. Wyłaniający się z filmu obraz siermiężnej, pijanej i bez przerwy pijącej Rosji nie napawa optymizmem. Od powstania książki minęło 20 lat, ale w Rosji niewiele się zmieniło. Mroczna tonacja dokumentu niepokoi, z każdą minutą film swoim rytmem, kolorystyką, gorzkim humorem wciąga widza w swój posępny nastrój.

Pawłowi Pawlikowskiemu udało się stworzyć ciekawy i poruszający portret Wieniedikta Jerofiejewa. Reżyser odwiedza uzależnionego od alkoholu i okaleczonego przez chorobę nowotworową (raka krtani) twórcę. Tworzy jego portret na podstawie rozmów ze znajomymi Wieniczki, którzy tak jak pisarz są alkoholikami. Wiele cennych informacji przekazuje żona Jerofiejewa. Widz może przyjrzeć się człowiekowi, który wie, że nie w pełni wykorzystał swój ogromny twórczy potencjał. Zmagający się z ciężką chorobą i świadomy nadchodzącej śmierci pisarz, nie jest już w stanie cieszyć się z triumfu swojego dzieła, które właśnie wystawione zostaje w moskiewskim teatrze. Rysując tak sugestywny portret swojego bohatera, reżyser zmusza widza do refleksji, każe widzowi zastanowić się nad dynamiką ludzkiego losu, w którym mierzą się ze sobą słabość i siła człowieka, pochylić się nad przegranym życiem boleśnie kształtowanym przez totalitarne systemy, rozważyć cenę, jaką trzeba zapłacić za swój talent.

Film bardzo dobrze się ogląda. Zdjęcia rejestrują niezwykłe twarze podpitych mężczyzn, czasem przerażające, a czasem śmieszne, jadące pociągi i mijane stacje nabierają dodatkowych znaczeń, słowa, które wypowiadają bohaterowie filmu, zapisują się w pamięci widza. Od czasu do czasu mroczną atmosferę filmu rozświetlają zabawne i na swój sposób niezwykłe opowieści osób wspominających pisarza, jak ta o bezdomnych pijakach (wśród nich był również Wieniedikt Jerofiejew), którzy znaleźli oryginalny sposób wyłonienia ze swojego grona kogoś, kto pójdzie do sklepu po alkohol. Spragnieni wódki nieszczęśliwcy recytowali wiersze ulubionych rosyjskich poetów. Ten, kto pierwszy pomylił się w recytacji, musiał wyruszyć po alkohol.

Dokument Pawła Pawlikowskiego – wyraz fascynacji twórczością Wieniedikta Jerofiejewa – jest także swoistym hołdem złożonym rosyjskiemu pisarzowi. Autor książki Moskwa-Pietuszki odważnie kontestował opresyjny system, bronił prawa do swojej niezależności i, mimo wyniszczającego nałogu, pozostał człowiekiem wolnym.

Wskazówki metodyczne do pracy z filmem

1. Swobodna rozmowa o filmie

Nie ma reguł. Liczą się pierwsze wrażenia, ważna jest spontaniczność. Uczniowie swobodnie rozmawiają o filmie, dzielą się swoimi spostrzeżeniami, wskazują to, co ich zainteresowało, mówią o emocjach, jakie wzbudził film.

2. Hipoteza interpretacyjna

Zadaniem uczniów (mogą pracować w parach) jest sformułowanie krótkiej hipotezy dotyczącej sensu filmu, jego najważniejszego przesłania, wydobycie podstawowego problemu, głównej myśli. Ich propozycje zapisywane są na tablicy. Hipotezy trzeba udowodnić, odwołując się do filmu, jego wybranych scen, przedstawiając wnioski z analizy postaw czy wypowiedzi bohaterów. Odczytania filmu, sformułowane przez młodzież, mogą być głębsze, płytsze, wnikliwe i powierzchowne, czasem fałszywe. Niezwykle ważna jest dyskusja, która pozwala zweryfikować zapisane na tablicy hipotezy, potwierdzić je lub odrzucić. Ułatwieniu pracy nad sformułowaniem hipotezy służą wstępne formuły np.
Film mówi o…
Sądzę, że reżyser filmu…
Film odczytuję jako głos w dyskusji na temat…
Główny problem przedstawiony w filmie to moim zdaniem…
Głównym tematem filmu jest…

3. Analiza wybranych kadrów

• Uczniowie przed projekcją otrzymują wykopiowany z filmu kadr, przedstawiający autora książki Moskwa-Pietuszki. Nauczyciel nie zdradza, kim jest osoba utrwalona w kadrze. Prosi, aby uczniowie ją opisali, zastanowili się, kim ona może być i nazwali uczucia, które ta postać budzi. Po projekcji filmu uczniowie konfrontują swoje wyobrażenia o bohaterze z wiedzą, jaką o nim uzyskali. Dzielą się swoimi refleksjami na forum klasy.

https://vimeo.com/user20670040

• Uczniowie otrzymują wydruki kilka kadrów filmu przedstawiających Rosję i Rosjan. Ich zadaniem jest przeanalizowanie tych kadrów i sformułowanie odpowiedzi na pytanie: Jaki obraz Rosji lat 90. widz odnajduje w filmie Pawła Pawlikowskiego? Czy jest on, Waszym zdaniem, prawdziwy? A może jednostronny i krzywdzący dla tego kraju?

https://vimeo.com/user20670040

• Uczniowie analizują kadr przedstawiający Dworzec Kurski w Moskwie. Zwracają uwagę na kompozycję kadru, relacje przestrzenne, rolę światła, kolorystykę, geometrię. Zastanawiają się, jakie emocje on budzi? Jakie metaforyczne i symboliczne znaczenia można mu przypisać?

https://vimeo.com/user20670040

4. Konteksty

Zadania adresowane są do tych uczniów, którzy nie tylko obejrzeli film, ale znają również (choć we fragmentach) książkę Wieniedikta Jerofiejewa Moskwa-Pietuszki.

• Co charakteryzuje poetów przeklętych (z fr. poètes maudits)? Czy Wieniedikta Jerofiejewa można zaliczyć do tego grona artystów?
• Na tablicy zapisani są następujący bohaterowie: Odyseusz (Odyseja), François Villon (Wielki Testament), Dante (Boska komedia), Marmieładow (Zbrodnia i kara). Z którą z tych postaci zestawiłbyś bohatera książki Moskwa-Pietuszki? Uzasadnij swój wybór.
• Czy podróż Wieniczki z Moskwy do Pietuszek można porównać do drogi krzyżowej? Uzasadnij swoją odpowiedź, odwołując się do książki Wieniedikta Jerofiejewa i do filmu Pawła Pawlikowskiego.
• W filmie pojawia się poeta Josif Brodski. Dowiedz się z dostępnych źródeł, kim był ten wybitny twórca. Wyjaśnij, co go łączy z autorem książki Moskwa-Pietuszki. Do jakiej refleksji na temat losu rosyjskich pisarzy skłaniają Cię ich życiorysy?
• Film Pawła Pawlikowskiego wyrósł z fascynacji książką Moskwa-Pietuszki. Czy, Twoim zdaniem, udało się realizatorom filmu oddać niezwykły klimat książki, stworzyć jego audiowizualny odpowiednik?
• Książka Moskwa-Pietuszki ciągle inspiruje artystów. Na kanale YouTube znaleźć można piosenkę Andrzeja Poniedzielskiego Wieniczka w wykonaniu Mariusza Kiliana https://www.youtube.com/watch?v=lQSnTNZ_s4w oraz Mirosława Czyżykiewicza https://www.youtube.com/watch?v=lAgAW-7wbhQ. Zainteresowani mogą zapoznać się z tekstem piosenki opublikowanym na stronie: https://teksciory.interia.pl/mirek-czyzykiewicz-wieniczka-tekst-piosenki,t,653915.html. Wysłuchajcie tych wokalnych interpretacji i podzielcie się swoimi wrażeniami. Czy artystom udało się uchwycić tragizm losu bohatera, zajrzeć w jego duszę?

Bibliografia:

Pomysły dotyczące swobodnej rozmowy o filmie i hipotezy interpretacyjnej pochodzą z książki Stanisława Bortnowskiego Jak uczyć poezji? (Wydawnictwo Piotra Marciszuka STENTOR, Warszawa 1998 r.).