Krótka informacja o filmie

„Janek Wiśniewski padł…” refren ballady opisującej morderstwo Zbyszka Godlewskiego znają niemal wszyscy, bez względu na wiek czy światopogląd polityczny. Film Antoniego Krauzego opowiada o okolicznościach Tragedii Gdyńskiej z 1970 roku. Warto przedstawić film uczniom przede wszystkim, aby przypomnieć im czym jest bunt oraz jaką cenę płacili niegdyś zupełnie niewinni ludzie za wolność, z której (przynajmniej teoretycznie) mogą korzystać ich dzieci i wnuki.

Związki z podstawą programową

Historia

Polska w systemie komunistycznym. Uczeń:

• Charakteryzuje system represji stalinowskich w Polsce i ocenia jego skutki;
• Charakteryzuje realia życia gospodarczego i społecznego PRL-u;
• Porównuje przyczyny i skutki kryzysów 1956 r., 1968 r. i 1970 r., 1976 r.

Wiedza o społeczeństwie

Polityka, ideologie, doktryny i programy polityczne. Uczeń:

• Charakteryzuje ideologie totalitarne (komunizm, nazizm), odwołując się do przykładów historycznych;
• Charakteryzuje najważniejsze współczesne doktryny polityczne (chrześcijańska demokracja, konserwatyzm, liberalizm, nacjonalizm, socjaldemokracja, socjalizm).

Systemy partyjne. Uczeń:

• Porównuje funkcje partii politycznych w państwach demokratycznych
• i niedemokratycznych.

Język polski

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:

• Prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki;
• Określa problematykę utworu;
• Wskazuje zastosowane w utworze środki wyrazu artystycznego i ich funkcje;
• Rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera – narracja, fabuła, akcja;
• Wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa-klucze, wyznaczniki kompozycji);
• Wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne);
• Odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu.

Wartości i wartościowanie. Uczeń:

• Dostrzega obecne w (…) tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne;
• Dostrzega w świecie konflikty wartości oraz rozumie źródła tych konfliktów.

Świadomość językowa. Uczeń:

• Operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów: Polska, Europa, świat – współczesność i przeszłość; kultura, cywilizacja, polityka).

Zakres rozszerzony:

Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:

• Wskazuje związki między różnymi aspektami utworu (estetycznym, etycznym i poznawczym);
• Dostrzega przemiany konwencji i praktykę ich łączenia (synkretyzm konwencji i gatunków).

Rozwój zainteresowań i pożądanych umiejętności uczniów

Pomysły na zajęcia filmowe, proponowane metody pracy z filmem

Dyskusja, burza mózgów, elementy dramy, pogadanka heurystyczna, praca z tekstem źródłowym i filmowym materiałem archiwalnym.

Przybliżenie sylwetki reżysera

Antoni Krauze – reżyser filmu. Studiował w warszawskiej ASP, współpracował ze słynnym Studenckim Teatrem Satyryków. W 1966 roku ukończył studia na Wydziale Reżyserii PWSFTviT w Łodzi. Od 1968 r. związany był ze Studiem Filmowym „TOR”. Asystent Krzysztofa Zanussiego przy filmie „Struktura kryształu”. Zaprzyjaźniony z Piwnicą pod Baranami, brał udział w wielu jej przedsięwzięciach. Wyróżniony nagrodą im. Andrzeja Munka za najlepszy debiut w 1973 r. W 1988 r. otrzymał nagrodę specjalną jury za całokształt twórczości na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Autorskich w San Remo (wybrana filmografia: 1982 „Prognoza Pogody”, 1976 „Zaklęty Dwór” – serial TV, 1972 „Palec Boży” – pełnometrażowy debiut, 1969 „Monidło” – debiut fabularny wg opowiadania Jana Himilsbacha, wiele dokumentów portretujących znane postacie życia społecznego i politycznego np.: Zbigniewa Preisnera, Lecha Wałęsę, Stnisława Różewicza). Zainteresowania socjologiczne i psychologiczne, opowieści uniwersalne.

Zagadnienia filmoznawcze

• Optyka: zwykłego człowieka, wydarzeń historycznych, kronik filmowych i zdjęć archiwalnych.
• Wykorzystanie archiwalnego materiału filmowego.
• Oszczędność środków wyrazu, skromność dialogów, brak ideologizowania i moralizowania, operowanie skrótem.
• Fantastyczne kreacje wybitnych aktorów (np. Piotr Fronczewski, Wojciech Pszoniak), w masie aktorów bardzo mało znanych lub „naturszczyków” kompletnie anonimowych (metafora losu masy w systemie totalitarnym).

Tropy interpretacyjne, w tym zagadnienia filmoznawcze

Film opisuje różne postawy ludzi wobec totalitaryzmu: kreatorów systemu totalitarnego – uzależnionych od sprawowania władzy, walczących za wszelką cenę o utrzymanie politycznego status quo, producentów ideologii; urzędników – wykonawców odgórnych zaleceń, zazwyczaj bezmyślnych; reformatorów systemu – mniej zideologizowanych, pozostających „bliżej ludzi” i wartości humanistycznych; tzw. „zwykłych obywateli” funkcjonujących normalnie bez względu na sytuację; konformistów; buntowników, biorących na siebie ciężar przemian i gotowych na daninę krwi w imieniu Wszystkich. Konieczność sprecyzowania postaw w sytuacji ekstremalnej.

Problem zdrady: zdrady swoich, własnego środowiska, rodziny, wartości, wykluczenie ze społeczności, piętno zdrajcy – mundur milicyjny, uniform urzędniczy znakiem obcości i przynależności do określonej grupy.

Obecne w filmie wyznaczniki totalitaryzmu: monopol informacyjny i propagandowy (radio nie informuje o zajściach, funkcjonują tylko stacje państwowe, inne rozgłośnie – Radio „Wolna Europa” – są zagłuszane, sterowanie życiem i świadomością społeczności poprzez wypróbowane sposoby np. „rzucenie pomarańczy” do sklepów), jedna ideologia państwowa (socjalizm, komunizm), terror służb państwowych wobec przeciwników politycznych, jedna partia masowa.

Nowomowa czasów komunizmu – reżyseria słów i tematów, promocja pewnych sformułowań i wartości, negacja, zapomnienie innych.

Niesamodzielność i niestabilność państwa polskiego, uzależnienie od ZSRR, satelitarność wobec ZSRR; zarządzanie państwem poprzez prowokacje, gry gabinetowe, walka o władzę, studium władzy, gra o usuniecie ze stanowiska Władysława Gomułki.

Wnikliwy opis realiów życia w PRL-u, pejzaż epoki (Radio „Wolna Europa”, kartki na żywność, puste sklepy, bieda, arogancja elit, solidarność ludzka, brak kontaktu ze światem – marynarz przywożący nowinki i rzeczy zwykłe z Zachodu).

Wydarzenia historyczne nawiązujące do Gdańska ’70.

Geneza robotniczego buntu (podwyżka cen żywności, blokada płac, ofiary w ludziach, inwazja wroga – ZOMO).

Rekonstrukcja wydarzeń, które funkcjonują jako etos, mit, legenda w kulturze popularnej.

Nawiązanie do tradycji polskich powstań wolnościowych – danina krwi i walki w obronie ojczyzny, cena wolności, bezkompromisowość młodych ludzi.

Uwikłanie w historię (świadomi konsekwencji kreatorzy przemian i porwani falą zmian).

Portret bohatera zbiorowego (społeczeństwa polskiego początku lat 70., czasów komunizmu).

Mikrolosy jednostkowe przełamujące się z wielką polityką i historią.

Historia jako zobowiązanie wobec dnia dzisiejszego, wywołująca reakcję na czasy współczesne.

Problem psychologii grupy, zachowań nieswoistych dla poszczególnych jednostek, kształtujących się pod wpływem grupy (dominacja, lider, owczy pęd, brak jasnego osądu sytuacji, agresja, polaryzacja stanowisk itp.).

„Ballada o Janku Wiśniewskim”, obok „Murów” Jacka Kaczmarskiego, to główny song wolnościowy, utwór niosący otuchę w trudnych czasach „przewrotu solidarnościowego”. W 1981 roku „Balladę…” wykorzystał w „Człowieku z żelaza” Andrzej Wajda. Piosenkę wykonała Krystyna Janda. Kontrowersje wzbudził fakt wykorzystania ballady przez Władysława Pasikowskiego w filmie „Psy”. W jednej ze scen reżyser pokazał śpiewających ten utwór pijanych policjantów, którzy transportują zamroczonego alkoholem towarzysza. Tu utwór wykonuje Kazik Staszewski – bard kontestacji.

Scenariusz, oparty na drobiazgowo przeprowadzonej dokumentacji, wierność realiom Polski lat ’70, [za A. Krauze: http://stopklatka.pl/-/7792636,janda-pszoniak-i-fronczewski-w-filmie-o-tragedii-grudnia-70]:

(…) „w pełnych napięcia scenach zbiorowych kamera będzie pokazywać akcję z bliska, w ruchu, „uczestnicząc” niejako w rejestrowanych wydarzeniach. Krótkie, dynamicznie montowane ujęcia (szczególnie tam, gdzie kamera pokaże drastyczne obrazy ran i śmiertelnych obrażeń) uzupełnią szerokie plany, które ukażą skalę rekonstruowanych wydarzeń (tu zastosujemy obiektywy długoogniskowe, aby skupić się na tym, co będzie najważniejsze w kadrze” (…).

Główny wątek filmu, dramat Brunona i Stefanii Drywów, opowiemy w odmienny sposób. Kamera skupi się na twarzach bohaterów, pokaże ich wzajemne kontakty, drobne gesty, czułości i codzienne, rutynowe zachowania. Sposób narracji zmieni się wraz z rodzącym się w Stefanii niepokojem o los męża. Rytm ujęć stanie się pospieszny, coraz gwałtowniejszy. Kulminacją będzie dramatyczna scena w kaplicy cmentarnej, kiedy bohaterka, oglądając zwłoki Brunona w trumnie, uświadamia sobie, że jej dotychczasowe życie legło w gruzach.

W scenach narad polityków, którzy podejmowali decyzje o krwawym stłumieniu robotniczego buntu na Wybrzeżu, będą towarzyszyły dyskretne jazdy kamery przyglądającej się bacznie ludziom znajdującym się wówczas na szczytach władzy. Film „Czarny Czwartek” zrealizujemy w kolorze. Będą to różne odcienie szarości, z dominującą niebieską poświatą krótkiego grudniowego dnia. Na ich tle pojawi się chwilami akcent kolorystyczny: żółte kaski stoczniowców, w czarnych roboczych ubraniach, podczas manifestacji przed Radą Narodową, przez rdzawe elementy kładki i torów kolejowych na przystanku Gdynia Stocznia, po czerwień krwi na ciele osiemnastoletniego Zbyszka Godlewskiego niesionego na białych drzwiach ulicami Gdyni, za którym maszerował ciemny milczący tłum. Bo naboje, którymi wtedy strzelano, były ostre, a krew prawdziwa.”

Filmy do zestawiania: „Ucieczka z kina Wolność” i „Dreszcze” w reż. Wojciecha Marczewskiego, „Popiełuszko. Wolność jest w nas” w reż. Rafała Wieczyńskiego, „Przesłuchanie” w reż. Ryszarda Bugajskiego, „Paragraf 22″ w reż. Mike’a Nicholsa, „Folwark zwierzęcy” w reż. Johna Stephensona, „Fahrenheit 451″ w reż. Fracoisa Truffaut, „Good Night and Good Luck” w reż. George’a Clooneya, „Pokuta” w reż. Tengiza Abuładze.

Obecne w filmie motywy funkcjonujące w kulturze

Orwellowska rzeczywistość („1984″, „Folwark zwierzęcy”)

Tryby historii, fatum, każde pokolenie musi zmierzyć się ze swoją historią i losem narodowym (por. romantyzm, pokolenie Kolumbów).

Uroda bycia prostym człowiekiem, zachowanie instynktu moralnego, zwykłej ludzkiej przyzwoitości, rola tradycji rodzinnych.

Rola rytuałów w życiu społecznym (tak państwowych np. zebrania partyjne, jak i religijnych np. zbliżające się Boże Narodzenie).