Cele lekcji

Cel ogólny zajęć:

• Zapoznanie uczniów z motywem śmierci oraz późniejszymi losami ludzi, którzy przeżyli wojnę — na podstawie literatury i filmu.

Cele szczegółowe: Uczeń:

• poznaje pojęcie Holokaustu;

• poznaje realizację motywu śmierci w „Zdążyć przed Panem Bogiem” oraz „Idzie”;

• zapoznaje się z wpływem wojny na losy Żydów, którzy wojnę przeżyli;

• doskonali umiejętność odszukiwania kontekstów;

• rozwija umiejętność pracy w grupie;

• wzbogaca swoją wiedzę na temat środków wyrazu literatury oraz filmu, za pomocą których autorzy opowiadają o Holokauście;

• dostrzega wartość tolerancji oraz znajduje sposoby, aby ją realizować w życiu codziennym.

Przebieg lekcji

Zajęcia odbywają się po projekcji filmu oraz są poprzedzone krótką prelekcją na temat twórczości reżysera i nagród, którymi został uhonorowany ten film. Wystąpienie wygłasza uczeń, który dwa tygodnie wcześniej zgłosił się, aby zebrać i przedstawić w klasie wyżej wymienione informacje .

1 . Nauczyciel zadaje uczniom pytanie: Co wiecie na temat Holokaustu? Czego dowiedzieliście się o tym zagadnieniu na innych przedmiotach, np. historii? Młodzież pracuje metodą burzy mózgów. Jedna osoba zapisuje informacje na tablicy. Nauczyciel czuwa nad poprawnością odpowiedzi oraz uzupełnia wiedzę swoich podopiecznych, o ile jest taka potrzeba. Po zakończeniu tego ćwiczenia nauczyciel informuje uczniów, że zajęcia poświęcone będą motywowi śmierci Żydów podczas wojny oraz powojennym losom tych, którzy przeżyli ten trudny czas .

2. Młodzież dobiera się w pary. Każda dwójka uczniów dostaje 2 karty pracy, dla każdego z nich po jednej. Zadaniem pierwszego jest analiza motywu śmierci w „Zdążyć przed Panem Bogiem” (karta pracy nr 1), a drugiego w „Idzie” (karta pracy nr 2). Po 15 minutach prowadzący prosi uczniów, aby w parze skonsultowali swoje odpowiedzi oraz uzupełnili je wzajemnie.

3. Następnie kilkoro uczniów przedstawia na forum klasy efekty pracy. Pozostali uzupełniają prezentacje koleżanek i kolegów.

4. Nauczyciel informuje uczniów, że śmierć w wyniku Holokaustu poniosło wielu ludzi, jednak nie należy zapominać o tych, którzy przeżyli. Interesujące jest to, jakie są ich powojenne losy. Prowadzący zajęcia informuje uczniów, że aby spojrzeć jeszcze szerzej na ten problem, warto dodać kontekst literacki w postaci fragmentów „Początku” Andrzeja Szczypiorskiego [1]. Uczniowie dzielą się na 5 grup. Otrzymują karty pracy (załącznik nr 2) i odpowiadają na zawarte w nich pytania. Na wykonanie zadania młodzież ma 20 minut.

5. Uczniowie prezentują efekty pracy.

6. Nauczyciel zadaje pytanie: Czy znacie inne teksty kultury, traktujące o Holokauście i jego skutkach. Uczniowie mogą wymienić różne teksty, np. filmy: „Życie jest piękne”, „Pokłosie”, „Lista Schindlera”, a także „Medaliony” Zofii Nałkowskiej lub opowiadania Tadeusza Borowskiego itd.

7. Podsumowanie: Czy w dzisiejszych czasach spotykacie się z przejawami nietolerancji wobec Żydów, jeśli tak, to z jakimi? Uczniowie mogą wymienić, np.: napisy na murach, wpisy na forach internetowych itd .

Następnie nauczyciel pyta: W jaki sposób można temu zapobiec?

Każdy uczeń otrzymuje karteczkę samoprzylepną i ma za zadanie napisać jedno, jego zdaniem najlepsze, rozwiązanie tego problemu. Uczestnicy zajęć naklejają karteczki na tablicę, po czym nauczyciel odczytuje pomysły uczniów, jednocześnie je segregując według określonych kategorii. Jeśli jest taka możliwość, jeden z pomysłów można zrealizować z uczniami, np. dyskusja na godzinie wychowawczej, gazetka szkolna itd .

[1] Andrzej Szczypiorski, „Początek”, Poznań 2003.

Praca domowa

Do wyboru:

1. Stwórz kampanię społeczną skierowaną przeciw nietolerancji wobec Żydów .

2. Napisz pracę na temat motywu śmierci lub powojennych losów Żydów na podstawie innego niż omawiane na lekcji, znanego Ci tekstu kultury.

3. Dowiedz się, czy w najbliższej okolicy zachowały się ślady kultury żydowskiej. Jeśli tak, zrób dokumentację fotograficzną, filmową, przygotuj krótką wypowiedź na ten temat i przedstaw na jednej z kolejnych lekcji.

Załączniki

Załącznik nr 1

Karta pracy nr 1

1. Wymień przykłady sposobów umierania przedstawione w „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall.

2. Wypisz z teksu wyrazy, które określają śmierć i dokonaj ich analizy.

3. Przedstaw środki wyrazu, za pomocą których mówi się w tym utworze o śmierci (np. słownictwo, składnia itd.). Na wykonanie zadania masz 15 minut.

Przewidywane odpowiedzi uczniów:

1. Przykłady śmierci:

Anielewicz zastrzelił najpierw swoją dziewczynę, potem siebie; Lutek Rotblat zastrzelił swoją matkę i siostrę, następnie siebie; Ruth siedem razy strzelała do siebie, zanim trafiła — zmarnowała 6 naboi; Michał Klepfisz zasłonił sobą karabin maszynowy, dzięki temu wielu uratował życie; lekarka podawała dzieciom truciznę; umieranie z bronią w ręku; śmierć z głodu — Berek Urman; dobrowolne pójście na śmierć z kimś bliskim — Pola Lifszyc poszła ze swoją matką; wdzięczność za śmierć dziecka z powodu transfuzji; duszenie niemowląt przez pielęgniarki. W „Zdążyć przed Panem Bogiem” podkreślona została informacja, że śmierć jednostkowa robi większe wrażenie niż śmierć tysięcy ludzi.

2. Określenia związane ze śmiercią to np.: symboliczna, piękna, nieestetyczna, łatwa, niegodna, potulna, komfortowa, gwałtowna, szybka. Określenia te często są zadziwiające dla współczesnego odbiorcy. Burzą one stereotypowe myślenie o śmierci, pokazując, że w czasach wojny ludzkie działania były zdeterminowane wydarzeniami historycznymi. Marek Edelman opowiadając o powstaniu w getcie warszawskim, mówi o trudnych decyzjach, które trzeba było podjąć w czasach odwróconego Dekalogu.

3 . Zastosowany w „Zdążyć przed Panem Bogiem” język jest rzeczowy, konkretny. Został on pozbawiony nacechowania emocjonalnego. Styl, który zastosowano ma wiele cech reporterskich — podawane są fakty, daty, miejsca. Czasami pojawia się sentencjonalność, np. „jeden spalony chłopak robi większe wrażenie niż czterysta tysięcy, a czterysta tysięcy większe niż sześć milionów” .

Karta pracy nr 2

1. Przedstaw przykłady śmierci ukazane w „Idzie” Pawła Pawlikowskiego.

2. Dokonaj analizy elementów języka filmu, za pomocą których został ukazany motyw śmierci (np. kadry, warstwa dźwiękowa, wypowiedzi i zachowanie bohaterów sceny).

Na wykonanie zadania masz 15 minut.

Przewidywane odpowiedzi uczniów:

W Idzie śmierć przywołana jest w dwóch scenach:

Scena 1 — Wanda i Anna przychodzą do szpitala porozmawiać z Szymonem Skibą. Rozmowa dotyczy śmierci rodziców Anny oraz synka Wandy.

Scena 2 — rozkopanie grobu rodziny Wandy i Anny .

W pierwszej scenie dramatyzm sytuacji podkreślony został poprzez zbliżenia twarzy postaci. Dialog jest bardzo ascetyczny. Anna mówi rzeczowo i konkretnie, Wanda zadaje pytania, które na końcu stają się również odpowiedziami „Jak to zrobiłeś? Siekierą?”. Nie uzyskując odpowiedzi, odchodzi. W drugiej scenie kadry przedstawiające las mają za zadanie wprowadzić nastrój grozy, tajemniczości, napięcia związanego z oczekiwaniem. W kadrze ukazane są dwie kobiety. Anna stoi nieruchomo, przedstawiona jest jedynie dolna część jej płaszcza. Wanda klęczy przy grobie, bierze czaszkę swojego synka, zawija w chustkę którą nosi na głowie i odchodzi. Jej siostrzenica pyta, dlaczego jej nie ma w mogile. Dowiedziawszy się, że była mała i miała szansę przeżyć, więc Skiba zaprowadził ją do księdza, bierze szczątki rodziców i również odchodzi. Pokazana jest tutaj samotność obu kobiet, każda z nich inaczej przeżywa osobistą tragedię. W obu scenach nie zastosowano muzyki ilustracyjnej. W pierwszej napięcie podkreśla oddech chorego Skiby, w drugiej dźwięk szpadla wbijanego w ziemię.

Załącznik nr 2

Karta pracy nr 1

1. Przedstaw losy bohaterów, którzy przeżyli wojnę w utworze „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall .

2. Zastanów się, z czego wynika taka sytuacja.

Na wykonanie zadania masz 20 minut.

Karta pracy nr 2

1. Przedstaw losy bohaterki „Idy” Pawła Pawlikowskiego, Wandy Gruz, która przeżyła wojnę.

2 . Zastanów się, z czego wynika taka sytuacja.

Na wykonanie zadania masz 20 minut.

Karta pracy nr 3

1 . Przedstaw losy bohaterki „Idy” Pawła Pawlikowskiego, siostry Anny, która przeżyła wojnę.

2. Zastanów się, z czego wynika taka sytuacja. Na wykonanie zadania masz 20 minut.

Karta pracy nr 4

1. Przedstaw losy bohaterów, którzy przeżyli wojnę w „Początku” Andrzeja Szczypiorskiego.

2. Zastanów się, z czego wynika taka sytuacja.

Na wykonanie zadania masz 20 minut .

Andrzej Szczypiorski, „Początek” (fragmenty)

„[Irma Seidenmanowa] trzykrotnie zmieniając mieszkanie oraz dokumenty dla powikłania przeszłości, osiadła wreszcie jako wdowa po oficerze, Maria Magdalena Gostomska, w ładnej kawalerce na Mokotowie. (…) Żywiła więc nadzieję, że przetrwa i była też przekonana, że zginie, co było stanem ducha bardzo ludzkim, naturalnym i nie budziło w niej zdumienia. Kiedy zaś wychodząc z bramy na ulicy Kruczej natknęła się twarzą w twarz na Bronka Blutmana, o którym słyszała, że jest konfidentem i trudni się wydawaniem Żydów, licząc, że w ten sposób ocali swoją głowę żydowskiego fordansera z przedwojennych lokali dancingowych, jej pierwszą myślą było banalne załatwienie sprawy (…).

— Ile pan sobie życzy? Pan jest młodym, przystojnym mężczyzną, tacy mężczyźni miewaj duże wydatki.

— Pani Seidenman kochana — odrzekł Bronek Blutman. — Mnie ani świnki, ani twarde nie ocalą. Ja mam swój zadany kontyngent (…).

Nie przyznawała się. Mówiła uparcie — »Nie znam tego człowieka. Nie jestem Żydówką. Nazywam się Maria Magdalena Gostomska. Jestem wdową po oficerze. Pan ma przecież moje dokumenty« (…).

Może nie myliła się, gdy siedząc w klatce, rozważała swoje istnienie jako świat zapamiętany, tylko zapamiętany. Jeśli życie było tylko tym, co przeminęło, miała prawo przypuszczać, że nigdy nie wejdzie w aleję Szucha, a ten kwietniowy dzień już na zawsze pozostanie głęboko w jej świadomości. (…) W ciągu następnych dwudziestu pięciu lat codziennie wchodziła w aleję Szucha, a nawet do wnętrza gmachu, gdzie w podziemiu znajdowały się klatki. I niemal nigdy nie myślała o tamtym kwietniowym dniu, o owej nocy spędzonej za kratą, kiedy czekała na śmierć.

(…) stara kobieta, samotna Żydówka na paryskim bruku, która czuła w gardle Polskę jak tampon, jak knebel. Mówiła sobie nieraz: »Jestem niesprawiedliwa. To była moja ojczyzna, więc jestem niesprawiedliwa!«. Ale już po chwili — przełykając z trudem citron presse, dodawała z ulgą: »Dlaczego mam być sprawiedliwa, skoro jestem starą, skrzywdzoną babą, której wszystko odebrano tylko dlatego, że nazywa się Irma Seidenman?«. I już nie chciała być sprawiedliwa. Ale każdy ma prawo być niesprawiedliwym, kiedy Bóg zesłał na niego nieszczęście” [1].

Karta pracy nr 5

1. Przedstaw losy bohaterów, którzy przeżyli wojnę na podstawie fragmentu „Początku” Andrzeja Szczypiorskiego.

2. Zastanów się, z czego wynika taka sytuacja.

Na wykonanie zadania masz 20 minut.

Andrzej Szczypiorski, „Początek” (fragmenty)

„— Przyprowadziłem to dziecko — rzekł sędzia i lekko pogładził Joasię po ciemnej główce. — Tak jak było umówione. (…)

— To będzie katolickie dziecko, panie sędzio. Pan przywiózł do nas nie tylko jej ciało, narażone na straszne cierpienia, ale również zbłąkaną duszę.

— (…) Niech siostra nad tym dzieckiem pracuje. Po chrześcijańsku, po katolicku, po polsku także! Myślę, że tak należy. To jest potrzebne dla jej przyszłości, przeżycia. Ale powiem siostrze, co o tym myślę. My tutaj, to jedno. A Pan Bóg to rzecz inna. I Pan Bóg nie dopuści! Ja w to wierzę mocno, proszę siostry, że On do końca nie dopuści. I będzie z niej żydowska kobieta, pewnego dnia obudzi się w niej żydowska kobieta i otrzepie ona z siebie obcy pył, aby wrócić tam, skąd przychodzi .

Joasia doczekała końca wojny jako Marysia Wiewióra, dziewczynka katolicka, sierotka spod Sanoka, którą odumarli rodzice, ubodzy rolnicy. Żyła po wojnie jak olbrzymia większość jej rówieśnic, uczyła się pilnie i myślała o karierze stomatologicznej, bo miała ręce, a jej sposób bycia kojąco wpływał na ludzi. Lecz kiedy ukończyła dwadzieścia lat, usłyszała głos, który ją wołał. I poszła za nim w pokorze oraz posłuszeństwie. Wyemigrowała do Izraela, gdzie nie nazywała się już Marysia Wiewióra, lecz Miriam Wewer. I nie została dentystką. Kiedy Miriam po raz pierwszy zobaczyła potężnego mężczyznę, który jednym kopniakiem rozwala drzwi palestyńskie, wydało się jej, że sam Bóg jest przy tym obecny i kiwa głową przyzwalająco. Miriam nie myślała wtedy o przestraszonych i bezradnych fedainach, lecz o całej wściekłej ludzkości, którą wreszcie jeden żydowski kopniak przywołuje do porządku. Miała oczy pełne łez i czuła w sercu dumę, wdzięczność, gorącą wiarę. Odpuszczała światu wszelkie zło, bo oto nadeszła chwila wyrównania krzywd, a Żydzi nigdy więcej nie mieli być wzgardzeni, poniżeni i prześladowani. Lecz uniesienie trwało krótko. Miriam była wrażliwą dziewczyną, miała też sporo zdrowego rozsądku .

(…) Miriam przeżyła noc wielkiego lęku. (…) Czuła, jak nigdy dotąd, przejmujący lęk na myśl, że urodzi człowieka. Bała się tego i pragnęła przekląć swoje łono. Przypomniały jej się dziwne słowa z okresu dzieciństwa, spędzonego w klasztorze, odczytywane z Ewangelii cichym, łagodnym głosem siostry Weroniki. I Miriam powtórzyła te słowa, lecz donośnie i gwałtownie, kierując je w stronę nieba: »Panie, czemuś mnie opuścił!« (…). Ale kiedy urodziła córeczkę, doznała wielkiej ulgi” [2].

[1] Andrzej Szczypiorski, „Początek”, Poznań 2003 r., s. 69, 72, 74, 164–165, 168.

[2] Andrzej Szczypiorski, „Początek”, Poznań 2003 r., s. 273–279.