Monty Python

Tadeusz Szczepański

Monty Python to powstała w Wielkiej Brytanii w drugiej połowie lat sześćdziesiątych grupa najpierw telewizyjnych, a później filmowych komików, w której skład wchodzili Graham Chapman, John Cleese, Terry Jones, Eric Idle, Michael Palin i Terry Gilliam, jedyny Amerykanin w tym gronie. Ich rolę w przekształceniu brytyjskiej telewizji lat siedemdziesiątych można porównać do udziału Beatles’ów czy – nawet lepiej – Rolling Stones’ów w zrewolucjonizowaniu krajobrazu tamtejszej pop music w latach sześćdziesiątych. Jak na prawdziwych Anglików przystało, byli absolwentami Oxfordu i Cambridge, gdzie angażowali się w działalność studenckich teatrzyków. Pierwsi współpracę z telewizją BBC zaczęli w 1966 roku Graham Chapman i John Cleese jako scenarzyści programów polityczno-rozrywkowych Davida Frosta (The Frost Report), a rok później, kiedy dołączyli do nich Terry Jones i Eric Idle, stworzyli program dla dzieci pt. Do not Adjust Your Set (Prosimy nie regulować odbiorników), w którym akcję żywego planu uzupełniała animacja w wykonaniu Terry’ego Gilliama.

Premiera ich nowego programu satyrycznego nastąpiła 5 października 1969 roku pt. Latający Cyrk Monty Pythona, którego hasłem było zawołanie „A teraz coś zupełnie innego” (And Now for Something Completely Different). To w zamierzeniu jednorazowe przedsięwzięcie zrobiło taką furorę wśród telewidzów, że w BBC podjęto decyzję nadania temu programowi charakteru cyklicznego. Do roku 1974 Monty Python zrealizowali czterdzieści pięć półgodzinnych programów rozrywkowych. Ich scenariusze były efektem pracy zespołowej, powstawały w procesie wszechstronnej krytyki i selekcji materiału, a za produkcję i i reżyserię odpowiadał Ian MacNaughton wraz z Johnem Howardem Daviesem. Dramaturgia poszczególnych odcinków polegała na łańcuchu skeczów, przeplatanym krótkimi wstawkami animacyjnymi Gilliama, którym rządziła zasada absurdalnego i czarnego humoru, groteski i anarchicznego łamania wszelkich tabu, szczególnie newralgicznych w konserwatywnym społeczeństwie Wielkiej Brytanii. Niebywałą popularnością cieszyły się takie odcinki jak m.in. Ministerstwo Głupich Kroków, Martwa papuga, Taniec z policzkowaniem rybami, Hiszpańska inkwizycja, Pieśń drwala czy Brudny widelec.

Działalność grupy wkrótce objęła również obszar kinematografii. Nie tylko grali w filmach i pisali scenariusze, ale w 1972 roku nakręcili pierwszy film dla kin, wykorzystujący w tytule programowe hasło „A teraz coś zupełnie innego” i przede wszystkim surrealistyczną poetykę i komediowy żywioł makabry, który królował w ich twórczości telewizyjnej. Świetnie ilustruje go scena parodii programu telewizyjnego, która otwiera ich filmowy debiut, gdzie zabawa polega na tym, że telewidzowie mają odkryć chowających się w terenie zaproszonych do tego programu gości. Słychać głos z offu: „Oto pan Bradshaw z Londynu. Ukrył się i nie widzimy go. Panie Bradshaw, czy może pan wstać na chwilę?”. Z jakiegoś rowu wyłania się mężczyzna. Rozlega się strzał – i mężczyzna pada. Komentarz z offu: „Ta scenka pokazuje zalety dobrej kryjówki”. Następnie widzimy polankę z krzakiem. Głos z offu: „A to jest pan Nesbitt z Newton. Panie Nesbitt, czy może pan wstać?”. Nikogo nie widać. Głos z offu: „Pan Nesbitt już wie, że warto być niewidocznym. Niestety, kryjówkę wybrał bardzo niefortunnie”. Potężna eksplozja unicestwia krzak i ukrytego za nim pana Nesbitta. W kolejnym ujęciu widać polanę z trzema krzakami i słychać głos spikera z offu: „Pan Lambert Homley przysporzył nam trudniejszego zadania, bo nie wiemy, za którym krzakiem się ukrywa. Ale zaraz to sprawdzimy”. Unosi się słup ognia – i już nie ma krzaka z lewej strony. Następny wybuch likwiduje krzak po prawej. Trzeciej eksplozji towarzyszy przerażający wrzask, po którym następuje rzeczowe stwierdzenie z offu: „Tak, to był ten środkowy”.

Przeznaczony przede wszystkim na rynek amerykański, film A teraz coś zupełnie innego, do którego weszły najzabawniejsze numery z małego ekranu, przyczynił się do światowej kariery grupy Monty Python, ponieważ „Latający Cyrk” zaczął podbijać zagraniczne telewizje, trafiając w latach dziewięćdziesiątych również do Polski, gdzie cieszył się wielkim powodzeniem (także dzięki kongenialnym przekładom Tomasza Beksińskiego). Zachęcona sukcesem kinowego debiutu, grupa Monty Pythona w 1974 roku nakręciła nowy, już w pełni autonomiczny pod względem fabularnym, film pt. Monty Python i święty Graal (Monty Python and the Holy Graal) – w reżyserii Terry’ego Gilliama i Terry’ego Jonesa – oparty na legendzie króla Artura i rycerzy Okrągłego Stołu. Widzowie tej parodystycznej i obrazoburczej wersji znanego mitu zapamiętali m.in. trucht rycerzy, naśladujących jazdę konną, za którymi podążają giermkowie imitujący za pomocą orzechów kokosowych tętent kopyt. Film z autotematycznym dystansem wykpiwał koturnową wizję narodowej historii zabarwionej religijnym kiczem oraz społeczne przesądy i stereotypy.

Wprawdzie 5 grudnia 1974 roku BBC pokazała ostatni odcinek czwartej serii Latającego Cyrku Monty Pythona, na którym grupa zakończyła swoją telewizyjną działalność, a jej członkowie wkroczyli, z różnymi rezultatami, na odrębne szlaki indywidualnych karier, lecz specyfika ich komediowej marki zaznaczyła się tak wyrazistym piętnem w kulturze masowej, że trudno było jej nie eksploatować w następnych filmach zrealizowanych pod tak renomowanym szyldem.

Kolejny film powstał w 1979 roku i nosił tytuł Żywot Briana (Monty Python’s Life of Brian), a za reżyserię odpowiadał Terry Jones. Tym razem za mityczną osnowę posłużył Nowy Testament, fabuła filmu była bowiem trawestacją życia Chrystusa. I chociaż składała się na opowieść o losie niejakiego Briana Cohena, jego rówieśnika, to zarówno ukazane w prześmiewczej konwencji postacie i realia biblijnej epoki, jak i zgon na krzyżu tytułowej postaci przy akompaniamencie pogodnej piosenki Always Look on the Bright Side of Life (Zawsze patrz na jaśniejszą stronę życia) wywołały falę oskarżeń o szyderczą, nihilistyczną i bluźnierczą satyrę na chrześcijaństwo. Wprawdzie obrońcy filmu dowodzili, że jej ostrze nie jest skierowane bezpośrednio w stronę Chrystusa, lecz piętnuje religijny fanatyzm, nietolerancję i hipokryzję, to nie uchroniło to tego kontrowersyjnego pamfletu od zakazu rozpowszechniania w niektórych krajach.

Jeśli pominąć sfilmowany występ Monty Python’ów w hollywoodzkim amfiteatrze podczas ich tournée w Stanach Zjednoczonych w 1980 roku, zatytułowany Monty Python na żywo w Misie Hollywoodzkiej (Monty Python Live at the Hollywood Bowl, 1982), to ostatnim wspólnym filmem grupy był Monty Pythona sens życia (Monty Python the Meaning of Life), wyreżyserowany przez Terry’ego Jonesa w 1983 roku. Tytułowy temat egzystencjalny jest tu przekazany drogą złożonej ze skeczów „wizji ludzkości w jej najbardziej żenujących odsłonach”, od narodzin aż do śmierci. Mimo dość trywialnego chwilami poczucia humoru film uhonorowano na festiwalu w Cannes Nagrodą Specjalną Jury.

W 1987 roku Pythonowie założyli filmowe studio Prominent Features, które miało nie tylko produkować ich indywidualne filmy, ale także dbać o ich prawa autorskie. Nieodwołalny – mimo kilku prób reanimacyjnych – kres wspólnej działalności grupy położyła śmierć Grahama Chapmana w 1989 roku. Największy sukces artystyczny spośród Pythonów osiągnął Terry Gilliam jako autor całego szeregu filmów, takich jak Jabberwocky (1977), Bandyci czasu (1981), Brazil (1985), Fisher King (1991), Dwanaście małp (1995) czy Nieustraszeni bracia Grimm (2005).