„Przecież tak nie wolno, żeby tak każdy śpiewał jak chce…” [1], a my… śpiewamy, bo się buntujemy. Rzecz o nonkonformizmie młodzieży w czasach „inżynierii dusz”. Filmowe opowieści o poszukiwaniu wolności w muzyce i poprzez muzykę („Ostatni dzwonek”, „Wszystko, co kocham”)
Agnieszka Grzegórzek-Zając
Zespół Szkół Publicznych w Woli Rzędzińskiej
Cele lekcji
Cel ogólny:
- Poznanie funkcji i znaczenia muzycznej twórczości jako formy nonkonformistycznej postawy wobec komunistycznej rzeczywistości PRL-u lat 80 – tych XX wieku.
Cele szczegółowe:
W trakcie zajęć uczeń:
- nabywa, kształtuje i doskonali umiejętności pracy z filmem jako tekstem kultur
- analizuje i interpretuje wybrane elementy świata przedstawionego w filmi
- dostrzega znaczenia metaforyczne zawarte w filmowym obrazie postrzega film jako artystyczną wizję rzeczywistości historyczne
- umie wykorzystać posiadaną wiedzę historyczną do świadomego odbioru filmu i jego kompetentnej i krytycznej analizy i interpretacj
- wskazuje na znaczenie artysty i na funkcje jego twórczości w negacji totalitarnej rzeczywistości i budzenia poczucia wolności
Środki dydaktyczne
|
Formy pracy
Metody pracy
|
Przebieg lekcji
Motto zajęć:
„Dorosłe dzieci mają żal,
za kiepski przepis na ten świat.
Dorosłe dzieci mają żal,
że ktoś im tyle z życia skradł” [2]
Uwagi realizacyjne:
Zajęcia edukacyjne z przedmiotowymi filmami zostaną przeprowadzone po wcześniejszym ich obejrzeniu przez uczniów i będą obejmowały trzy spotkania. Ze względu na zaproponowaną w tym opracowaniu metodykę pracy z obrazami filmowymi Magdaleny Łazarkiewicz i Jacka Borcucha zajęcia te mogą stanowić kompilację takich przedmiotów szkolnych, jak: język polski, wiedza o kulturze, historia, wiedza o społeczeństwie, co w ujęciu syntetycznym stwarza możliwości dydaktyczne i metodologiczne do realizacji filmowego projektu edukacyjnego. Zajęcia pierwsze to próba odczytania filmu jako tekstu kultury na poziomie dosłownym na podstawie analitycznych działań oscylujących wokół świata w tym filmie przedstawionego. Zajęcia drugie i trzecie (może i kolejne, jeśli zaistnieje taka potrzeba dydaktyczna lub wychowawcza) to poszukiwanie, a następnie interpretacyjne odczytywanie zespołu znaczeń, wartości, idei i sensów w tych filmach zawartych i poprzez te filmy wyrażonych. A wszystko wedle zasady: od dosłowności, czyli od tego, co dane bezpośrednio do metaforyczności, czyli do tego, co szukane, bo ukryte…
Koniecznym dla osiągnięcia zamierzonych celów zajęć jest podzielenie uczniów na dwa zespoły (a w ich obrębie na grupy), którym zostanie „przyporządkowany” jeden z filmów, z zastrzeżeniem, że wszyscy uczniowie znają dwa filmy. Warto byłoby, dla pełniejszego poznania i zrozumienia opisywanego w niniejszym opracowaniu zagadnienia, pokazać uczniom film „Beats of Freedom – Zew wolności”.
ZAJĘCIA PIERWSZE
W filmowej czasoprzestrzeni filmowi bohaterowie…
1. Nauczyciel zapisuje na tablicy frazę: O tym, co chciałbym powiedzieć, bo oglądałem filmy: „Ostatni dzwonek” i „Wszystko, co kocham” i prosi uczniów o wyrażenie przez nich swoich asocjacji w związku z zobaczeniem, doświadczeniem i przeżyciem przedmiotowych filmów. Wszystkie uczniowskie wypowiedzi są przez nauczyciela zapisywane na tablicy.
Jest to działanie o tyle ważne, że pozwala nauczycielowi tym sposobem poznać nie tylko segment emocji i uczuć swoich uczniów wywołanych kontaktem z kinem, ale i ukierunkować/ przewartościować tak pracę uczniów z tymi filmami, by nie zabrakło w niej tego, co jest dla uczniów ważne bądź najważniejsze.
2. Prowadzący informuje uczniów, że na pierwszym spotkaniu z filmami poddadzą analitycznemu oglądowi światy w tych filmach pokazane, a kierunkowskazem wytyczającym ich pracę będzie fraza: W filmowej czasoprzestrzeni filmowi bohaterowie.
3. Nauczyciel dzieli uczniów na dwa zespoły, z których pierwszy poprzez wskazanie i opisanie pożądanych elementów dokona analizy filmowego świata w obrazie „Ostatni dzwonek”, zaś zespół drugi pozna bliżej świat filmu „Wszystko, co kocham”.
4. Uczniowie otrzymują instrukcję pracy nad filmowymi światami i pracują w zespołach/grupach.
Instrukcja
Segment nr 1 (dla obu filmów).
W czasie historycznym, w przestrzeni rzeczywistej…
Nazwij filmową czasoprzestrzeń i ją scharakteryzują poprzez przywołanie jej wyznaczników i ich opis.
Segment nr 2.
Portret zbiorowy jest sumą portretów indywidualnych…
● „Ostatni dzwonek”:
– Nasza klasa IV a – My, wy, oni…
Opisz klasę maturalną, uwzględniając w tym opisie portrety szkoły i nauczycieli.
– Krzysztof Buk, Świerzyński (Świr), Słowikowski (Słowik) i inni – Ja, ty, on, one…
Opracuj indywidualne portrety wybranych filmowych bohaterów.
● „Wszystko, co kocham”:
– Nasz zespół punkrockowy – ich czworo…
Wszystko, co wiecie o zespole punkowym „Wszystko, co kocham”, opowiedzcie.
– Janek, Kazik, Basia – on i on, on i ona…
Wszystko, co wiecie o Janku i Kaziku, i Basi, i o ich przyjaźni i miłości, opowiedzcie.
5. Przedstawiciele poszczególnych grup/ zespołów przedstawiają na forum klasy wyniki swojej pracy. Po wypowiedziach uczniów nauczyciel dokonuje syntezy omawianych zagadnień, odnosząc się do zagadnień analizowanych przez uczniów w kolejnych segmentach, uzupełniając je, objaśniając, czy wyjaśniając (w sposób szczególny odnosi się to do sytuacji społeczno-gospodarczej i politycznej Polski w latach 80-tych ubiegłego wieku, kiedy to rozgrywają się akcje obydwu filmów); warto przy tej okazji zwrócić uwagę uczniów na realizm przedstawionych filmowych światów, wprowadzając pojęcie: „fabularnego/ sfabularyzowanego dokumentu filmowego”).
6. Nauczyciel, kończąc zajęcia pierwsze, prosi uczniów o wskazanie podobieństw między analizowanymi obrazami filmowymi, zapisując na tablicy hasło: W poszukiwaniu filmowych analogii w ukazywaniu rzeczywistości, czyli o tym samym, ale czy inaczej? Wypowiedzi uczniów nauczyciel zapisuje na tablicy, prosi uczniów o komentarz do ich wypowiedzi, a następnie domyka tę część zajęć, formułując podsumowujące wnioski i refleksje.
ZAJĘCIA DRUGIE I TRZECIE
A. Od konformizmu do nonkonformizmu, czyli od tolerancji dla rzeczywistości do jej negacji…
7. Nauczyciel zapisuje na tablicy frazę: Nasza rzeczywistość tu i teraz. Ich rzeczywistość tam i kiedyś i prosi uczniów o opracowanie w grupach map mentalnych obrazujących rzeczywistość młodzieży współczesnej i tej przeszłej (filmowej).
8. Uczniowie prezentują na forum klasy swoje mentalne mapy, opracowując w ten sposób „klasowe” mapy mentalne, na których wskazują wspólne dla „tu i teraz” i „tam i kiedyś” elementy rzeczywistości. Efektem tego działania uczniów jest postawienie przez nauczyciela pytania o przyczyny i przedmioty buntu młodzieży dziś i kiedyś („kiedyś” warto w tym momencie nie ograniczać jedynie do filmowej konstatacji rzeczywistości, ale pozwolić uczniom na szersze i głębsze w perspektywie czasowej spojrzenie na problem). Dyskusja swobodna, lecz ukierunkowana. Wnioski z niej nauczyciel zapisuje na tablicy (też w formie map mentalnych).
9. Nauczyciel zapisuje na tablicy hasło: Od konformizmu do nonkonformizmu, czyli od tolerancji dla rzeczywistości do jej totalnej negacji, prosząc uczniów o odniesienie się w kontekście omawianych obrazów filmowych do zawartego w tym zapisie procesu zmian i przemian, jakie dokonują się w jednostce, społeczeństwie, narodzie pod wpływem lub na skutek doświadczania rzeczywistości. Warto również sprawdzić znajomość przez uczniów pojęć: „konformizm” i „nonkonformizm”, przywołując np. wiersz Zbigniewa Herberta „Dwie nogi Pana Cogito”.
10. Prowadzący „domyka” ten segmentu zajęć, formułując pytanie skierowane do uczniów o formy buntu filmowych bohaterów i negacji przez nich ich rzeczywistości. Nauczyciel podsumowuje wypowiedzi uczniów, akcentując w swych refleksjach poczucie wolności osobistej, jaką w tamtej rzeczywistości dawała artystyczna ekspresja (muzyka i teatr).
B. „Pozostaje nam tylko muzyka. W obecnych czasach nie mamy nic” [3]. Filmowe opowieści o poszukiwaniu wolności w muzyce i poprzez muzykę.
11. Nauczyciel zapisuje na tablicy pytania: Co to jest wolność? Czym jest wolność? Jak rozumiesz wolność? Jak wolność wyrażasz? Co to znaczy być wolnym? Czy jesteś wolny? i prosi uczniów o podzielenie się swoimi doświadczeniami, spostrzeżeniami i refleksjami na temat wolności. Swobodne, ukierunkowane wypowiedzi uczniów.
12. Uczniowie słuchają piosenki „Kocham wolność” grupy „Chłopcy z Placu Broni”, a następnie zastanawiają się, w jaki sposób i w jakim stopniu tekst tego muzycznego utworu ilustruje/ opisuje i definiuje pokolenie młodzieży lat 80-tych XX wieku. Swobodne wypowiedzi uczniów.
13. Następnie nauczyciel zapisuje na tablicy frazę: Filmowe opowieści o poszukiwaniu wolności w muzyce i poprzez muzykę i informuje uczniów, iż analizując wybrane fragmenty filmów, będą w nich poszukiwać i odnajdywać różne aspekty i wymiary wolności doświadczanej przez filmowych bohaterów.
14. Uczniowie oglądają następujące fragmenty filmów:
● „Ostatni dzwonek”: Występ teatru licealistów „Alternatywa” ze spektaklem „Lekcja historii” (01:10:38 – 01:22:32),
● „Wszystko, co kocham”: Występy „WCK” na: Festiwalu „Nowa Fala Rocka w Koszalinie” (22:45 –25:24) oraz balu na zakończenie roku szkolnego (01:08:40 – 01:13:30), a następnie podzieleni na grupy dokonują ich analizy i interpretacji, poszukując odpowiedzi na pytania zawarte w karcie pracy.
Karta pracy
| Zagadnienia do opracowania | „Ostatni dzwonek” | „Wszystko, co kocham” |
| Jaki typ/rodzaj/odmianę muzyki wykonują filmowi bohaterowie? | ||
| W jaki sposób ją wykonują/śpiewają? | ||
| O czym śpiewają? | ||
| Co wyrażają/Jakie wartości? | ||
| Czym była muzyka dla nich? | ||
| Czemu ta muzyka służyła/Jaką miała funkcję? | ||
| Jakie emocje w słuchaczach wzbudza wykonywana muzyka? |
15. Przedstawiciele poszczególnych grup prezentują wyniki swojej zespołowej pracy. Uczniowie w wyniku dyskusji opracowują „klasową” kartę pracy, w której zapisują wypracowane wspólnie uwagi, spostrzeżenia, wnioski wynikające z działań analityczno – interpretacyjnych fragmentów dzieła filmowego.
16. Nauczyciel, jeśli zaistnieje taka konieczność, dopełnia/ uzupełnia wiedzę uczniów na temat form artystycznych prezentowanych w filmach utworów muzycznych, przywołując pojęcia: „bardowie solidarności”, „piosenka poetycka”, „punk rock”, „happening”, „video art” i w kontekście pracy nad przedmiotowymi filmami i przybliżając fenomen polskiego rocka w latach 80-tych XX wieku.
17. Prowadzący zapisuje na tablicy frazę: „Pozostaje nam tylko muzyka. W obecnych czasach nie mamy nic” (wyjaśniając, skąd pochodzi ten cytat) i prosi uczniów o odniesienie tej wypowiedzi do sytuacji egzystencjonalnej pokolenia młodzieży ukazanych w filmach zdeterminowanej przez ówczesną polską rzeczywistość społeczno – gospodarczą i polityczną. Swobodne, lecz ukierunkowane wypowiedzi. Może dyskusja.
C. „Przecież tak nie wolno, żeby tak każdy śpiewał jak chce…”, a my… śpiewamy, bo się buntujemy. Rzecz o nonkonformizmie młodzieży w czasach „inżynierii dusz”.
18. Nauczyciel rozdaje, podzielonym na grupy, uczniom teksty utworów muzycznych wykonywanych w filmach: „A my nie chcemy uciekać stąd” (materiał pomocniczy nr 1) i „Dobranoc dla wybranych” (materiał pomocniczy nr 2) (warto stworzyć uczniom możliwość ponownego wysłuchania tych kompozycji muzycznych), a następnie poleca im dokonanie ukierunkowanej analizy i interpretacji tych tekstów – motywów: ciemności, snu i przebudzenia, prosząc o odczytanie ich metaforycznego znaczenia (należy te dwa utwory powiązać z pieśnią „Czy widzisz światełko w tunelu”, będącą częścią występu teatru „Alternatywa” w filmie „Ostatni dzwonek”).
19. Prowadzący zapisuje na tablicy pierwszą część tematu lekcji. Objaśnia temat lekcji, wyjaśniając pojęcie „inżynieria dusz” i zwraca uwagę uczniów, że poznane utwory muzyczne były „protest songami”. Aby podkreślić funkcję i rolę „pieśni protestu” dla zniewolonego przez reżim komunistyczny PRL-u narodu/ społeczeństwa, nauczyciel przytacza wypowiedzi, pojawiające się w filmie „Beats of Freedom – Zew wolności”:
- „Na zachodzie muzyka była częścią rewolucji obyczajowej. W komunistycznej Polsce stała się także wyrazem buntu przeciw reżimowi”. [Chris Salewicz]
- „Ta muzyka rockowa od samego początku była czymś więcej niż tylko muzyką, nie tylko piosenkami. Raz, że opisywała pewne niezadowolenie z tego świata, który nas otacza, a z drugiej strony prowadziła do jakiś działań, żeby to zmienić”. [Andrzej Mogielnicki]
- „Byliśmy sfrustrowani, przepełnieni gniewem. Byliśmy pozbawieni perspektywy na przyszłość. To punk stał się iskrą zapalną”. [Tomasz Lipiński]
- „Jesteśmy przeciw wszystkiemu, co jest przeciw nam; wszystkiemu, co w jakiś sposób ogranicza naszą swobodę”. [Robert Brylewski]
- „Nie było buntu. Było totalne odrzucenie systemu i próba udawania życia poza nim”. [Lech Janerka],
a następnie pyta uczniów, czy z perspektywy czasu „muzyka buntu” spełniła swoją funkcję i jakie miała znaczenie dla zmian ustrojowych, jakie dokonały się w Polsce w roku 1989. Swobodne wypowiedzi uczniów. Może dyskusja.
20. Nauczyciel kończy cykl zajęć, odtwarzając utwór muzyczny „Dorosłe dzieci” zespołu „Turbo”, który to utwór stanowi motyw przewodni (motto) spotkań uczniów z filmami: „Ostatni dzwonek” i „Wszystko, co kocham”, a następnie przytacza wypowiedź Tomasza Lipińskiego, lidera zespołów „Brygada Kryzys” i „Tilt”, pochodząca z filmu „Beats of Freedom – Zew wolności”:
„Muzyka żyje w nas. To magia! I jeśli ludzie zmieniają się pod wpływem muzyki, to świat zmienia się wraz z nimi. Tak to już jest”.
Ocena pracy uczniów na zajęciach dokonana jest przez nauczyciela w formie informacji zwrotnej skierowanej do nich (ocena ich pracy indywidualnej, grupowej/zespołowej).
Praca domowa
- Krzysiek Buk, bohater filmu „Ostatni dzwonek”, mówi do swoich koleżanek i kolegów z klasy maturalnej: „Może żaden sprzeciw nie ma sensu, bo w tym kraju nigdy nic się nie uda”. Mój kraj dzisiaj. Moje refleksje zainspirowane wypowiedzią filmowego bohatera. Esej.
- Ojciec Janka, bohater filmu „Wszystko, co kocham”, mówi do nauczycielki swego syna: „Nie jest im lekko. Jakie życie czeka ich w tym kraju?”. Moje życie w moim kraju. Refleksje osobiste zainspirowane wypowiedzią filmowego bohatera. Esej.
Załączniki
| Materiał pomocniczy nr 1 | Materiał pomocniczy nr 2 |
| Jacek Kaczmarski: „A my nie chcemy uciekać stąd”
Stanął w ogniu nasz wielki dom, Dym w korytarzach kręci sznury. Jest głęboka, naprawdę czarna noc, Z piwnic płonące uciekają szczury. Krzyczę przez okno, czoło w szybę wgniatam, Haustem powietrza robię w żarze wyłom. Ten co mnie widzi ma mnie za wariata, I woła – Co jeszcze świrze Ci sie śniło? Więc chwytam kraty rozgrzane do białości, Twarz swoją w ogniu widzę, twarz w przekleństwach. A obok sąsiad patrzy z ciekawością, Jak płonie na nim kaftan bezpieczeństwa. Lecz większość śpi, przez sen się uśmiecha, A kto się zbudzi nie wierzy w przebudzenie. Krzyk w wytłumionych salach nie zna echa, Na rusztach łóżek milczy przerażenie. Ci przywiązani dymem materacy, Przepowiadają życia swego słowa. A nam pod nogami żarzą się posadzki, Deszcz iskier czerwonych osiada na głowach. Dym coraz gęstszy obcy ktoś się wdziera, A my wciśnięci w najdalszej sali kąt. Tędy! – wrzeszczy – Niech was jasna cholera! A my nie chcemy uciekać stąd! A my nie chcemy uciekać stąd! Krzyczymy w szale wściekłości i pokory. Stanął w ogniu nasz wielki dom, Dom dla psychicznie i nerwowo chorych! Stanął w ogniu nasz wielki dom, Dom dla psychicznie i nerwowo chory |
Jaromir Krajewski: „Dobranoc dla wybranych”
Już idziemy spać Pan mówi, że tu wszystko gra Już idziemy spać Ten pan ma taką miłą twarz Już idziemy spać Bo po co dalej w miejscu stać? Idziemy spać Spać, spać, spać, spać… Już idziemy spać… Spać, spać, spać, spać… Już idziemy spać Nie słyszy tego krzyku nikt Już idziemy spać Będziemy o wolności śnić Już idziemy spać Bo tu tak strasznie ciemno jest Już idziemy spać Już idziemy spać Już idziemy spać… Spać, spać, spać, spać… |
[1. Jacek Kaczmarski: „A my nie chcemy uciekać stąd”, http://www.tekstowo.pl/piosenka,jacek_kaczmarski,a_my_nie_chcemy_uciekac_stad.html [16 sierpnia 2013]].
[2. Jaromir Krajewski: „Dobranoc dla wybranych”, http://www.tekstowo.pl/piosenka,wc,dobranoc_dla_wybranych.html [16 sierpnia 2013]].
Bibliografia
Przypisy:[1] Przywołane słowa są fragmentem wypowiedzi dyrektora szkoły Wronackiego – bohatera filmu „Ostatni dzwonek”.
[2] Jest to fragment piosenki „Dorosłe dzieci” grupy „Turbo”.
[3] Wypowiedź nastolatki w filmie „Beats of Freedom – Zew wolności”.
Bibliografia
- Janicka Bożena, „Późni wnukowie Bernarda Zygiera”, „Kino” 1990, nr 4, s. 11-12.
- Kwiatkowski Krzysztof, „Wszystko, co kocham”, „Kino” 2010, nr 1, s. 72.
- Maniewski Maciej, „Świadectwo dojrzałości”, „Film” 1989, nr 44, s. 8-9.
- Sankowski Robert, „Warto przypominać, w jakim syfie wtedy żyliśmy”, „Gazeta Wyborcza” 2010, nr 12, s. 19.
- Śmiałowski Piotr, „Nie lubię twardo stąpać po ziemi”, „Kino” 2010, nr 1, s. 17-19.
