Cele lekcji

Cel ogólny

• zapoznanie uczniów z cechami filmu dokumentalnego i przygotowanie do świadomego, krytycznego odbioru tekstów kultury

Cele szczegółowe

uczniowie:

• znają cechy filmu dokumentalnego
• znają różnicę między filmem dokumentalnym, a reportażem filmowym
• potrafią wymienić twórców polskich filmów dokumentalnych
• znają adresy portali internetowych, udostępniających legalnie filmy dokumentalne
• wzbogacają wiedzę na temat języka filmu
• określają przydatność filmu dokumentalnego jako źródła wiedzy o świecie
• potrafią analizować i interpretować film
• określają problematykę utworu
• charakteryzują bohatera filmu dokumentalnego
• doskonalą sztukę dyskusji i prezentacji
• aktywizują się do udziału w kulturze

Środki dydaktyczne film Joanny Kaczmarek „Gośka gola!” materiał pomocniczy: prezentacja multimedialna z definicjami pojęć filmowych oraz informacjami o twórcach filmów dokumentalnych

Formy pracy praca z klasą praca w grupach praca indywidualna Metody pracy praca z filmem elementy dyskusji rozmowa kierowana

Przebieg lekcji

Uczniowie tydzień przed lekcją otrzymali polecenie – obejrzeć jeden lub kilka różnych filmów dokumentalnych, które są dostępne w Internecie, w telewizji albo na DVD. Wykonanie tego zadania ma oswoić młodzież z formą dokumentalną, przygotować do dyskusji oraz zapoznać z legalnymi źródłami kultury (nauczyciel podaje adresy stron internetowych, na których legalnie zamieszczone są filmy dokumentalne np.: www.ninateka.pl, www.kinoplex.pl, www.iplex.pl, www.muvish.com, www.ipla.tv). Lekcja rozpoczyna się od zebrania kartek z nazwiskami twórców i tytułami obejrza- nych przez uczniów filmów. Zostają one głośno odczytane i umieszczone na tablicy lub zapisane. Młodzież dzieli się wrażeniami, uzasadnia swoje wybory, rozpoczyna się moderowana przez nauczyciela rozmowa o obejrzanych filmach dokumentalnych.

Przykładowe pytania:

• Kim jest BOHATER? Na czym polega jego wyjątkowość lub typowość? Za pomocą jakich środków został przedstawiony? Czy lubimy go, czy czujemy do niego niechęć? Co wiemy o jego historii, otoczeniu, pasji…?
• Jaki jest dominujący TEMAT filmu? Czy są wątki poboczne i jakie mają znaczenie?
• Czy to, co zobaczyliście w filmie jest PRAWDĄ czy FIKCJĄ?
• Czy wierzycie w to, co pokazano w filmie? Dlaczego?
• Czy poruszył Was? Dlaczego?
• Jak ukazane są MIEJSCA i CZAS w filmie i po co?
• Jakie znaczenie mają w filmie MUZYKA i DŹWIĘKI?
• Jaki jest TYTUŁ filmu i jakie ma znaczenie dla interpretacji?
• Jaki był według Was CEL POWSTANIA obejrzanego filmu dokumentalnego?

Rozmowa o konkretnych tytułach powinna przerodzić się w dyskusję, mającą na celu ustalenie, co to jest film dokumentalny?

Nauczyciel zadaje pytanie: Co to jest film dokumentalny?

Odpowiedzi uczniów wpisywane są w tabelę i posłużą do sformułowania wniosków:

AUTOR FILMU
TYTUŁ
BOHATER GŁÓWNY	zwyczajny człowiek z problemami lub pasją; wyjątkowy dzięki np. swej osobowości
TEMAT FILMU	kontrowersyjny, uniwersalny, bliski wielu widzom
ZDJĘCIA (jakość, rodzaj)	różne, czasami wydają się być przypadkowe, często budują wrażenie podglądania bohatera
DŹWIĘK	podkreślają otoczenie i charakteryzują bohatera
MUZYKA	brak lub opisuje bohatera, podkreśla znaczenia, jest tłem
CZAS, MIEJSCE	dowolne, reprezentatywne, nie musi być piękne, często obskurne, niepozowane
FIKCJA / PRAWDA	zazwyczaj brak fikcji, jednak istnieją gatunki filmu doku- mentalnego dopuszczające kreację rzeczywistości; ponadto nie mamy nigdy do czynienie z obiektywną wizją rzeczywistości
CEL POWSTANIA FILMU	poruszenie odbiorcy, pokazanie prawdy o człowieku, ukazanie ciekawych spraw

Uczniowie proponują swoją definicję filmu dokumentalnego. Nauczyciel przedstawia różnice między filmem dokumentalnym a reportażem, podaje definicje za encyklopedią PWN:

• film dokumentalny, w potocznym ujęciu rodzaj przekazu filmowego lub telewizyjnego, polegający na pokazywaniu rzeczywistości niepreparowanej ze względu na potrzeby kamery; musi spełniać określone warunki: 1) dotyczy osób i wydarzeń rzeczywistych, które albo są pokazywane wprost, albo relacjonowane przez autentycznych świadków z wykorzystaniem autentycznych zapisów (filmów, fotografii); 2) metoda realizacji: uważa się, że dokumentaliście nie wolno planować ani reżyserować wydarzeń; 3) struktura, nadająca filmowi spójność myślową i formę relacji z rzeczywistością;
• reportaż – zapis faktów znanych autorowi z własnych obserwacji lub ze źródłowych dokumentów, zwykle łączy informację z próbą interpretacji przedstawianych zjawisk;

Nauczyciel rozmawia z uczniami na temat tego, co jest potrzebne, żeby realizować film dokumentalny. Propozycje młodzieży zapisywane są na tablicy, np. trzeba:

• poznać tajniki formy dokumentalnej,
• nauczyć się dokonywać słusznych twórczych wyborów,
• umieć balansować na granicy fikcji i faktu,
• dobierać formę do treści,
• poznać obowiązki i etykę scenarzysty dokumentalnego,
• zgłębić historię tego gatunku,
• obejrzeć znane i mniej znane filmy największych dokumentalistów.

Nauczyciel uzupełnia wypowiedzi uczniów, np. posługując się cytatem z książki Narzędzia scenopisarstwa Davida Howarda i Edwarda Mableya [Sheila Curran Bernard, „Film dokumentalny. Kreatywne opowiadanie”, Wyd. Wojciech Marzec, Warszawa 2011, s. 32]: Film dokumentalny to opowiadanie o kimś doświadczającym trudności w dążeniu do celu. Ważne jest, w jaki sposób wpływa na widzów. Dobrze opowiedziana historia powinna zawierać następujące elementy:

1. Opowieść jest o kimś, do kogo odczuwamy empatię.
2. Ten ktoś chce czegoś bardzo mocno.
3. To coś jest trudne, ale możliwe do zrobienia, dostania, zdobycia.
4. Historia jest opowiedziana dla największego wzbudzenia emocji i wciągnięcia widza w akcję.
5. Historia musi osiągnąć satysfakcjonujące zakończenie (co wcale nie musi oznaczać szczęśliwego rozwiązania).

Nauczyciel wymienia nazwiska twórców polskich filmów dokumentalnych i krótko przedstawia ich sylwetki twórcze (np.: Ewa Borzęcka, Maciej Drygas, Andrzej Fidyk, Bogdan Dziworski, Bartosz Konopka, Marcel Łoziński, Paweł Łoziński, Krzysztof Kieślowski, Kazimierz Karabasz, Andrzej Titkow).

Nauczyciel zadaje uczniom pytanie, czy sami mogliby być twórcami filmów dokumentalnych. Uczniowie dzielą się swoimi opiniami, odpowiadając na pytania:

1. skąd wziąć temat na film dokumentalny? Mogą pojawić się różne odpowiedzi, np.:

• niewiele jest ciekawych historii w najbliższym otoczeniu
• wokół nas jest bardzo dużo dobrych tematów, wystarczy się rozejrzeć

2. jak wybrać temat?
(powinien być:

• ciekawy
• dotykający spraw dla nich ważnych – uniwersalny).

Nauczyciel prezentuje uczniom portal ninateka.pl Narodowego Instytutu Audiowizualnego, udostępniający bezpłatnie wiele filmów. Informuje także o powstających każdego roku w Polsce dokumentach realizowanych przez młodych twórców, także amatorów. Bywają to nawet rówieśnicy uczniów. Wybrane filmy wydawane są na płytach DVD w serii „Polskie Debiuty”. Jeden z nich uczniowie zobaczą na lekcji i po projekcji porozmawiają o nim.

Uczniowie oglądają wraz z nauczycielem film Joanny Kaczmarek „Gośka gola!”, który jest dostępny na płycie DVD „Polskie Debiuty” 2007 wydanej przez Kino Świat oraz bezpłatnie na stronie http://ninateka.pl/film/goska-gola-pierwszy-dokument-studio- munka.
Po projekcji analizują obraz według podobnego schematu, jak na początku lekcji (praca w grupach), np.:

AUTOR FILMU
TYTUŁ
BOHATER GŁÓWNY
TEMAT FILMU
ZDJĘCIA (jakość, rodzaj)
DŹWIĘK
MUZYKA
CZAS, MIEJSCE
FIKCJA / PRAWDA
CEL POWSTANIA FILMU

Możliwe spostrzeżenia uczniów:

Bohaterka przedstawia informacje o sobie:

• ma na imię Gosia, ma 17 lat, ma pięciu braci, tata pracuje całymi dniami, jej mama jest fajna i wyluzowana, rozmawia z nią, ale nie na wszystkie tematy, ma marzenia, chciałaby pojechać do Barcelony, żeby zobaczyć klub i spotkać Ronaldinho, który jest dla niej wzorem i mógłby pokazać jej parę sztuczek piłkarskich,
• ma plany na przyszłość, chce mieć dzieci i rodzinę, ale dopiero, jak skończy grać; chciałaby zagrać mecz przed tysiącami widzów, ale jest świadoma, że nie ma mundiali dla kobiet.

Bohaterka przedstawiana jest w charakterystycznych dla siebie sytuacjach i miejscach:

• podwórko, na którym spędza czas, grając w piłkę,
• mieszkanie, w którym przebywa z mamą i pięcioma braćmi, nieposłane łóżko,
• szkoła, w której siedzi na lekcji, a potem rozmawia z nauczycielką,
• szatnia, w której przygotowuje się do treningu, rozmawia z koleżankami,
• boisko, na którym trenuje i gra mecz, jest zjednoczona z drużyną,
• trybuny na stadionie, z których ogląda mecz reprezentacji Polski,
• ulica, dworzec.

Osoby, które występują obok bohaterki, też pozwalają widzowi lepiej ją poznać, np.:

• mama w domu, która siedzi znudzona w fotelu, ogląda serial i pali papierosa,
• bracia, którymi zajmuje się bohaterka, podając im jedzenie i bawiąc się z nimi,
• koleżanki z klasy i drużyny, których zachowanie wskazuje na to, że ją lubią i cenią,
• nauczycielka, która ma do dziewczyny pretensje o złe zachowanie na lekcjach,
• trener, który chwali ją za dobrą grę.

Dźwięk w filmie jest charakterystyczny, bo:

• słychać bohaterkę mówiącą o swoim życiu, jak narrator opowieści,
• dźwięki ulicy, stadionu, szkoły, domu są bardzo wyraźne, budują atmosferę,
• nie ma w ogóle muzyki w filmie. Nauczyciel może wprowadzić pojęcia, np.: efekty dźwiękowe i dźwięk z off-u.

Zdjęcia są urozmaicone, robione kamerą z ręki, tylko kilka ujęć jest ze statywu. Bohaterka jest w każdym ujęciu. Prezentowana jest z różnych perspektyw (np.: z dołu „żabia”, na wprost, z góry „ptasia”) i w różnych ujęciach (zbliżenia, średnie i ogólne plany). Widz odnosi wrażenie bliskości z bohaterką, która jest pokazywana jako pozytywna, ambitna i normalna dziewczyna. Nauczyciel ma tu okazję wprowadzić kilka pojęć z języka filmu (np.: ujęcie, kadr, scena, plan średni, pełny, amerykański, zbliżenie, detal).

Film oparty jest na prawdziwej historii. Opowieść przedstawiona jest w taki sposób, że widzowi nie wydaje się, by był oszukiwany. Nie ma też komentarza odautorskiego czy oceny postaci. Widz sam dochodzi do wniosków, oglądając i słuchając bohaterki. Uczniowie mogą doszukiwać się celu, jaki przyświecał realizatorom filmu – ukazanie życia współczesnej młodzieży, pasji sportowej, marzeń itp.

Nauczyciel podsumowuje pracę uczniów. Chwali i ocenia aktywność. Powraca do pytania zadanego przed projekcją – czy sami mogliby zrealizować film dokumentalny?

Uczniowie zastanawiają się wspólnie z nauczycielem i proponują tematy swoich filmów. Nauczyciel prosi, by w 3-5 zdaniach przedstawili pomysły.

Praca domowa

1. Wyszukaj w dostępnych źródłach informacje o twórcach polskich filmów dokumentalnych (Kazimierz Karabasz, Krzysztof Kieślowski, Marcel Łoziński, Paweł Łoziński, Bartosz Konopka, Andrzej Fidyk, Bogdan Dziworski, Andrzej Titkow, Ewa Borzęcka, Maciej Drygas) i wpisz je do zeszytu.
2. Opisz pomysł na własny film dokumentalny, który później zrealizujesz w trzyosobowej grupie kamerą lub telefonem komórkowym.