Cele lekcji

W trakcie zajęć uczniowie:

• zdobywają wiedzę o stalinizmie i socrealizmie
• doskonalą umiejętność świadomego, krytycznego odbioru i analizy dzieła filmowego
• analizują funkcje motywów kulturowych i sposoby ich przetwarzania
• charakteryzują bohaterów filmu
• rozwiązują problemy w kreatywny sposób
• ćwiczą umiejętność współpracy w grupie
• doskonalą umiejętność dyskusji i prezentowania swojego stanowiska
• przywołują konteksty literackie, np.: „Nie-Boska komedia” Z. Krasińskiego, „Tango” S. Mrożka, „Mistrz i Małgorzata” M. Bułhakowa, „Ferdydurke”, „Transatlantyk” W. Gombrowicza.

Czas pracy 1 godzina lekcyjna Środki dydaktyczne film „Rewers” w reżyserii Borysa Lankosza, arkusze papieru, markery.

Formy pracy praca w grupach praca z całą klasą Metody pracy aktywizujące: burza mózgów, dyskusja elementy heurezy

Przebieg lekcji

Projekcję poprzedzają:

Zadania domowe:

Chętni uczniowie przygotowują krótkie wystąpienia na temat stalinizmu w Polsce, socrealizmu, a także historii powstania Pałacu Kultury, które wykorzystane zostaną w dalszej części lekcji poświęconej analizie filmu. Informacje (po konsultacji z nauczycielem, który prawdopodobnie dokona selekcji materiału i wybierze fakty najbardziej wyraziste) umieszczają w jednej z dwóch kolumn tabeli.

Wszyscy powtarzają materiał dotyczący lektur: „Nie-Boska komedia” Z.Krasińskiego, „Tango” S.Mrożka, „Mistrz i Małgorzata” M. Bułhakowa, „Ferdydurke”, „Transatlantyk” W. Gombrowicza.

Podział klasy na grupy i rozdanie kartek z poleceniami ułatwiającymi analizę filmu po projekcji. Prosimy uczniów, aby zwrócili uwagę na:

• GRUPA 1: czas akcji, konteksty historyczne.
• GRUPA 2: charakterystykę rodziny Jankowskich: kim są bohaterki, czym zajmuje się Arkadek, jakie jest ich pochodzenie, jakie typy ludzi wyodrębnia babcia, jaką osobą jest Sabina na początku i na końcu akcji?
• GRUPA 3: charakterystykę Bronka, jego pochodzenie i status społeczny, jaką osobą jest Falski vel Toporek na początku i na końcu akcji?
• GRUPA 4: przestrzeń ukazaną w filmie, sposób filmowania miejsc, plany, pracę kamery, efekty wizualne, rolę czarno-białych zdjęć, scenografię, rekwizyty, szczególnie monetę.

„Burza mózgów” w grupach na temat skojarzeń ze słowem stalinizm: realiami, problemami, nastrojem tamtych czasów, itp. Prosimy uczniów o zapisanie swoich spostrzeżeń na arkuszach papieru, a następnie odłożenie ich na bok, gdyż zostaną wykorzystane dopiero w trakcie realizacji drugiego tematu.

Projekcja filmu

Przebieg lekcji:

Zapisanie na tablicy tematu lekcji. Uczniowie z pewnością zwrócą uwagę na wariantowność propozycji: piękny/piękna i znak zapytania, mogą to skomentować, prawdopodobnie wyrażą zdziwienie.

Pytamy więc o baśń i cechy „Pięknej i Bestii”: zaczarowany Bestia musiał rozkochać w sobie Piękną, aby odzyskać ludzką postać. Bestia to istota o odrażającym wyglądzie, ale dobra i piękna duchowo; Piękna zaś to istota o zniewalającym uroku zewnętrznym, a także dobra, wrażliwa, szczera w uczuciach.

W jakim stopniu bohaterów filmu można utożsamiać z tą parą literacką? Czy wszystkie elementy, cechy pasują? Uczniowie dostrzegają nieścisłości:

• Bronek piękny (w wydaniu Dorocińskiego!), ale fałszywy, nie kocha, a wykorzystuje,
• Sabinka niezbyt ładna (na niektórych forach Agata Buzek nazywana jest brzydulą), ale mądra i uczciwa, a jednak zabójczyni.

Prosimy o dostrzeżenie relacji między zaprezentowanym motywem kulturowym a tytułem filmu: rewers – druga, przeciwna do głównej strona monety; podtytuł: „wszystko ma drugą stronę”.

W jaki jeszcze sposób słowo zawarte w tytule filmu nawiązuje do akcji? (Sabinka połyka monetę, robi swoisty recykling). Dlaczego to robi? (Ze strachu, nie wolno posiadać złotych monet).

Kiedy tak było? O jakich realiach opowiada film Lankosza, jak żyło się ludziom w czasach stalinizmu? Prosimy wyznaczonych wcześniej uczniów o krótkie wystąpienie, zaprezentowanie tabeli przygotowanej w domu z uzupełnioną pierwszą kolumną. Drugą kolumnę w toku dyskusji i wspólnych ustaleń wypełniają wyspecjalizowane grupy, których zadaniem było zwrócenie uwagi na wybrane treści, podają dostrzeżone fakty obecne w filmie, np.:

Cechy stalinizmu:	Realia życia w filmowej Warszawie:
– zakaz posiadania obcej waluty,	Złoty dolar z 1881 roku z napisem „liberty” (wolność) wzbudza lęk całej rodziny, Matka mówi: „przed nimi nie ma skrytki”, więc Sabinka decyduje się ukryć dolara „w sobie”, a i to na nic, bo Bronek wie.
– kontrola, inwigilacja obywateli przez Urząd Bezpieczeństwa,
– donoszenie ludzi na siebie,	– Bronek prosi Sabinkę, aby „pisała” codziennie stroniczkę informacji o swoim dyrektorze,
– podporządkowanie artystów władzy, sztuka dworska, socrealistyczna,	– brat Sabinki Arkadek jest malarzem, który tworzy obrazy typu „kobiety na traktorach”, portrety wysokich rangą urzędników, kompromis z własnym sumieniem przypłaca alkoholizmem,
– „znikanie” ludzi, usuwanie nieprawomyślnych,	– wyprowadzenie w nocy oficera z kamienicy Jankowskich, usunięcie dyrektora wydawnictwa,
– wywłaszczanie, upaństwowienie, pozbawianie własności prywatnej,	– Jankowskim odebrano kamienicę, umieszczono tam ministerstwo, upaństwowiono też ich aptekę,
– władza sprawowana przez Urząd Bezpieczeństwa, agentów, ubeków, wojskowych, często niewykształconych, gardzących „przedwojennymi”,	– oficer podwożony autem z własnym kierowcą; Bronek, który „nadrabia” wykształcenie,
– propaganda sukcesu, obowiązkowy udział w defiladach i uroczystościach państwowych,	– Sabinka w stroju łyżwiarki wybiera się na defiladę z pracownikami wydawnictwa „Nowiny”,
– Budowa Pałacu Kultury im. Józefa Stalina jako dar narodu radzieckiego, symbol potęgi władzy – 1952-1955, styl socrealistyczny,	– Sabina zakopuje kości Bronka na budowie pałacu, wykorzystanie materiałów archiwalnych,
– śmierć Stalina w 1953.	– scena radości w bramie wbrew obowiązkowym nastrojom smutku i żałoby.

Kim są bohaterowie, którzy żyją w tym świecie? Wróćmy do początkowych refleksji na temat zmodyfikowanego motywu baśniowego. Kto jest Piękny, a kto jest Bestią? Zwracamy uwagę na metaforyczność określeń. Grupy szukają argumentów potwierdzających następujące hipotezy:

1. Sabinka jest Piękną.
2. Sabinka jest Bestią.
3. Bronek jest Pięknym.
4. Bronek jest Bestią.

Swoje propozycje zapisują na arkuszach papieru. Omawiając zagadnienie, zestawiamy równolegle najpierw cechy Sabinki, a później Toporka.

Przykładowe rezultaty pracy:

1. Sabinka jest Piękną:	2. Sabinka jest Bestią:
– subtelna „szara myszka”,	– nieładna, ma problemy z zamążpójściem, swatają ją,
– niewinna, wstrząśnięta sceną „na biurku” w wydawnictwie,	– świadoma swojej kobiecości, scena przed lustrem pokazuje kusicielkę,
– wykształcona, oczytana polonistka, pracuje w wydawnictwie literackim „Nowiny”(„Poezja, słucham?”), zna język francuski, recytuje Verlaine’a,	– bystra, inteligentna, wykorzystująca wiedzę z zakresu farmacji do błyskawicznego i konkretnego zrealizowania pomysłu zabicia Bronka,
– uczciwa, połyka i wydala monetę przekonana, że popełnia przestępstwo, nie zgadza się na donoszenie,	– przebiegła, realizująca okrutny plan,
– naiwna, ufna,	– oszustka, nie mówi synowi prawdy, każe mu zapalać znicze na grobie bohaterów,
– niechętna małżeństwu z rozsądku,	– zabójczyni,
– kochająca, zakochana,
– lojalna wobec dyrektora,	– opanowana, działająca z zimną krwią,
– dobrze wychowana,
– posłuszna córka i wnuczka.	– chce usunąć ciążę.
3. Toporek jest Pięknym:	4. Toporek jest Bestią:
– przystojniak a’la Humphrey Bogart,	– podejrzany typ – scena, w której mama widzi go przez wizjer,
– uwodziciel w staroświeckim stylu (kwiaty, wystawanie pod oknem),	– obcesowo zaprasza na kolano, prymitywny, chamski, wulgarny, „zapija”, gwałcąc Sabinę,
– „studiuje i pracuje jednocześnie”, chce się uczyć, mówi, że dziedzic kazał mu się uczyć na mechanika, ale wojna przeszkodziła,	– „dużo nie czytał”, niewykształcony chłop, „nowy” – mówi babcia,
	– karierowicz, funkcjonariusz, ubek, agent,
	– „ma mocną głowę”, doceniają to w „pracy”,
– daje Sabince unikatowe wydanie poezji Kochanowskiego,	– domaga się od Sabiny donoszenia na dyrektora,
– mówi, że jest porządnym obywatelem,	– szantażysta,
– odważny, ratuje Sabinę przed chuliganami,	– bezwzględny, okrutny, gwałciciel,
	– diabeł, siła nieczysta, wie o „recyklingu” monety, (Sabinka mówi: „Tylko diabeł mógłby o tym wiedzieć”),
	– chce zdobyć nie tylko ciało Sabiny, ale przede wszystkim jej duszę, rozkochać ją w sobie, ale dla kariery.
– jest ofiarą systemu, która pożera swoje dzieci, „chichotu historii” – jego kości zostają pochowane pod Pałacem Kultury, stanowią „podwaliny budowli” – symbolu władzy, której służył.	– chce zdobyć nie tylko ciało Sabiny, ale przede wszystkim jej duszę, rozkochać ją w sobie, ale dla kariery.

Skomentujcie rezultaty pracy, zastanówcie się, jaką funkcję pełni taka modyfikacja motywu „Piękna i Bestia”?

(Obraz świata niejednoznacznego, rezygnującego ze schematu czarno – białego, który najczęściej pojawia się w opowieściach o tamtych czasach, system totalitarny to w pewnym sensie „świat na opak”, w którym nie można być sobą, ufać ludziom, temu, co mówią i robią, trzeba pielęgnować w sobie podejrzliwość, przybierać pozę, zachowywać się nieetycznie. Poza tym wykorzystanie tego motywu i elementy komizmu odbierają filmowi koturnowość, patos, ale problematyki nie pozbawiają powagi – rozliczenie ze stalinizmem w nierozliczeniowej formie).

Jak rozumiecie zakończenie filmu? Zło zrodziło piękno czy patologię? (Syn jest homoseksualistą, subtelnym mężczyzną mieszkającym w USA, do ojca podobny tylko zewnętrznie, gra go również Dorociński. Czy Bestia zrodziła Królewicza? W rozmowie z matką tłumaczy wszystkie słowa swojego partnera, z wyjątkiem zdania: „Spytaj ją, czy mogę mówić do niej mamo?” Nie będzie następnego pokolenia. To dobrze czy źle? Syn żyje w kłamstwie przekonany o heroicznym życiu swojego ojca, jest to problem polityki historycznej, walki z pamięcią wspólnotową, uważamy, że większość przeciwstawiała się systemowi i nie ma wśród nas „synów Toporka”. „Wszystko ma swoją drugą stronę”. Krytycy filmowi sugerują wiele interpretacji [1], pozwólmy uczniom na własne).

Zaproponujcie konteksty literackie, które funkcjonalnie nawiązują do omawianych zagadnień. (Polecenie to formułujemy tylko wtedy, gdy uczniowie nie przywoływali nawiązań w czasie analizy filmu). Przykładowe konteksty to:

• „Nie-Boska komedia” Z. Krasińskiego – obraz konfliktu społecznego, nienawiść obozu rewolucji do arystokracji; w filmie „nowi” i „przedwojenni”;
• „Tango’ S. Mrożka – Edek, prymityw u władzy, podobieństwo do Bronka;
• „Mistrz i Małgorzata’ M. Bułhakowa – sytuacja artysty w czasach stalinizmu, obowiązki i przywileje, w filmie dobra sytuacja Arkadka, własna pracownia, „ważni” goście, a w tle ogromne płótna z „ziemniaczanymi twarzami”, a w części współczesnej „wydrążony człowiek”;
• „Ferdydurke”, „Transatlantyk” W. Gombrowicza – opowieść o stalinizmie „po gombrowiczowsku” – obnażenie absurdów, łączenie tragizmu z komizmem, trywialności z patosem, przerysowanie ludzkich zachowań…

Przypisy:[1] „ Strona Krystyny Jandy, na której można znaleźć wiele recenzji filmu Lankosza,

Praca domowa

Wypowiedź pisemna na jeden z tematów:

1. Zaproponuj własną interpretację zakończenia filmu, pamiętając o znaczeniu jego tytułu i podtytułu.
2. Dokonaj interpretacji wybranego problemu związanego z filmem i jednym kontekstem literackim. Porównaj temat i sposób jego realizacji.

Bibliografia

1. „Rewers” Lankosza: przewrotnie o stalinizmie” – Kasia Szumilewicz, Kuba Majmurek
2. Tadeusz Sobolewski,”Kuszenie panny Sabiny”